1.
(V, G, AN, L, BN, S; Gèze, VocCB, H, Foix; -tha-SP, H),
zarteau (V-gip),
zartiau (V-gip),
sartatu (G, AN),
sartiu (V-gip)
Ref.:
A (zartatu, zartau, sartatu), Apend (zarteau); Iz ArOñ (sartíu); Etxba Eib (zartau); Elexp Berg (zartiau); ZestErret
. Resquebrajar(se), agrietar(se), rajar(se). "Briser" SP (que cita el ej. de Leiçarraga). "Déchirer" Gèze. "Hormez suaz bezala zartatzen dira zuhaitzak" H. "Quebrarse, rajarse, cascarse" A. "Henderse los árboles" Ib. "Briser (le vent)" Foix. "Zartau da etxe guztia lur-ikariakin" Etxba Eib. "Garbitzen niarduala, zartau dot kristala" Ib. "Mutikotan, neguan, esku-gaiñ guztiak zartiauta eukitzen giñuzen" Elexp Berg. "Pinturia zartiauta dauka ire kotxiak" Ib. "Ezpañak zartau" ZestErret. Kanabera zarthatua eztu xehaturen, eta khea darión lihoa eztu iraungiren. LçMt 12, 20 (HeH, Ip, Ur (V) zartatu; He arraillatu, TB hautsi, Dv, Echn kraskatu, Ur kirrikatu, Samper saltatu, Ol irrikitu, Or koskatu, Ker brintzatu, IBk pitzatua, IBe printzatu).
Lur-ikara artan zartatu zirala begian aurrian orduan berak zauzkan aitz aiek. BvAsL 148.
Azala, zartatuta, lertuta ikusi nion [aritzari]. AgG 208.
Etxe lasai bat, zarra, zartatua, untzez jantzia. AgEEs 1917, 169.
Zure menpekoaren omena ta adipekunak berrogeita amar anei ogerlekozko gabiaren jokak ez dituala zartatuko uste izatea. "Rajarán"
.ZinkCrit 43.
Lurra ikaratu, arriak zartatu ta il-obiak zabaldu ziran. IrYKBiz 506.
Ara gazteluaren ormak arin zirrikatu ta zartatu. TAgUzt 57s.
Oinpeko solairua zartatu zaion abere amildua bezelaxe. Ib. 136.
Lurrak dardar egin zun, eta arriak zartatu ziran. OrMt 27, 51 (Ur zarrakatu).
Etxe aphal batzu, zaharrak, murruak zartatu eta hala-hala utziak. JEtchep 80.
Ezkila zartatuaren / mii biurtuta. SMEgan 1966 (1-6), 49.
Lur erre hau, / orain aurten, / zartatu egin da. AzurmHitzB 68.
Eta naiz gizona / zauriturik dagona, / duena zartaturik / gogoaren sakona. Ib. 36.
sense-2
2.
(G-azp, S; Lar, VocCB, Dv, H (+ -tha-)). "Estallar", "reventar", "saltar, romperse" Lar."
Zahagia zartatu da, l'outre a crevé"Dv.
"
Iudasen sabela urkhabean zartatu zen, le ventre de Judas creva sur le gibet. Ez gehiegi karga xixpa, zartha diteke, [...]"H.
"Faire explosion"Lrq(s.v. zarta).
"Lehertu, barruko indarrez hautsi"ZestErret.
Zazpi eun da geiago ziran / kintalak bertan zartatu (estallar). (Iraola, 1880). JFlor. Alperrik trumoi-danbatekoak / eta oñazkarrak zartatzen. Aran CancB III 288. Zartatu orduko [ekaitza], tximist kolpean, / odoi gañeko labe sutu artatik / jasa ta ujola [amildu]. SBaroj ib. 320s. Itz au zartatu zan turmoi burrunbadaren antzean. Camp EE 1882a, 36. Sabela ethentzen zitzaion [uhinari], hausten gerruntze konkortua, mustupiltzen bere aurpegi oiesa, burbutzika zartatzen bere soin aberea. JE Ber 79. Zartatzen zaio bihotza [Jaunari Golgotan], oihuz diola: "¡Sitio!". Iratz 100. Ditazken gozoak oro / bihotzerat jin zaizkit: / zoin den dohatsu, zoin bero! / Zartatzerat doakit. Ib. 55. Arno berria ez da zahagi zaharretan emaiten; bertzela zartatzen dira zahagiak. Leon Mt 9, 17 (Lç, SalabBN, Dv, Ip, Echn, Hual, Samper, Ol, Ker, IBe le(he)rtu, TB zapartatu, He hautsi, Ur urratu). Erromatik hedatu da mundu guzirat Aita Sainduaren herrixkan norbaitek ezarri duela zartagailu bat, eta zartatu dela. Herr 19-7-1962, 3. Bet-betan gainerat erortzen eta zartatzen zaie obuz bat. Lf ELit 249.
azpiadiera-2.1
Dispararse, hacer fuego. Mutil bati oarkabean eskupeta zartatu zitzaion, eta eskua zulatu. OrSCruz 43.
sense-3
3.
(Gèze, Dv). Romper(se), partir(se)."Casser, éclater"Gèze.
"
Makhila plegatzean, zartatu da, le bâton a éclaté quand on le ployait"Dv.
Ontan, nexka-mutillen kargapean zartatzen da ta austen adaska. 'La branche [...] éclate'
.OrMi 24.
Eztenaga zartatzen da. 'Le trindent vole en éclats'
.Ib. 49.
Ainbesteko burrunba-otsa ta aizealdi zakarrak ikusirik, azpikoaz gain dana irauli, sutu ta zartatu bear zuela zirudin. TAgUzt 132.
Gogorren biurtzen dan burnia ere, maizenik apurtu ta zartatu dala dakuskezu. ZaitSof 174.
Txirringen mastar-añeperra erdi-erditik zartatuz ausi. Ib. 30.
sense-4
4.Golpear. Atseginekin dute herrian aditzen / leheneko paretan pilotak zartatzen. BarbEskual 31-10-1902, 4.
Zurrunbillo aserreak zartatzen duan iragikitik aldegin ezazu. "Batido"
.ZinkCrit 43.
Berri latz au entzutean, gizonezkoek esku lurtsuek batera zartatu zituten. OrMi 115.
Txistua egotziz, zartatu zituan eskuak alkar. TAgUzt 35.
Arri-gañean zapiak zartatzen zitun bitartean. Ib. 268.
Akuluz zartatzen zitun [idiak]. Ib. 264.
Ta uiñak zartatzen ditun itxasertzak durundi-otsez orru dagite. ZaitSof 178.
Ta Aren aurpegia estalirik, zartatuz ziotsaten: "Igarri egik".OlMc 14, 65.
Orra basa-gizonok Goizaldiko Artzai makoaren babesean, Ripeotiko Euruk zartatuta eta basa-piztien larruz gorputza estalita, daramaten bizimodua. "Tunditur"
.IbiñVirgil 102.
sense-5
5.
(B, BN-baig, Sal, R; Dv(BN-bard), VocB)
Ref.:
A; Izeta BHizt2.
. "Relajar las venas" VocB. "Relajarse; se dice de los nervios" A. "Zañek zartatu zitzeizkion" Izeta BHizt2.
sense-6
6."Salpicar"VocB..
sense-7
7.Hacer sonar a golpes. Ikasteko zeuden oraindik adarretan (turutetan) putz-egiten eta ingude gogorretan egindako ezpatak zartatzen. "Crepitare"
.IbiñVirgil 93.