Tr. Atestiguado tanto al Norte como al Sur, se documenta desde finales del s. XVI. La forma habitualmente utilizada por los autores labortanos es burho, y burhau la propia de los suletinos y mixanos. Al Sur, hasta principios del s. XX birao es la forma habitual entre los vizcaínos, y birau en los guipuzcoanos; a partir de esta época, -au pierde terreno en favor de -ao . Por otra parte, se encuentran las formas bidau en Ochoa de Arin, bidao en fray Bartolomé, burru en Haraneder y buro en Añibarro y Legaz; burro en algunos textos alto-navarros (burroa bota, burro egin ); biro (si no se trata de una errata) aparece en en JBDei y Aresti (Tobera 268), y birago en Azkue y (en una sola ocasión, sin duda por exigencias de la rima) en Orixe. En cuanto a borhau que aparece en Bp, se debe seguramente a vacilaciones gráficas (v. FHV 471). La distinción biraua, biraoa 'maldición' / burhoa, burhaua 'blasfemia' de HeH Voc no viene confirmada por los textos. Lo que sí parece darse (aunque no es fácil precisar el sdo. de todos los ejs.) es una reducción del sdo. a 'blasfemia'. En DFrec hay 8 ejs. de birao y 1 de birau, todos ellos meridionales.
sense-1
1.
(V, G; Añ, HeHVoc, VocCB, Dv),
birau (Lar, HeHVoc, Dv),
birago (V, G-to; ADBols),
bidao,
bidau,
biro,
buro (L; Lar, Añ(AN), DBPT; -rh-L, BN-baig; SP, Lar, HeHVoc, VocBN, Dv),
burhau (S; HeHVoc, Gèze, Dv(S), Foix ap. Lh.),
buhau,
burro (Sb-Urq, Urt III 348, Añ (AN)),
buho (BN-baig),
borhau,
irao (G-goi)
Ref.:
A(birao, birago, burhau, buro, irao);
SatrVocP(buho)
. Maldición; juramento blasfemo; blasfemia."
Birao, que significa maldición rigurosa, dicha a voces por el agraviado"RG B 56."Blasphème, jurement énorme, imprécation"SP.
"Imprecación, biraua, birauba
"Lar.
"Maldición, [...] burhoa
"Ib."Blasfemia"Lar, Añ.
"Maldición [...]. Biraoa se llama a la maldición grave, y añena a las invocaciones leves"Añ.
"Imprécation, malédiction, blaspème"Dv.
"Como antídoto se utilizaba la fórmula: Pues, pues, aparta satán, nun buho an zilo
"SatrVocP.
En AxN se explica deithorarik por burrorik. v. arnegu. Bilbao, an bere dongeak birao. "Maldición"
.RG A, 32 (tbn. B 56).
Ezen ahoa errenkura handiz dute bethea / eta Iainkoaren kontra husu burho dorphea. EZMan I 113.
Zu ifernukoetarik zara; zeure mintzatzean, arneguetan, burhoetan eta maradizionetan ezagun zara. Ax 260 (V 173).
Iainkoaren kontrako burhoak handiago direla. SPPhil 257 (He 259 blasfemioak).
Zin, arnegü, borhau gaiztoen üzteko. Bp I 90.
Lian, lan bere, birao gura eztala ene sabela. (Interpr?). Acto 210.
[Jinkuaren] kontre burhau zonbait enzüten beitügü, gihaurk benedikatü. CatOlo(ed. 1743) 55.
Burhoak, blasfemioak eta errabiamendu infinituak. HePhil 59.
Juramentu, birau, ta maldizio, ezin ikusi, aserre, gorroto, ta etsaiai ez barkatu naiaren gañean. CbEBO 53.
( s. XIX)Mezatan beti enredoan, biraoak ugari, beti bezela auzka, burruka ta arrika. MgCC 215.
Errierta edo aserre puskak izango dira birao gaizto, edo maldiziño gogozko, etxeko ta auzuen eskandalu-garrijak.MgCO 22.
Maldizino edo birao astunak asieran kendutia.Ib. 11.
Birao, ta madarikaziñoa, bekatu egiñik, iños damutu eztanari. AñEL1 47.
Biraoa da, esate gatxezko bat kriatura baten kontra. AñMisE 200.
Bada eragiten diozka askotan birabak, maldizioak, juramentuak, blasfemiak. Gco II 52.
Birauaren izenez aditzen degu geienetan izketa bat, zeñarekin adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. AA II 30.
Oren gutirik barnean burhorekin eta arnegurekin hartaz ukhatu zuen [Jandone Petrik]. Dh 214.
Guraso ta ume askoren arteko bake txaarrak, asarriak, bidauak. fBOlg 58.
Birao, lapurretatxu ta beste okertasunak gaitik. JJMgBasEsc 11.
Onelan egoala erneguetan / biraoz bazterrak betetan. ZavFab,
RIEV 1909, 34.
Desio bagako biraoakaz. CatLlo 44.
Iñori biraorik entzuten deutsazunian. UrMarIl 99.
Madarikazio eta birau au txit indar andikoa izan zan. Lard 112.
Beldur naiz [...] benedizionearen orde, burhoa bil dezadan ene gainera. DvGen 27, 12.
Zer da Blasfemiua edo Burhaua?CatS 45.
Fedegabe hura birau argatik illko zuen edo ez, zalanzan egondu zan. 'Blasfemia'
.AranSIgn 19.
Buroa, zein baita Jangoikoaren edo bere sainduen kontra bidegabeko itzkuntzak erratea. Legaz 27.
"Yainkoak [...] framazonen eta yuduen errepublikak lehen bai lehen leher eta zapart egin dezala!!! Amen." Burho hori ez omen da bekhatu. ElsbFram 154.
Bainan horra non atheratzen diren gizon hordiaren ahotik madarizione, juramentu, etxea errotik eraman dezazketen zer-nahi burho ikharagarri. ArbIgand 132.
Eta Euskalerritik biurtuten iakozan Riktrudisi arao ta birao donga ta ikaragarrizkoak. AgAL 141.
--Zer da birauba? --Jaungoikoaren izena aotan artutea, gatxen bat norberarentzat edo bestentzat eskatuagaz. ItzAzald 89.
( s. XX)Birago batez erakarri nuen arako ekaitz arrigarria. AOrtzuri 154.
Txarto urten eutsezan euren aserre, deadar da biraoak.EchtaJos 146.
Eta jazkera berriakiñ batera datorzkigu erdera, birao, nasaikeri ta txankamekeria. AgG 96.
Iñork ez baitezake euskarazko birau edo arnegurik erabilli-ta. LhEEs 1915, 244.
Zure ukabilla jasoko diozu Jaungoikoari ta birau zikin bat irtengo da zure autik. EEs 1918, 158.
Limpias-en ez emen da aditzen orain biro edo blaspemi bat. JBDei 1919, 238.
Birao zakarrak eta / ausardi zikiñak. JanEd II 114.
Nere abotik biraurik irten al baledi, guziak Itxuaren gain joango lirake. AlzRam 27.
Jaungoikoaren, Andra Mariaren, naiz Deunen aurka itxuskeriren bat esatea da biraoa. KIkV 64.
(v. tbn. KIkG 50)Zuk dakizkitzu Jaun Zuriaren guda-mutillen / birau, irrintzi ta aiotsak. JaukolBiozk 59.
Aspaldi gure artian diran jolas, birau, ordikeri / Zikiñok kendu, dirialako gixadiaren galgarri. Enb 55.
[Romantiko] oen olerkiak "klasikoen" iritziz, Edertzaletasunaren aldetik begiratuta, birau bat besterik ez omen dira. JArtY 1933, 325,
J. Artetxe .
Ats Sanduaren aurkako biraoa. IrYKBiz 163.
Mandoak bazka, zorroak gertu, / axuri begira dago; / erri artako jende lotiaz / marmaritzen du birago (birao, madarikazio). OrEus 238.
Gero apaizak txantel batean birao auek idatziko ditu. OlNum 5, 23 (Dv madarizione).
Aditu duzue burhoa! Zer zaitzue?LeonMt 26, 65 (Ol, Or MB 323, Ker, IBk, IBe birao, Or birau, HeH, Dv, burho, Ip burhau; Lç, He, TB, SalabBN blasfemio, Ur (V), Hual, Samper blasfemia, Ur añeneko, Echn arnegu).
Birau ta lerdea aoan, / amorru-sua kolkoan. SMitxAranz 208.
Belarriak itxi bear txapelgorrien biraorik ez entzuteko. OrQA 83.
Birauaren kontra elizkizun bat egin zunaten Iruñan gazte katolikoek. Ib. 87.
Ahaztu ditut Jainkoa ta gizona, biraua ta otoitza?MdePr 306.
Eztut pekaturik ikusten nire egiñetan eta ezta biraorik ere ene esanetan. EtxdeJJ 141.
Juan beltz, labana eskuan... aren irabio ta biraoak!AnabPoli 37.
Bere biziko biraorik andiyena. AkesIpiñ 33.
Nemexio gizarajoa, berriz, birau artean, ostikoka, kamioi baten sartu zuten. UgaldeIltz 21.
Biraoa alde bat utzirik. VillJaink 178.
Gorantz tiruak, beso zartadak beerantz, orko aienea ta ango biraoa!ErkiagBatB 147.
Biraoa etxean, zoritxarra atean. EZBB I 72.
Birau txiki bat edo beste be las ter jaurtiten eban.EtxabuKontu 13.
Aien aurrean birao itsusi edo lizun usaiko konturen bat esan!AtañoTxanKan 88.
Aitonak zuen birao txikia / nola zan? Errekoilloa! Zendoia 42.
Sudur puntan euli batek ikutzia, naikue birau biribilletan asteko. Gerrika 30.
Gorputz geneukan Mike Todd (eta ez dakit hemengo Cervantes-zale porrokatuen arao-biraoek ez ote duten horretan parterik izan). MEIG I 181.
v. tbn.
Birau: Lh Yol 44. MendaroTx 36. Gand Elorri 97. Onaind STeresa 94. Insausti 290.
sense-2
2.irago (R ap. A), idago (R ap. A). "Grito, clamor. Irago baten bidean, al alcance de la voz. Kalako gisan izan zen ankarra, iragoak egiten ztein, karrikan egon blaira gisa" A.
azpisarrera-1
BIRAOA BOTA,
BIRAOAK BOTA (etc.).
Echar una maldición (maldiciones, etc.); blasfemar. Asko birau edo maldizio mota, aserre aldian erraz botatzen diranak.Gco II 16.
Etzaitezela oitu juramentuak erraz egitera eta birauak botatzera. AA II 33.
Bota diozu lagun urkoari birau edo madarikazio bat. AA III 526.
Birao andijak botaten. JJMgBasEsc 12.
Zergaitik alan bota birao añ gaiztoak?ABAmaE 208.
Zeruetako Jaunaz birau izugarriak botatuaz. ArrMay 65.
Patxik, birau izugarri bat boteaz, jo zuan ostikuaz lurra. Apaol 41.
Bere itzkuntzan izugarrizko biraua bota. LhYol 20.
Ta ordun jentillek burroa bota zuela: etxe ortan etxekoandre izeten zenak ez altzuela izenen osasunik. (AN-larr). JMBMund I 38.
Amandreak atea ez idikitzera, / botako dute igazko biraua ber-bera. OrEus 141.
Gorrienak ere etzuten emen biraorik botatzen. OrQA 83.
Baiñan ez dezadan biraurik bota. TxillLet 53.
Azkora-kirtenari bere biziko birao ikaragarri au bota eutson. AkesIpiñ 33.
Agura ugerdoari birao bat botauaz. ErkiagBatB 115.
azpisarrera-2
BIRAOA EGOTZI,
BIRAOAK EGOTZI (etc.).
Echar una maldición (maldiciones, etc.). Egotzi ote deban bidaurik deseo gaitzarekin. OA 157.
Ez arren biraorik iñori egotzi. MgPAb 70.
Birao asko egotzi ditudaz. Astar II 114.
Bete-betean erori bear zitzaien, Jainkoaren Semearen odola eskatu zutenean, beren buruai egotzitako biraua. Lard 537.
Eguerdiko amabietan biraoa egotziezkero, ezta alperrekoa izaten, egiten du berea. (V-m, AN-gip). AEY I 127.
azpisarrera-3
BIRAOA ERASO,
BIRAOAK ERASO (etc.).
Hacer decir una maldición (maldiciones, etc.). [Semiak] arrabijau erazoten deuste <erasoten deuzte> [...] eta birao erasoten deuste. Astar II 117.
Baina ezteutse erasoten / nekeak biraoa, / ezpada galduteak / goizaldeko loa. AzcPB 325.
azpisarrera-4
BIRAOA ESAN (Añ),
BIRAOAK ESAN (etc.).
"Maldecir, echar maldiciones . biraoa esan" Añ. Cf. A Morf 745: "Prolativos llamó [Arana Goiri] a on-esan, gaitz-esan, guzur-esan, egi-esan, birau-esan, que según el tratadista significan decir bien, decir cosa mala, mentir, decir verdad y blasfemar. Yo siempre he oído ondo esan, txarto esan (gaizki fuera del V), guzurra esan, egia esan y birauak esan". Ardura gabe gezurrezko juramentuak, eta birau, edo maldizioak, eta blasfemiak esaten dituenak. Gco I 414.
Esan izan dozunez biraoak eta arranak. AñEL2 137.
Entzun duzue erran duen burhoa; zer zaitzue?HeHMc 14, 64.
Patxik [...] esan zuan birau izugarri bat. Apaol 100.
Burhau itxusienak erran zeitzon Jesü Kristen Erlejioniaren kontre. IpHil 10.
Buonaparte Iaun andia / munduen itzalgarria / il zan aitz baten / birao esaten / egon etzalako beti / mundu guztian ganeti. AzcPB 215.
Aora etorri iakozan biraorik ikaragarrienak esan da gero. AgAL 78.
Itz gaistoak erran ttuten edo birau edo blasfemiak Jen. edo Sanduen kontra. (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 283.
Biraoak esan eta alperrik zin-egitea. KIkV 64.
Zer dio onek? Biraoa esan du onek. IrYKBiz 90.
Olako beste txarkeri ta birao asko ere esaten zizkioten. Ib. 481.
Birao au esan gabe ez nadilla gelditu. ZaitSof 131.
Ez dozu Jaunaren aurka biraorik esango. KerEx 22, 27.
Biraoa esan du; ba ote dugu lekuko beharrik?IBeMt 26, 65.
azpisarrera-5
BIRAOA EZARRI,
BIRAOAK EZARRI (etc.).
Echar una maldición (maldiciones, etc.). Ea bere buruari biraorik ezarri deutsan. "Si ha echado maldiciones a sí mismo"
.Cap 100.
Izan didilla illa Gurasoari birao gaiztoren bat ezarten diona. MgCC 152.
Noizian bein birao gogor edo maldizinuak ezarri. MgCO 75.
Birao edo madarikaziñorik ezarri bozu. AñEL1 128 (
EL2 135 biraorik [...] egin
).
Birao ori [...] arerijo bati [...] ezarri zeuntzanian. Astar II 112.
Jesusen odolari berari birao, arao ta añenak ezarten deutsezanak. UrMarIl 111.
azpisarrera-6
BIRAOA JAURTIKI,
BIRAOAK JAURTIKI,
BIRAOA JAURTI,
BIRAOAK JAURTI,
BIRAOAK AURTIKI (etc.).
Echar una maldición (maldiciones, etc.). Arnegatzen diat Iainkoaren kontra bethi eta bethi aurtikitzen dituan blasfemioez, burhoez eta madarazinoez.SPPhil 64.
Nola burho aurthikitzen dioen [kondenatuak] jan zuen ogiari?DvLEd 223.
Prakerre geratu zan [...] abua ligortuta [...], bere abotik jaurti gura ebazan irain ta birauak ezin oguzi ta. KkAb I 38.
Aotik batean birauak ta bitsa jaurtikitzen zitualarik. LhYol 43.
Ixilik zaude biraorik jaurti gabe!LabEEguna 97.
Olarratz-en izenaz ta izanaz birao zikiñak jaurti zituan mutikoak. ErkiagBatB 89.
azpisarrera-7
BIRAO EGIN (birau e. T-L (s.v. jurament); buro e. Lar; burro e. AN-larr ap. Inza).
Maldecir; blasfemar. "Norbaitek burro egin dio. Biraoa, maldizioa bota dio. Ori esaten da norbait burutik nasten asi denean" (AN-larr) Inza NaEsZarr 485 (que señala que la var. usual en la zona es birao). v. biraokatu, biraotu, biraoztatu. Burho egin duena. EZEliç 144.
Handik ikhasten dute umek ere maradizino egotzten eta burho egiten. Ax 258 (V 172).
Badakit iokotan hari naizenean, zin eta burho errazki egiten dudala. SPPhil 445 (He 450 burruak egiten
).
Halaz burhau egiten düte bere bürier gaitz desiratzen edo Demoniuer emaiten ditüztenek erranaren finkazeko. CatLan 86.
--Zer da büro egitia? --Hori da Jinkuak puni gitzan galdeitia [...]; halaz burhau egiten düte bere bürier gaitz desiratzen edo Demoniuer emaiten ditüztenek. Ib. 86.
Birau egitean, benaz eta biotzetik opa bazaio lagun urkoari gaitz andia. AA II 30.
Bere Aitari edo Amari birau egiten diona il bedi, dio Jaunak lege zarrean. Ib. 68.
Etorten jatzuz atzera, arerijuak kendu deutsuzanak, ari bidao eginda, gorroto izanda?fBIc I 103.
Euren proximuari birao egiten deutsenian. Astar II 119.
Egiten jake birao zenzun bagako gauzai. Ib. 111.
--Zer da birao egitia? --Da batek, edo norberen buruentzako, edo besterentzako gatxen bat eskatutia. CatLlo 44.
Eta Iskiribauetarik batzuek erraiten zuten bere baithan: Gizon horrek burho egiten du. HeHMt 9, 3 (He blasfemioa egiten du; Lç, TB, SalabBN blasfematzen du, Ur gaizki esaka ari da Jaungoikoa gatik, Echn arnegatzen du, Hual blasfemiatan du, Samper blasfematzeinzu
).
Burhau egin dü, otsez; zertako dügü haboro jakile beharrik?IpMt 26, 65.
Eta sinagoga guzietan gaztigatzen nituelarik, bortxatzen nituen burho egitera. DvAct 26, 11.
Norberari edo besteri birao egiten deutsenak. UrCartArrig 81.
Zer da madarikatutea edo birao egitea?ItzAzald 99.
Aurretik igarotzen ziranak birao egiten zioten. IrYKBiz 502.
Bere aitari edo amari birao legiokena, illa bedi. OlEx 21, 17 (Ker madarikatu
).
Burho egin du! Zer behar dugu gehiagoko lekukorik?LeonMt 26, 65.
Atteak donetsi eta ludira bidalijagaz "birau-dagik" diñozube zubek "Jaungo-semia naz" esan dodalako?ArriandIo 10, 36.
Josu bar-Joseph, badut burhau'in zuri aitzi. MdePo 94.
Engrazi, birao dagizu (blasfemas)!EtxdeJJ 141.
Ez bainitzan lotsa gizonen aintzinean Zuri birao eta saunka egiteko. OrAitork 99.
Ispiritu Santuaren aurka birau egiten dunari, etzaio barkatuko. OrLc 12, 2.
Apaiza altzatu zan berehala hasarrez. / --Birao egin baitu--, esanik deiadarrez, / --apurtu behar ditut ene soinekoak--. ArtiMaldanB 209.
Eta alabearraren esplikazio onekin birao egitetik gordetzen ziran. VillJaink 178.
Espiritu Santuaren aurka birao egiten duenak, ez du sekulan barkamenik izango.IBkMc 3, 29 (IBe birao egin
).
azpisarrerakoSense-7.1
(
Biraoa, biraoak, etc. egin
)."Maldecir, echar maldiciones, madarikatu, biraotu, biraoa egin, esan
" Añ.
Zer burho edo iuramendu egin duzun. EZEliç 144.
Badakit iokotan hari naizenean hasarretzen naizela eta burruak egiten ditudala. HePhil 450 (ed. 1853, 372 burhoak).
Defendiatzen daukü [bigarren manamendü hunek] zinik behar gabe eta burhaurik egitia, blasfematia eta boto eginen ez konplitzia. CatLan 86.
Egin daruez birauak dei eginik Diabrubai. MgCO 240.
Juramentu edo birau gaiztoak egitekoa. Gco I 418.
Umeak gurasoai birauak egitea. AA II 31.
[Neskiak] egiten deutsa bidao bat, oratu deutsan mutilari. fBOlg 72.
Birao ori egin badeutsazu zeure arerijo bati. Astar II 112.
Irri ta barre-gauzarik Yaungoiko ta Santuak gaiti esan edo euren kontrako biraorik edo burorik egin izan badozu. AñEL2 135 (
EL1 128 birao edo madarikaziñorik ezarri
).
Ziarduan berari birauak egiten. UrMarIl 36.
Bena Espiritü saintiaz egin burhaua ezta izanen parkhatürik. IpMt 12, 31.
Aurrerantzean ernegurik eta biraurik geiago ez egiteko. ItzAzald 90.
Egitten ebezan deadar da birao gogorrakaz. EchtaJos 145.
Ala ez bazan, "arribur" deritzon biraua bere buruari egiten ziola. Biraua egin orduko, arri biurtua gelditu emen zan. JMBLEItz 92.
Txixak batzin ikhusten bazütin [...] egiten zütin halako buhau elibat izigarriak. GAlm 1931, 41.
azpisarrera-8
BIRAO-ESALE.
Blasfemo. Birao-esale au nor da?IrYKBiz 90.
azpisarrera-9
BIRAO ETA BIRAO.
Neure buruari birao ta birao yardu neban gabez. "Maldíjeme mil veces"
.OrTormes 73.
azpisarrera-10
BIRAO-JAURTIKA,
BIRAO-URTIKA.
Lanzando maldiciones. v. biraoka. Abijetan dira euren burubai birao urtika. Astar II 118.
Beti da izkune okerra txatean pitean gatz bagarik birao urtika ibiltekoa. AñEL2 137.
Alarao ta birao-yaurtika semen eraille orren aurka!ZaitSof 197.
Nire buruaren aurka birao-urtika ari izan naizela deritzat. Ib. 78.
azpisarrera-11
BIRAO-ONTZI.
Blasfemo. Nor da birao-ontzi ori?SorarrainLili 114.
azpisarrera-12
BIRAOPE(En casos locales de decl. sing.). Bajo maldición. Neure erri maitearen biraopean ill bear dot!AgAL 82.
azpisarrera-13
BIRAOZ.
azpisarrerakoSense-13.1
Maldiciendo; blasfemando. "Burhoz hasi zait, il a commencé à me maudire" SP. Iuramentu anhitz egitea, beti burhoz, arneguz eta maradizinoz egoitea eta minzatzea, ifernuko usantza da. Ax 259 (V 173).
Haurrak aiten kontra, lagunak lagunen kontra, esposa esposaren kontra daudez bethi burhoz eta madarizionez. Brtc 147.
Zeren eramaten dituzten neke, pobreza ta naigabe guziak, ez penitenziako espirituz, ez pazienziaz, ta bai geienak erneguz ta biraoz. MgCC 151.
Eriotzari biraoz dei egin ziolako. VMg 63.
Diotsa bada deadarrez, / Biraoz, araoz eta aserrez. Mg(
inVMg 105
).
Ordün hasi zen [Pethiri] burhauz eta jüramentüz, etzila gizon hura ezagützen. UskLi(ed. 1804) 293 (ap. DRA
).
Biraoz ta araoz ta asarrez / dirautso baita su gori asarrez. ZavFabRIEV 1907, 543.
Musulman dongak orretaraxe doaz emetik, Biraoz, etsita gure gerrari zaillen aurretik. ABAmaE 445.
Gaztelu madarikatua! Biraoz egin aute. GoenY 1934, 103.
azpisarrera-14
BIRAOZKO(Añ A Apend; birauezko Lar). Execratorio, de maldición. "Juramento [...] execratorio" Lar y Añ. Dira beste juramentu asko, batzuk zemaituzkoak edo menazuak eginik; beste batzuk maldiziño edo biraozkoak. AñGGero 190.
Ain dira bildurgarrijak enzuten dirian biraozko juramentubak, ze egijagaz izan arren bere guztijak dagoz ikaraturik, eskandalizaturik, eta arriturik. Astar II 65.
Birauzkua izan leiteke [juramentuba]. Ib. 61.
Noiz-eta-ere aingeruek [...] ez baitute elkharren kontra burhozko juiamendurik ekhartzen. Dv2 Petr 2, 11 (Lç gaitzerraitezko, He madarizionezko
).
Eta haren bürietan gañen burhauzko izenak. IpApoc 13, 1.