Tr. Documentado desde el s. XVIII. Los autores anteriores al s. XX que lo emplean son Larramendi, Mendiburu, Monho (zeiharka ), Aguirre de Asteasu, Iztueta e Iturzaeta. Zeharka es la forma general al Sur (hay ziarka en Iraola). Zeiharka es la variante septentrional (empleada por Monho, Barbier, J. Etchepare, Zubiri y Mirande (este último junto a zeharka )). Hay además zeiherka en Duvoisin. En DFrec hay 22 ejs. de zeharka.
sense-1
1.
(V-arr-m, G, AN-gip-5vill, B, BN; Hb(+ -ea-
)),
zeiharka (Hb, Dv, H),
zeiherka,
ziarka (V-gip, AN-gip),
zigarka,
zaiarka (HtVocGr 433)
Ref.:
A;
IzArOñsiárka
;
EtxbaEib(
ziarka
);
ElexpBerg(
ziarka
);
GteErd 305
. De costado, de lado; de través, trasversalmente; oblicuamente."(Ir a la) bolina, zearka joatea
"Lar.
"Soslayo, al soslayo, zearrera, zearka
","(a) orza
"Lar,
Añ.
"
Zeiharka, obliquement"Dv(s.v. zeihar).
"1.º [...] arrastrar un objeto oblicuamente o trazando eses. Zearka ganez ezkaituk mendi-gaiñera atrako (B), yendo oblicuamente, no saldremos a la cúspide de la montaña; 2.º de costado. Ate mear otan enaiteke zearka baizik pasatu, [...] no puedo pasar sino de costado [...]; 3.º moverse un barco a la bolina"Ib."Subir una cuesta en zig-zag"IzArOñ.
"Al sesgo, en zig-zag. Ziarka nindoian mendixan gora, errezago gañera eltzeko
"EtxbaEib.
"
Zuzenian jatxi biarrian ziarka jetxi giñuan aldapia
"ElexpBerg.
"
Bidean zearka gelditu da kotxea (AN-gip-5vill, B)"GteErd 305.
"
Emendik ziarka join naiz (AN-gip), [...] zeiharka joan da, mendiari goiti
"Ib. 305.
En AxN se explica soslai (192) por zearka. Esaiok begira ditzala [hitzak] hirekin batean, naiz aurkez, naiz atzez, goitik, betik, zearka edo zuzenka. LarDT CCXIV.
Aizeak zenbait bider garaitzen du mirua; ta azkenean ezpada beiñ saieska edo zearka, beiñ inguruka ta beti lepoa luzatuaz [...] ez da nai duen lekuratzen. MbJBDev 8s.
Txangurrua da arrai txiki itsusi bat, zearka baizik ez dabillena. AA II 77.
Botzgarren urthean motz daiteke adar nausitik goragoko muthurra, bien juntartetik zeiherka gain-beheiti. DvLab 353.
Tximistaka zeruan zearka zoazala / arpegi txit dontsua deutsut ezauketan. ABAmaE 433.
Asi da etxeruntz, bildurrez, zearka, okerka, zakurrari begirik kendu gabe. AgG 310.
Zearka ibili gabe zuzen-zuzen joaten omen dira betik gora, zzzzzsit! AArdi 39.
Bide nasaia utzi-ta, arto landen artetik, zearka,
zebilen. LhYol 37.
Zeiharka bezala jartzen da, ezker aire. BarbSup 159.
Itsasoa bera ez da zeiharka baizik ezagun, bere mutturaren erditsutan xutitzen zaion mendoiak erdi-gordetzen duelakotz, xuxenetik beha legokeonari. JEBer 85.
Malda bati zeiharka lotzen girelarik. Ib. 48.
Luzexka sudurra, goi-beez beintzat, musuaren arabera, ta pitin bat zearka azia. LdiIL 40.
Elizatxoan zearka sartzen zen eguzki-izpia. OrMi 36.
Saletxearen sapaitik zearka dijoan gapirio-muturretik zintzilikatzen dan pentzean. TAgUzt 88.
Erdi-erdian bat edo bi, eta barren aldean zearka errenkadak, guzietan landarea gutxienez beti iru metrotik iru metrora. Munita 69.
Harri gainaldean baziren bi burdin-mako besada erdi bat-edo bien artean zeharka. MdePr 113 (
HaurB 88 zeiharka
).
Eskopeta bat eskuan eta bestea zearka bizkarrean zekarrela. NEtxAntz 144.
Lerro bakoitzak ez ote du ebakiten barnean zearka lau azal bakoitzen erdia. ZaitPlat 69.
Bi bagoi jarri zituzten bide zabalean zearka. UgaldeIltz 14.
Aldatz makal aretan gora, an zearka, emen zearka, asibarritan zanbulu ta zanbulu, begira egozanen barregarri ta alaibide izan oi ziran. ErkiagBatB 72.
Bata eta bestea izar-mordo taldeek zearka igaro bear duten bidearekin ebakiak. IbiñVirgil 74.
Lau leio lau aizetara irikiak, argia zearka sartu dakion. Ib. 113.
Rozinanteri bizi-bizi eragiñaz eta bere lantza-motza zearka, alde-egin zuan bentatik iñork ere galerazi gabe. BerronKijote 190.
Bi edo lau tella zearka jarri ta eseri gaiñean. BBarand 77.
Zure aizkora beti zuzena / ta ez bildirki-baldarka, / orregatikan zera aparta / bai zutik da bai zearka.Insausti 262.
v. tbn. Inza in Jaukol Biozk VI. Zait Sof 150. Erkiag BatB 119. Gazt MusIx 79. Zeiharka: Zub 42. Ziarka: Iraola 26.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva)."
Ziarka-ziarka eruan giñuan kutxia tatarras
"ElexpBerg.
Ez du beldurtzen ba soroan dabillen ollandatxoa, zigarka-zigarka asmo gaixtoakin datorren axeri biotz-geak? ElzoEEs 1920, 134.
azpiadiera-1.2
Zearka izan da musua, zerutiarra, ta laburra izan arren betikotasuna kutsuduna. TxillLet 61.
azpiadiera-1.3
(Precedido de sust. det.). Zuria goiak-zearka doian ipar-odeien lits meia. "Que cruzan las alturas"
.GandElorri 135.
azpiadiera-1.4
(Precedido de sust. indet.). Giza bizitza da axe zearka / egazka doian txoritxoa. GMantGoi 38.
azpiadiera-1.5
"
Zeiharka, bazterrez bazter, bidea hautsiz"HeHVoc.
"
Zeiharka (L; HeH Voc), por ambajes, por rodeos"A.
Bidez aldatzea zer zen ez nekien gaurdaño; ta bere eskaratze-aurretik igaro aal izateko zuzenean joan bearrean zearka joan naizenean, maiteminduta nagoela ikusi dut garbiro. TxillLet 38.
Ez dabil ez artzaien lagunartetik zearka edo igeska, egokia ta atsegiña da auenganako ar-emanetan. "No huye ni se esquiva"
.BerronKijote 139.
sense-2
2.
(G, B; Lar, Añ),
ziarka (V-gip)
Ref.:
A;
ElexpBerg(
ziarka
)
. Indirectamente."
Eztau garbi esan baiña ziarka bai
"ElexpBerg.
Augusto gudari andiak ezagutu zebanean ezin zebala lakarik atera Gipuzkoatar-etarik, ez goitik ez beetik, zearka ta zuzenka, eta aurkez aurke ere. IztC 259.
[Egibide] batzuk dagoz, zuzen lagunduten deuskuenak, eta beste batzuk bakarrik zearka lagunduten deuskuenak. ItzAzald 66.
Usoak, urreneko bertsuok zearka ta ipui tankeran zuzendu zizkion Bel-Beltzi. EtxdeAlosT 97.
Eliza: zeruko Eliza, Garbitegikoa, lurrekoa, ta gero, zearka bederen, aurren linboa, bataiagabeen aurtegia. OrQA 53.
Aristotelek ere, zearka bada ere, aiputan artzen baitu gertari ori. ZaitPlat 19.
Platonek berak, iru bider, eta iruretan zearka ta iraizean aipatzen du bere burua. Ib. 7.
Ez ginen agian behar adina ohartzen Mendiburu ere, bere aldetik eta Larramendiren joerari zeharka baizik obeditzen ez ziola, berrizale izan genuela. MEIG V 106.
Orain ere, badirudi, zeharka bederen, ez dabilela urruti haren itzala. MEIG VI 136.
Nik behitzat, gauzen berri, ikasi ez dudalako edo, maizago jakiten ditut zeharka zuzenean baino. MEIG VII 26.
sense-3
3.
(Lar, Añ),
zeiharka (Dv),
ziarka (V-gip ap. ElexpBerg). (Mirar) de través; de reojo."(Mirar de) lado, de medio lado, zearka begiratu
"Lar, Añ.
"
Zeiharka begiratze, regarder de travers"Dv(s.v. zeihar
).
"
Kontuz orrekin ziarka begiratzen dau ta
"ElexpBerg.
v. BEGI-ZEHARKA. Tristeziari / bihotza libratuz / bertuteari / zeiharka beiratuz. Monho 84.
Zearka begira / bete betean ta abrigu txarragaz / dirautsa 'jira'.ZavFab,
RIEV 1907, 95.
Gizon arrotzari zearka edo albokera begira. AgAL 45.
Beiñ, norbaitek bidean gelditu zualako, ikusi zuan, zearka, Moxolo Potolo, ta parreak erten zion gure neskatxa ederrari. AgG 170.
Aizkolariok zearka begiratu zioten alkarri. Ib. 104.
Nunai elkarri zearka begiratu bai, iñork ikusten ez giñuzela iruditzean. JAIrazBizia 24.
Theresari begiratu zion, zeiharka. MdeHaurB 12.
Agur motz bat esan diot, zearka begiraturik. TxillLet 44.
Beste buru aundi beltzak, bildurtiagoak, baziruditen zearka begira ere bazekitela. AnabPoli 14.
Oi zuenez, azpitik zearka, zezenaren antzera, begiak goititu zizkion gizonari. ZaitPlat 108.
Badakit badela gure artean buru-langile eta Unibertsitateetan barrena ibiliei zeharka begiratzen dienik. MIH 367.
v. tbn.
Zeiharka: JE Bur 28.
sense-4
4."
Zearka [...] (AN), balanceando"A.
sense-5
5.(Sust.).Pendiente. Ark egin zuena zen predikuz erakustea nola kendu behar diran Jesusen bideko trabak, pausu gaistoak, aldap gogorrak eta zearkak. MbIArg I 91.
Bekat-aldera errebelatuak eta bekatu anitzen sasirako zearkan ta jostaket, ibiller ta lagun gaistoen arterako prestaturik ekusten gaituen guzian, an sartu ta gal ez gaitezen, egiten dizkigu geren biotzera bere txistu meak. Ib. 310.
Bada beste [bide] bat bere zearkak eta zearka gogorrak eta aldapa pusk latzak dituena. Ib. 243.
azpisarrera-1
ZEHARKA-ANTZEAN. Un poco de lado.
Bekoki lotsorrez eta zearka antzean, gaxoari malko-irriak naasten asi zitzazkion. 'Détournée un peu de côté'
.OrMi 23.
azpisarrera-2
ZEHARKA-HARI. Hemen, zeharka-hari eta hauek ebakitzen dituzten zapalden artean, beste etenbeharra pizten da. "Eras diagonales"
.MEIG IX 125
(en colab. con NEtx)
azpisarrera-3
ZEHARKA EGIN. "Ladear, zearka, albora, aldera egin
"Añ.
azpisarrerakoSense-3.1
Kainek, bai, zeharka egin gabe erantzun omen zuen. MEIG VI 148.
azpisarrera-4
ZEHARKA IGARO. Atravesar, cruzar.
Bide-zabala zeiharka igaroterakoan, idi burdi bat, gizona alboan eta katea aurrean, geldi geldirik zegoan trena iragaitea igurikitzen. OskKurl 112.
azpisarrera-5
ZEHARKAKO.
azpisarrerakoSense-5.1
a)Transversal.
Ez ote dira erditik zearkako lerro oiek berdinak?ZaitPlat 63.
Zugatzak errien apaingarri izaten dira, ta Ondar alderdi barriko kale ta zearkakoetan zugatzak ipiñi ziran. EtxabuKontu 206.
Beko kaleetatik goragokoetara errezago igon al izateko zearkako mailladietako ormetan eskudel edo pasamano edo barandillak ipintea. Ib. 207.
azpisarrerakoSense-5.2
b)Indirecto.
Orduan bai, biotz-ondoko maite-gogoak berezko ederrez eta tolesgabe, ederrik aski ba zuten, barne artan jaiotzen ziran bezel-bezelaxe; apainkeri-billa zearkako mintza-bidetan saiatzeke. BerronKijote 125.
Nolanahi ere, "mesede ttikiagoa", zeharkakoa gainera, ez dio ukatzen. MEIG VI 60.
azpisarrerakoSense-5.3
c)Cruzado (cheque).
Zeharkako diru-atera-agiriei eta joan-etorri diru-atera-agiriei buruz arkiera bereziak dituzten [...] itunbanak. "Cheque cruzado"
.EAEg 14-2-1937, 1065.
azpisarrera-6
ZEHARKA-MEHARKA. En zig-zag.
"
Zearka-mearka (V, G), caminar de mala gana y en zig-zag. Se dice del que va al trabajo de mala gana"A(s.v. zearka
).
Lurraren erraietan zearka-mearka legua laureneko bidastia igarorik. IztC 101.
Yoanesek ontzia zearka-mearka zeroan. LhYol 41.
Bigarren taldea ere sartu da mendi tarteko bidetxiorrean, eta zearka mearka, gora ta bera dabillen leiza-bide osoa bete-betean agiri da. AEmilAndreM 55.
Mendi asko zearka-mearka ibilli ondoren La Ceja del Tambo izenez ezagutzen duten erriraiño eraman nindun zalaparta ugari ateratzen zun gurdi batek. EG 1952 (3-4), 27.
Egaka ari zan gizontxoa, batean zearka-mearka, bestean zuzen, urrengoan jira-biraka. BUEgan 1969 (4-6), 67.
azpisarrerakoSense-6.1
Con rodeos. Bazkalondo batean, zearo oroitzen nauk, zearka-mearka ibili gabe, ezetz esan niokan. AArdi 20.
Malentxo, zearka-mearka ibilli gabe, esan ta kito. JaukolIpui 40.
Bañan ez du garbi erantzun nai izandu, zearka-mearka baizik. TxillLet 34.
azpisarrera-7
ZEHARKAXE . (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Bizitzearen irautea anitz dagokio paldoari emaniko zuzenbideari ere; ezen nabari da gorputzean xuxen sarturik izateko ordez, zeiharkaxe barna baldin badoa, besapetik edo bularretik ilki beharrean, sabelaldeaz besterik ez duela iraganen orduan, bular kaiolan ez baita sartzen. MdePr 80.
azpisarrera-8
ZEHARKA-XORTAKA. Oblicuamente.
Eguzki epel indargetua, lurrik geiena kerizean utzirik, azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan, zearka-xortaka. AgG 281.