Tr. De uso gral., si bien al Norte desde el s. XVIII su empleo se restringe, al menos en los textos, a la 3.a acepción; salvo Oihenart, no se encuentra en autores suletinos hasta Inchauspe. El participio es et(h)endu al Norte, eten al Sur; con todo, hay et(h)en en Oihenart y Constantin (cf. tbn. VocBN, Gèze y Lrq (fut. ethenen o etheneko )) y, por otra parte, Moguel y Añibarro emplean, junto a eten , sendas veces etendu, forma que tbn. hallamos modernamente en Orixe (Tormes 25) y Ayesta (76). El sust. verbal es ethentze en los autores septentrionales; entre los meridionales, hay etete- en Moguel (CO 113), Aguirre de Asteasu (I 568) y f. Bartolome (cf. tbn. Iz ArOñ ), etente- en Zavala y Erkiaga (Arran 151), etentze- en Tapia Perurena (Kattalin 195) y etetze- en V. Moguel (70), Lardizabal (388) y en autores del s. XX (Azkue (Ardi 68), T. Aguirre, Txillardegi (Let 98), Ibiñagabeitia (Virgil 25) y Etxaniz). En DFrec hay 32 ejs. de eten , verbo, y 38 de sust., todos ellos meridionales.
etimologikoa
Etim. Para sus posibles orígenes, v. SHLV I 210 y nota 10.
sense-1
I.(Vb.).
azpiadiera-1.1
1.
(V, G, AN, L, BN, S, R; Lcc, Añ, VocZeg ; -th- VocBN , Gèze),
etendu (Lar, Añ; -th-SP, UrtGram 400, HtVocGr 345 (ethenzea), Dv, H, A)
Ref.:
A; Rollo; Lrq (ethen); Iz ArOñ, To , LiñOñ 181; SM EiTec1 149; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret
. Romper, rasgar, desgarrar; (menos frec.) cortar (una planta o flor con las manos). Es especialmente frecuente referido a hilos, cuerdas, cadenas y objetos similares, y a la ropa (su sentido principal es 'romper algo tirando de ambos extremos'); se emplea tbn. referido a las venas: zaina(k) eten 'desgarrar(se) la(s) vena(s)'. "Romper batalla, batallea eten" Lcc. "Romper una cuerda" VocZeg. "Rompre en tirant" Dv. "Romper (la cuerda); ezta etetzen, no se rompe" Iz To. "Así se dice por romper cuero, tela, cuerda o hilo, sin instrumento que ayude al efecto. Por romper en general, se dice ausi o apurtu" Zam Voc. "Eten, etéten, eténgo, [...] romper (un hilo, etc.)" Iz ArOñ. "Aizkoria eo eteten asitta badao" Ib. s.v. erasan. "Indarreko kableren bat edo eten dala ta erri guztia gelditxu da inddar barik" SM EiTec1 149. "Se rompre (fil, corde, lien souple seulement)" Lrq. "Romper algo que está en tensión o tirante. Zapata-zokia eten jat. Zokak beti eten egiten dira. Zanen bat etenda daukak" Elexp Berg. Enserra zezaten arrain mola handi bat: eta ethenzen zen haién sarea. LçLc 5, 6 (HeH ethentzen; He, TB hautsi, Oteiza, IBe puskatu, Dv, IBk lehertu, Ol, Ker urratu, Or eten-zorian).
Nehork eztrauka eratxekiten abillamendu berri baten pedazua abillamendu zar bati: ezpere berriak ethenzen du. Ib. 5,36 (TB, Oteiza urratu, Dv hautsi).
[Trabailluetan usatuari] etzaitza hain fite eskuak maskurtzen, ikhorzirinak egiten eta ez haragiak ethentzen. Ax 90 (V 61).
Zuhatzetan d' ederrena, / zur haur nonti bait' ethena. 'Aquél [árbol] del que ha sido cortada esta madera'
.OPo 65 (Lfn traduce 'ce bois qui a servi à son supplice' (cf. tbn. Lfn NotesO 162), confundiendo el antecedente de nonti).
Zurda tinkatuz sobera, datorke etentzera. OPr 416.
Muellerik sendoenak eten, urratu ta desegin zitezkean. CbEBO 30.
Aria ere meienetik eten oi da. msOñ 118r.
Garija erne onduan, biar da jorratu, esku-etendu, zalgia ta bedar txar guztija aterateko. 'Sallar'
.MgPAb 150.
Eten egizubez biotzak, ez soñokuak. MgCO 3.
Puzka ta indarka zebillela [igela], orra non eztanda edo ler egin zuen larrua etenda. VMg 39.
Ezin eten ditekean lotura eta korapillo batekin. AA I 561.
Eman zion eztulak añ gogorki, non eten zitzaion bularreko zañ bat eta geratu zan illa. AA II 144 (v. expresión similar en Harb 304).
Lurra ikaratu ta alde askotan etenduko da. AñEL2 44.
Soka biak ari ustel bat bezala eten zituen. Lard 143.
Erro gaztetxuak etenik. BvAsL 196.
Bere labaiñaz lokarriak eten zizkion. LhYol 44.
Lokarriya eten. MendaroTx 186.
Asaba zaarren gogoaz elkartzen gaituan urrezko kate zaarra, etzazute [...] betirako eten eta apurtu. LdiIL 141.
Suak jota makilla erditik eten da. OrEus 286.
Ukaldi indartsuz bigurritu eta etengo dio lepoa [artaburuari]. TAgUzt 291.
Norbaitek eten bear du gorroto-kate ori.NEtxAntz 46.
Txintxilizka euan lekutik sokia etenda. SMZirik 17.
Nire eskuak ez eban, / bear bada, eten bear, / oraindik, lore-adar / osatu gabea. GandElorri 53.
Lurruntzikoak egin eutsan tengaden baten lokarria eten. EtxabuKontu 134.
Alanbrea eten ta iges egiten ere bazekiteken. AtañoTxanKan 73.
Izakiakaz eukazan lotura guztiak
eten oi ebazan. OnaindSTeresa 60.
Aszensoreko kablea eten da beeraiño erori ziran. BAyerbe 81.
Ez dugu heriotzeraino etengo, nahi dugularik ere, haurtzaroak eiho zuen liluraren sare argala. MIH 56.
Etena da antzinako lokarria. MEIG IX 96.
Eteteko zorian. MEIG VI 98.
Her- / ar- eta hirur ere elkarren kide bide dira, forma-lokarria eten-askia izateaz kanpora. MEIG VII 104.
v. tbn. EZ Man II 110. Gç 49. fB Olg 18. Izt C 165. Aran SIgn 90. Ip Hil 184. APBB 127. A BeinB 58. Const 35. Otx 157. Etxde JJ 77. Erkiag BatB 36. Osk Kurl 104. Gazt MusIx 133. Azurm HitzB 30. Berron Kijote 17. Zendoia 167. Insausti 289.
azpiadiera-1.1.1
Gure gogamenak ritmo bera du, ritmo tolesgabea, denbora eta nahimenari etena. LasaPoem 117.
azpiadiera-1.1.2
(Part. en función de adj.)."Rasgado, urratua, etena, etendua
"Lar.
Oski osoa naiz etena eskuan baño oñean obea. "Zapato roto o sano"
.RS 288.
(v. tbn. 24)Ez dot sartuko zaku eten ta zulatuban. MgPAb 178.
Soñeko eten zarrak. AñLoraS 78.
Ugal erdi etenekin. VMg 47.
azpiadiera-1.1.2.1
"Andrajoso, [...] etendua, etena
"Añ.
Semea etena ta asea, alabea janzia ta gosea. "El hijo harto y rompido"
.RS 193.
v. tbn.
EZBB II 109
azpiadiera-1.2
2.
(V-m-gip, G-azp, S),
etendu (-th-H)
Ref.:
A;
GteErd 109;
ElexpBerg;
ZestErret
. Interrumpir(se), cortar, romper."Rompre avec, se détacher de"H, que cita a Ax."
Elkarrizketa eten bearra izan degu (G-azp)"GteErd 109 (junto a bukatu, bertanbera itxi, etc. de otras zonas).
"
Berbetan diharduanian etetzia etxako gustatzen
"ElexpBerg.
v. hautsi I (4). Tr. Empleado por Axular, Pouvreau y Etcheberri de Sara, no vuelve a documentarse hasta D. Aguirre, siendo empleado con frecuencia por los autores meridionales del s. XX, sobre todo guipuzcoanos y gralmte. de léxico cuidado.
Bere bizitze gaixtoaren utzteko ingurunera zenean, ibili zen ezin ethenduz, ezin partituz, eta bere baithan ezin deliberatuz. Ax 52 (V 34).
Behin ere ez ethen, behin ere ez delibera, eta ez konpli, bethi nahi, bethi nagi. Ib. 54 (V 34).
Ezta egon behar adiskidetasun erho hekin aphurbana ethentzen, urratu behar dira. SPPhil 308 (He 309 ethentzen
).
Etsaiak ez baitira aski botheretsu izan Eskuararen ganbiarazteko eta hunen iraupenaren ethentzeko. ES 108.
Onetan da orretan eten iakozan Portuni [...] bere gogamen guztiak. AgAL 41.
Zegaitik eten da Antonigazkoa?AgKr 192.
Ixo esanez, eten zigun Arizpek. AArdi 128.
Eta arrek erabiltzen ditun nabarmenkeriak eten bear dira betiko. TPKattalin 192.
Tiroz eten ziokan bizia. TAgGaGo 78.
Gure belaunaldiaren muturretan eten bear badu euskaltzaletasunak. LdiIL 13.
Nork igarri nun etetzen dan itxasoa ta nun asten zerualde urdiña?TAgUzt 93.
Batzorde Ikuslariko Batzarkideen izendatzea etenaz. "
Suspendiendo"
.EAEg 9-11-1936, 253.
Lerro auek bina eten ditut. "
Los he dividido"
.OrPoem 518 (cf. infra (II, 3)
).
Hemen Gastonek bere hitzaldia eten egin zuen. MdePr 174.
Piarresi arnasa eten zitzaion bat-batean. EtxdeJJ 33.
Maisugo astuna ia bortxaz utzi bearko nula, edo eten bederen, sendatu edo bizkortu al banendi. "
Intermittere"
.OrAitork 213.
Oitura etenda. Ib. 267.
Kezkak eztie iñoiz lo osasungarririk eten. IbiñVirgil 105.
Neskatxak etzuan borondaterik besarkada ura etetzeko. NEtxLBB 15.
--(Etenaz.) Ez dut ezer jakin nai!LabSuEm 173.
Ur-iturburuak etenak. Ib. 212.
Gau guztian ez zan eten zartadie andik eta emetik. Gerrika 73.
Ez du gutxiagorik merezi heriotzak eten ez duen adiskidetasun ederrak. MIH 177.
Mende honen hasiera inguruko joera berri hauek gauza bat egin zuten, euskal literaturaren tradizioa zeharo eten. MEIG VII 127.
v. tbn. Echta Jos 291. Mok 18. Ol Gen 8, 22. ABar Goi 51. Zait Sof 120. Lek SClar 142. Txill Let 33. Erkiag Arran 43. Gand Elorri 167. Onaind STeresa 52. Insausti 218.
azpiadiera-1.2.1
(Part. en función de adj.). Itz-mordo eten auek belarriratu zitzaizkidan: "Mari Zirtzil... uztaren amalaugarren eguna zan...". AArdi 84.
Angelus diño gure kanpaiak / erregu eten, unkitan. 'Entrecortado'
.GandElorri 151.
Denbora etena. LasaPoem 66.
Gorputzik gabeko gaien soinu etenez josia. "Acordes discontinuos"
.MEIG IX 119.
(en colab. con NEtx)
azpiadiera-1.3
3.
(gral.; Lar, Añ, -th- S; Foix),
etendu (L, BN-baig; -th-Dv, H)
Ref.:
A(eten, ethendu);
Lh(ethen);
Lrq(ethen);
EtxabuOnd 109;
ElexpBerg(etenda)
. Quebrantar(se), debilitar(se); extenuar(se), agotar(se), reventar de cansancio; consumir(se); desgarrar (el alma, el corazón, etc.). "(Se ha hecho) pedazos este hombre, guzia etendu da" Lar (v. tbn. Añ). "Bide luzeak ethentzen ditu indarrak, une longue marche brise les forces. Indarka ethendu da, il s'est épuisé en efforts" Dv. "Irriz ethentzea, s'éclater, crever de rire" H. "Ethenik nüzü (Sc), estoy fatigado" A. "Ethendu [...] 2.º (L), maltratar, estropear [...]. 3.º (L-ain, BN-baig), desalentarse, rendirse de fatiga" Ib. "S'extenuer, etheitia" Foix. "Ethenik (S), postré, malade" Lh. "Ethenik (L, BN, S), postré, exténué" Lrq. "Eten da errementa. Quedarse doblado de cansancio" Etxabu Ond 109. "Etenda, neka neka eginda, lehertuta, muy fatigado. Etenda aillegau giñan bakaziñotatik" Elexp Berg. v. hautsi (I, 3). Tr. Hasta el s. XX es más usado al Norte.
Arimak hala zirela ubelduak, sarnetuak eta ethenduak. "Dechirées"
.SPPOB 11.
Semerik onena zekusala, ez sendo ta osasunaz, bai gurutzean josirik, etenik, illik bere etsaien eskuaz. LarSermAzc 49.
Naturalezak indarrik aski ez duela umoren barraiatzeko eta ethentzeko edo konsumitzeko. HePhil 187.
Barneko etsaien ethentzea. 'Vaincre les ennemis intérieurs'
.Dh(ap. Dv).
Hala eginez, [...] gaizkirako jaidurak ethentzen dire. Dh 48.
Ez ditu ugazabak otseginak [...] gau ta egun etenaz, arrastaka, bitsa darijuela, biarrian beti erabilteko. fBIc I 227.
Ethendu zuten ukhabil ukhaldika. DvMt 26, 67.
Hoinbertze garraztasunek ethendu ziotzaten indarrak. Laph 41.
Beheitikoarekin etendua. HUZez 92.
Gorphutza gaizkitzen denean arima ere ethentzen bezala baita. ArbIgand 149.
Ibilli ziran eten arteraño ur azalean gora ta bera. AgKr 198.
Sabela ethentzen zitzaion [uhinari]. JEBer 79 ("se creuser d'exténuation" en el voc. del final).
Baratze hartako ilundura beltz horrek / zertako dautzu etendu eta zaurtu bihotza?Iratz 64.
Mattin, etenda gelditu zen itzoek entzutean. EtxdeJJ 128.
Eguneroko jardunak eten dezake osasunik gogorrena. NEtxAntz 31.
Etenda bai zegozen, egun osuan ibilli ta ibilli ein ondoren. SMZirik 117.
Negarrez eten bearrean. NEtxLBB 51.
Bere bizitza nastuko goraberak etzioten etxeko izaera ziaro eten. Ib. 65.
Herri honentzat eten zerala, arren, ez egon damutan. XaOdol 311.
Ze ausardia, / ze argibide egarria, milaka urtetan / etenik egoen mintzaira hirekin lokarritzea. LasaPoem 96.
Arri tiraka gelditzen giñan / beso guztiak etenda. UztSas 61.
Zeiñek etzuan esan: / "Nora dijo, nora? / Gure Joxe Manuel / laister etengo da". / Baiña gogorra izan / Itziarko lora.Insausti 100.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 38. AB AmaE 443. Elsb Fram 138. Apaol 58. Enb 167.
Aots bizi-pitzatu batek eztarri meea lakartu ta eten bear ziolarik. LdiIL 29.
azpiadiera-1.3.2
(c. sg. A; Lar).Quebrarse, herniarse. Eten da mutiltxuben bat?Astar II 39.
azpiadiera-1.3.3
(Part. en función de adj.). Soldadu txarrei harenga egitea, / ikhatz ethenduer da haize emaitea. Gy 254.
azpiadiera-1.3.4
"
Etena, trabajador casi hasta la exageración"EtxabuOnd 113.
azpiadiera-1.4
4."(Vc), faltar, transgredir"A.
Cf. infra(II, 1).
azpiadiera-1.5
5.(Con sintagma con sufijo -tik> o -gandik
).Separarse; desprenderse. --Gaurkoak ere gure ondorengoak dira, Austiñ. --Bai, baño gugandik etenak. AgG 192.
Nere gurasuak utzitako ontasunetatik eten bearrian arkitu banaiz. AlzBurr 12.
Ez beza eten etsaiak Zure gerizpetik [Zure mirabea]. "Dirumpat eam"
.OrAitork 240.
Auek lengo legetan bizi dituk... ni berriz, lengotik etenda natxebillek. NEtxAntz 110.
Sagarrak eltzen diranean adarratik eten ta lurrera erortzen diran gisara. AnabPoli 139.
Gerrateak alkarrengandik eten giñuanetik. NEtxLBB 79.
Ontzia lurretik eten. Ib. 33.
Jakin-min hau, jatorra benetan, baina gehienetan erti-lanaren asmoen esan-nahitik etena. MEIG IX 131.
(en colab. con NEtx)
azpiadiera-1.6
6.Empezar, comenzar.Cf. hautsi (I, 6 y 7). Bilbora iritxi zanean, nolabait eten bear eta bere etxera urrutizkiñez itz egin zuan. JAIrazBizia 109.
Noizbait Andonik eten zun: --Utzi ditugun toki, mirabe ta gauzak aztutzerako aldi bat joango da. Ib. 16.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(V ap. A, que cita a Añ; H (+ -th-)),
iten (V? ap. A). Falta, defecto."2. atteinte, dommage, tache, blessure [...]; 3. faute, péché"H, que cita a Añ en ambas acepciones. Zure eten ta errakuntza guztien sustraia. AñEL2 47.
Besteren kreituko etena, oraindo ixilik dagoana edo gitxik dakiana. Ib. 153.
Gogoz, berbaz ta egitez izan dodazan etenak ta obenak. Ib. 164.
Etenik bere, ez dauka. ErkiagBatB 159.
azpiadiera-2.2
2.
(V-gip, G-azp).
Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret.Rotura, desgarrón."
Lapiko onek, azpikaldetik etena dauka
"EtxbaEib.
"Rotura (tratándose de objetos tirantes). Zokiai etena makalune batetik ein jakon
"ElexpBerg.
Eraskin orrek oial zarra zarratatzen du, ta etena areagotzen da. OlMc 2, 21 (Lç ethendurá).
Poz-oñaze kateak / emen dik etena. "Es aquí donde se rompe"
.LdiBB 92.
Urdailburuan egin zioten eten sakona. TAgUzt 20.
Soñekotik zati osua kendu ta etena aundijagua egitten dozubelako. ArriandMt 9, 16.
Oitu bai, oitu, astoa kurruperako etenarekin bezela. EZBB II 77.
(Interpr?)
azpiadiera-2.2.1
Fractura. Eten-ordain, eten; begi-ordain, begi. "Fracturam pro fractura"
.OlLev 24, 20 (Dv, Ur, Bibl y Ker usan derivados de hautsi).
azpiadiera-2.2.2
(V, G-azp)
Ref: A; Etxba Eib; ZestErret. Hernia. "Eiñ zittuan indarrekin, etena eiñ jako" Etxba Eib. "Osabare etenak jota do" ZestErret. v. etendura (2), etete. Etena sendatu. JMBELG 80s.
Etenak (hernia) jotako gizon bat. EtxdeItxas 157.
azpiadiera-2.2.3
"
Etena egin eta lurra beera juun zan (G-goi), se hizo una grieta y la tierra cayó abajo"InzaEusk 1927, 146.
"
Terreno hortane etenak inda daude
"ZestErret.
azpiadiera-2.2.4
Arratsalde artan baziran odei-etenetan eguzkiaren agerraldiak ere. Zendoia 27.
azpiadiera-2.3
3.
(G-azp ap. ZestErret). Pausa, interrupción; ruptura, discontinuidad.v. etenaldi. Ezin lasaitu biotz-pilpira itz-eten bat edo bestez. SMitxAranz 61.
Atomutik asi eta Sokratesen buru azkarrera eldu arte eztago etenik. VillJaink 64.
Etenik ez duan kolpekada. "Incesable golpear"
.BerronKijote 216 (cf. infra ETENIK GABE(KO)).
Aren itz-jarioak etzin etenik, armiarmaren sarea bezelaxe. AtañoTxanKan 119.
Duela ehunen bat urte gertatu zen hizkuntzalari berri eta filologo zaharkituen arteko etena. MEIG IV 74.
[Perpausaren] osagaien arteko etena (break) edo ebakidura (caesura). MEIG VI 142.
Mintzagaia, berezia dago, [...] koma seinalagarri duen etena dela medio. Ib. 153.
v. tbn. Zendoia 76. Gerrika 73.
azpiadiera-2.3.1
Cesura. Lerroan berean dagon utsarte edo etenak egiten du neurtitza. OrPoem 518 (519 lerro-etena).
v. tbn. Gazt MusIx 167.
azpiadiera-2.3.2
Elipsis. Kiribilaren etenetatik. "Las elipsis de la espira"
.MEIG IX 127.
(en colab. con NEtx)
azpisarrera-1
ETENAK EGIN.
Reventar(se), morirse (de risa, cansancio...). v. supra (I, 3). Etenak egin zituen barreka ikusleak. ErkiagArran 44.
Tostarteko arraunlariak unatuta, etenak eginda. Ib. 78.
azpisarrera-2
ETENEAN.
azpisarrerakoSense-2.1
a)"(V), interrumpidamente" A Morf 676 (y A Apend).
azpisarrerakoSense-2.2
b)A punto de romperse.
Janez eta edanez / ase naizenian, / larruak jarri zaizkit / iya etenian. TxB 107 (v. tbn. 108).
azpisarrera-3
ETEN GABE.
v. etengabe.
azpisarrera-4
ETENIK GABE.
Sin cesar, ininterrumpidamente. v. etengabe (2). Artean emen etenik bage / egiñen diot otoitza. OrEus 256.
Etenik gabe burutu nituen bosgarren, seigarren eta zazpigarren lerroak. MdePr 114.
Arbola zarra etenik gabe ari da frutu ematen. Basarri 138.
v. tbn. Uzt Sas 197. Zendoia 242.
azpisarrera-5
ETENIK GABEKO.
Incesante, contínuo. v. etengabeko. Etenik gabeko tiliki-talaka otsa. BerronKijote 225.
azpisarrera-6
EZIN ETENEZKO,
EZIN ETENDUZKO (Dv).
Irrompible, inquebrantable. "Qu'on ne peut rompre; indissoluble" Dv. v. etenezinezko. Bata bertzeari detxekola ezin ethenduzko fideltasunaz. SPPhil 284 (He 285 ezin ethenduzko).
Bizi dira batasun doatsu eta ezin ethenduzko baten konsolazionean. Ib. 59 (He 61 ezin hautsizko).