Tr. Encontramos la forma (creada por Arana Goiri) atzalben en Arriandiaga, ForuAB, Zinkunegi, Anabitarte y JZ,atzalpen en Otxolua y Mirande, y azalben en Kirikiño, G. Manterola (Goi 25), Tomas Agirre e Ibargutxi. A partir de aprox. 1930 se va imponiendo la var. azalpen. En DFrec hay 54 ejs. de azalpen, meridionales.
sense-1
1.
(Bera),
azalben,
atzalpen (BeraLzM),
atzalbenExplicación; exposición. "Atzalben, explicación" (1896) AG 909. Bein edo bein itzen irabiamenak euzkeraz iminten dozuz, erderazko atzalben-aldamenian. Arriand(carta a Azkue, 23-3-1916, ap. DRA
).
Itz barrijen atzalbena.ForuAB 129.
Arauak eta ustariak baño obeto erakutsiko dute atzalben batzuk. ZinkCrit 26.
Atzalben eta oarrak. AnabEEs 1919, 186.
Kristau-Ikasbidearen azalpen baten bearra sumatzen da, ba, aspaldian gure artean. InzaAzalp 5.
Kistar-ikasti atzalbena. JZ 1925, 25.
Nolatara izaten dan, eta arraien eta berak atxitutzeko erabiltzen dituan tresnen berri-azalpena. ElizdoEEs 1925, 213.
Alkarren aurrezkako usteak azalpena eskatzen zuten. AnabUsauri 50.
Eztago sorginkeririk. Ona emen azalbena edo explicacionea. KkAb II 19.
Ona emen igarkizun orren atzalpena. Otx 153.
Ene lagunak, Ikasbide zaarra zenbatetaraño dan txarra ta gauza-eza adiraz nai baserritarrari ta Yainkoarekiko izate-azalpena esanarazi zion. LdiIL 54.
Bada, orra beste azalpenik gabe, "Euskaltzaleak"-en izaera osoa.Ib. 136.
Ilbeltzak jaiotzen ikusitako argitalpenaren asmo ta elburuaren azalpena. Y 1933, 6.
Ortarako jarririk zeuzkae [museoan] agerle ta adiratzalle bereziak. Olango azalbenen aurrean lasterra dik, orraatik, erriak arrausia. TAgGaGo 80.
Jaungoikoaren legea arau bi orrein azalpena baño besterik ez da-ta. EguzkGizAuz 97.
Bestaldetik, berriz, etxekoai dana adieraztekotan, nola artuko ote zizkioen bere azalpenak?TAgUzt 122.
Bi Bazkun oien azalpenak ontzat artzen ditugu."Las razones aducidas"
.EAEg 7-1-1937, 746.
Lenengo amar bertsoetan, erromeri osoaren azalpen bat laburkiro. SMitxAranz 117.
Nik asmautako gauzarik ez dau ezertxo bere azalben oneitan. Eleiz-irakasleak irakatsi izan dabenetik artuta dagoz. IbargGeroko 6.
Hona hitz zenbaiten azalpena. MdePr 199.
Hemen ere, beren teoriari legokiokeen atzalpen bat bilatu dute ukigaizaleek. Ib. 323.
Guztiaren azalpena izan behar zen nonbait. MdeHaurB 94.
Baiña, zertarako jarraituko natzaio azalpen otz oni?TxillLet 62.
Gizonon arlo astunok aldebatera utzita, erakus-maiaren inguruan egozan arrantzale gazteen artera beioa azalpena. ErkiagArran 18.
Iakitun ark ez bide zuen nai bezain argi ta ongi ekarten bere asmoen azalpena. ZaitPlat 87.
Arrezkero, auxe atera zuen: aren azalpenak onen antzeko lirakela. Ib. 87.
Azalpenez bethetako pelikulek intxaur bat ere eztute balio!OskKurl 214.
Aitzitik, muiñ-muiñetiko azalpen sendo ta egiñaren bidez, bere barne-egia damaigu beti. GaztMusIx 59.
Barne-kanta ta Maite-sugar bizi, bai bertso bai azalpen, ederki egin eta biribildurik dauzkagu. Onaind ib.151. Pliniuk bost arte ala aritz mota aipatzen ditu: robur, quercus, aesculus, cerrus, ilex elkarren artean bereizteko oso zailak aren azalpenak gora-bera. IbiñVirgil 93n.
Amar milla euskal abizen eta geiago, bakoitza bere arma-arriakin, kondairakin, azalpenakin, etabar. AlzolaAtalak 130.
Eta orri-alboetan edo-ta liburu-bukaeran azalpen-eraskiñik gabe. BerronKijote 18.
Onen eskutitz bion ondoren, illebetera edo olan [...] zuzendu neban irugarrena, orren bion azalpena egiñez eta gañekoz. Gerrika 197.
Onenbestez bukatzen det nere ezjakintasunean Segura gure erri maiteari egin diodan azalpena. Insausti 43.
Badira irakurgai neurtuak, behar diren argitasun, azalpen eta laguntza guztiez hornituak.MEIG II 58.
Hau edozeinek uler dezake inoren azalpenik gabe. MEIG V 71.
sense-2
2.Geografía.(A partir seguramente de errien eta lurren azalbena, edo Geografia (EEs 1914, 99)). Azalbena zer da? --Azalbena, Geografiya edo Lutelestia ere deritzana, lurraren azala nolakoa dan, zer daukan, nor eta nola bizi diran erakusten digun liburua da. Urroz EEs 1915, 13.
azpisarrera-1
AZALPENA EMAN,
AZALPENAK EMAN.
Dar una explicación. Asieran Asteteren azalpena ematen asi nintzela. InzaAzalp 6.
Museoetan edo harri zaharren artean Theresa seriosa, oroitzapen eta antze-lanei begira, hark ematen zizkion azalpenei beha. MdeHaurB 74.
Ori duk nik ematen dudan azalpena. TxillLet 99.
Ondorenean ematen ditugu gure azalpenak. Ib. 73.
Berba labanak eta azalpen zeatzak emon deutsaz gudu-gizonak. ErkiagBatB 163.
Liburua agertu da azkenean eta liburuan ageri den laburpena beste azalpenik emateko modurik ez dut aurkitu geroztik hona.MEIG VI 138.
azpisarrera-2
AZALPENA EGIN,
AZALPENAK EGIN.
Dar una explicación. Eta emen asten banaz orren azalbenak egiten, bakit irakurle gizaxoari gogait eragingo dautsodala ta itxiko nauala. KkAb II 68.
Bello-k azalpen batzu egin ondoren. LdiIL 25.
Orrelako azalpen zeatz-meatz luzea --emakumeak oi bezelakoa-- egin ostean. ErkiagArran 74.
Nere adiskideak jijau jijau egin zuan inglesez eurekin. Gero azalpen bat egin zidan: huntziko euskaldun guztiek zekiten konpontzeko behar dan beste ingles. OskKurl 129.
Orregatik egiten det seigarren eta bederatzigarren aginduen azalpena. MAtxGazt 12.