Tr. Documentado desde principios del s. XVII en autores septentrionales (no suletinos) y desde la primera mitad del XVIII en guipuzcoanos; se encuentra tbn. en textos vizcaínos del s. XX (antes sólo encontramos ejs. en Añibarro, Ulibarri (FrantzesB II 34) y Uriarte). En DFrec hay 778 ejs.
sense-1
1.
(G, AN-gip, B; Urt III 63, Lar, Lecl, Dv, H; -tzk-SP, VP 37r, MgNom, Añ, ArchVocGr)
Ref.:
A;
GteErd 154
. Lengua; lenguaje."Lengua, idioma"Lar, Añ.
"Habla, lenguaje"Añ.
Hitzkuntza hunetan dakidana Saran ikhasi dudala. Mat XIV.
Nola bat bedera bere hitzkuntzan baita ezagun nongo den. Ax 259 (V 173).
Bere famillen eta hizkuntzen arabera. UrtGen 10, 20 (Ur, Ker, Bibl (h)izkuntza; Dv mintzaia, Ol izkera).
Hitzkuntza arrotzen jakiteko. ES 169.
Españarren anzinako hizkuntzan. LarGram 391.
Denbora berean betheak izan ziren guziak Izpiritu Sainduaz eta hasi ziren mintzatzen hizkuntza diferentez. HeAct 2, 4.
Mintzaturen zarete hitzkuntza guziez. Lg II 296.
Izkuntza griegoa. (125). LE-Ir.
Juduen usadioak eta izkuntza berdiñak etziran Babiloniakoakin. AA III 331.Beren itzkuntz ederra. IztC 8.
Franzes hitzkuntza. ArchFab 13.
Izkuntza ofizialean. AranSIgn 208.
Euskera garbia igelen itzkuntzarekiñ nasten. UrruzUrz 57.
Hizkuntza aberatsa da Eskuara. ArbIgand 15.
Hizkuntzaren bai irakurtzen bai izkiriatzen erakutsiko. JEBur 178.
Arabe-izkuntza. KkAb II 107.
Baña nik, izkuntza larrekoa, / nai aunat ere noranaikoa. LdiBB 136.
Gogoz, bihotzez, hizkuntzaz ezinago euskaldun. MdePr 43.
Nolakoa ote da ezkonduekiko loreen izkuntza?TxillLet 29.
Kristok [...] erri-iskuntza apala bere iardunetan erabilliaz. IbiñVirgil 22.
Sueziatarren izkuntzan. AlzolaAtalak 95.
Jerusalenen gia dabil; berak esan ebanez, lau izkuntzatakuak ibili al dauz biar orretan. Gerrika 249.
Jakinda ainbat izkuntzan / jabe bazerala. Insausti 328.
Hizkuntza idatzia begiek jasotzen dute. MIH 111.
Hizkuntzak --hizkuntza bakoitzak, alegia, ez gizontzen gaituen mintzatzeko gaitasunak-- [...]. Ib. 386.
v. tbn. Mih 21. Brtc 206. Ub 3. Iraultza 102. VMg 89. Gco I 451. Dh 232. Lard 499. Afrika 31. Bv AsL 207. AB AmaE 143. Ag AL 18. A Ardi 56. StPierre 13. Inza Azalp 85. Mok 20. Jaukol Biozk 53. Enb 148. Tx B II 170. Yanzi 66. Laux BBa 142. Otx 5. JMB ELG 67. Ir YKBiz 479. Or Eus 197. TAg Uzt 180. Etxde AlosT 9. Lek SClar 129. SM Zirik 7. Erkiag Arran 5. BEnb NereA 100. Akes Ipiñ 4. Arti Ipuin 24. Basarri 178. Ugalde Iltz 18. AIr in Izeta DirG 10. Gand Elorri 24. Osk Kurl 120. Vill Jaink 20. Etxba Ibilt 465. NEtx LBB 322. Olea 37. Xa Odol 284. Uzt Sas 291. Berron Kijote 80. Ataño TxanKan 91. Onaind STeresa 11. Larre ArtzainE 195. (H)itzk-: EZ Man II 188. Harb ẽ 2v. Hm 43. SP Imit IV 17, 5. Mb IArg I 53. RIEV 1925, 552. RIEV 1923, 154. Lh Yol 17. Zub 33.
azpiadiera-1.1
+ hizkuntz. (Como primer miembro de comp.). Irlandako hizkuntza higikundeaz. MdePr 242.
Hizkuntza-gaietan. MIH 224.
Hizkuntz politikaz. Ib. 395.
Gure hizkuntz-jakintza edo hizkuntz-jakite-ren antzekoak dira azkeneko hauek [jazykoznanie eta jazykovedenie]. Ib. 192.
Hizkuntz eredu bikaina da itzulpen hau. MEIG II 103.
azpiadiera-1.2
(Con el suf. -dun
). Gure izkuntzadun gizaseme ez, seme-orde edo aizunak baizik. ErkiagEgan 1956 (3-4), 67.
azpiadiera-1.3
(SP, Lar, Dv). Modo de hablar."Façon de parler"SP.
"Anthropología, gizaerako hizkuntza
"Lar.
Eman diazozu predikariari Espiritu sainduaren hitzkunza Elizako Ebanjelio saindua sustanzioski eta probetxurekin deklaratzeagatik. Harb 99.
San Basiliok bertze hitzkuntza batez usatzen du gauza hunetzaz mintzo denean. Ax 137 (V 90).
Baiñan izan bedi hunelakoa zuen hizkuntza: Bai, hala da; edo ez, ez da hala; ezen gehiagoko dena gaixtotik heldu da. HeMt 5, 37 (Dv hizkuntza; Lç hitza, IBk hizketa
).
Teologoen izkuntza. (162). LE-Ir.
Nere hizkuntza ta manera harroegiez. Dh 229.Bertze hitzkuntza bat ere / usatzen du gaizki maizegi halere. Gy 294.
Ez da au larregi esatia, eta ain gitxi izkuntza edo berbaeraren bat, ezpada egija. UrMarIl 15.
Ango maldizio ta izkuntza neri etzitzaidan gogozko. BAyerbe 52.
Beraien izkuntza oso gordiña eta erasokorra zan.AZink 68.
v. tbn. ES 106. He Phil 301. Ataño TxanKan 80 (-tz). Hitzk-: SP Phil 300.
azpiadiera-1.4
Habla, dialecto; jerga. Zuen eta gure izkuntza eskaraz agitz diferenta baita. CartUrruñ 135.
Segurki zu ere horietarik zare, ezen zure hitzkuntzatik seiñale zare. "
Loquela tua"
.HeMt 26, 73 (Dv hizkuntza; Lç mintzatze
).
Alfabet hunekin Eskuarako hitzkuntzetan diren soinu suerte guziek balukete bakhotxak bere letra berezia. MarIl XVI.
Laphurdiko hitzkuntzan. Gy V.
Bizkaiko hizkuntza. JEBur 145.
Giputz-izkuntza eta bizkaiera. JMBELG 97.
Bere gisako ziberotar hizkuntzan. LfMurtuts 28.
Au ni baiño urte bat zaarragoa da. Soldaduzkako izkuntzan, nere beteranoa. Insausti 20.
sense-2
2.
(G-to, Lc, BNc ap. A; Dv). Palabras, expresión, dicho."
Maiz ditu ahoan hizkuntza itsusiak
"Dv.
"Locución que por lo general se entiende en mal sentido. Izkuntza itsusi bat erran du horrek
"A.
Iainko Semea, adizazu arren ene hitzkuntza. EZMan II 78.
Nabusiak erran du, nabusiak manatu du [...]. Haur zen heken hitzkuntza. Ax 323 (V 214).
Othoizten zaituztet [...] haren hitzkuntza beraz. CatLav A, 3r (V 4).
Bizkitartean irakasten zaroen bere dizipuluei [...]. Baiñan hek ez zuten deusik konprenitzen hizkuntza hortan eta izi ziren hari galdegiterat horren explikazionea. HeMc 9, 30s (Lç erran hau, Dv solasa
).
Doktoren hitzkuntzen batzuetan. MbIArg I 55.
Itz libre edo izkuntza txar batzuek. CbJust 24.
Ganbiatu [...] ene bihotza, eta ez xoilki ene hizkuntza edo kanpoa. Brtc 166.
Akar ta izkuntza gaistoetan. (108). LE-Ir.
Zeinen [elizako aiten] hizkuntzan, penitentzia baitatza bekhatu eginez garrazki nigar egitean. Dh 448.
Izkuntza suminduetarik. AñMisE 2.
Arranoak izkuntz au / aditzearekin. ItFab 149.
--Zertako erraiten da bada urdea bezain zikhina? --Hizkuntza guziak ez dira zuzenak. DvLab 281.
Hizkuntza gaxtoak, elhe lizunak. Laph 199.
Aitu dezute gizontxo onen izkuntza?BvAsL 113.
Izkuntza infernutar ori aditzean bildurrez, ikaraz ta lotsaz gelditzen zeratela. AgSerm 283.
Eliza-dorre batzutako eta hilherrietako hizkuntza ohartgarriak. LanderRIEV 1909, 653.
Gogorra da itzkuntz ori!IrYKBiz 221.
v. tbn. Mih 65. Hb Egia 85. AzpPr 38. ArgiDL 21. (H)itzk-: Hm 79. Legaz 27.
azpiadiera-2.1
Conversación. Konpañia eta hizküntza gaxtuak ebitatüz. CatLan 109.
Erregekin badauka letrazko hizkuntza [d'Abbadie-k]. HbEsk 127.
Bere izkuntza edo konbersazioa zala gauza santuen gañean. GoenagaS. Inazio 7 (ap. DRA
).
Gure ama Ebak ezpalu sugeakin izkuntzarik iduki, etzan eroriko frutu debekatua jateko tentazioan. KortazarSerm 181.
sense-3
3."(Lc, BN-baig), modismo"A.
Hitzetan egiten dezuna egizu hitzkunzetan ere ta zure hitzkunza bada badijoa, mugaz etorri da [...]. MbIArg I 55.
Zoin diren ederrak euskal hizkuntza berezi batzu, kasik oro. HUAurp 210.
Euskararenak baizik ez diren mintzatzeko molde edo hizkuntzak. LanderRIEV 1907, 432.
Nola xuxent eskuarazko hizkuntza makur batzu. LfELit 239.
azpisarrera-1
BI HIZKUNTZATAKO.
Bilingüe. Naiz [egoile] anitz bi hizkuntzatako ziren. MdePr 210.
azpisarrera-2
HIZKUNTZA-ERA.
Lengua. Asi ziran hitz egiten hitzkunz-era askoz. Ub 97.
azpisarrera-3
HIZKUNTZA-IKASTETXE.
Escuela de lenguas. Julien Vinson, Parisko Eguzkialdeko Izkuntzikastetxean irakasle izana. Eusk 1919-1920 (I) 14.
azpisarrera-4
HIZKUNTZA-JAKINTZA.
Lingüística. Maiz hizkuntza-jakintzaren aldeko balioaz besterik ez dute [textuek]. MdePr 232.
Ea zer ikusi arraio izan dezaketen hizkuntz-jakintza eta matematikek elkarrekin. MIH 191.