Tr. Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. Al Norte sólo lo emplean Etcheberry de Ziburu (umatu ) y Axular (umotu ). Umotu es la forma mayoritaria en los textos, seguida en frec. de umatu. Empleado como adjetivo se atestigua además umaotu en Arrese Beitia. En DFrec hay 2 ejs. de umotu y 2 de umatu.
sense-1
1.
(G, AN, L, B; SP, Lar(h-), Añ, Izt 109r, Dv, H, ZamVoc),
umatu (V, AN?; SP, Dv, H, Zam Voc),
imotu (G-to, AN-gip),
umaatu (V),
umaotu (V-m-gip; Añ, Dgs-Lar.(h-)),
umutu (VocCB→Dv(V)),
umautu (Lar(h-), VocCB→Dv(V), H(V, G)),
umoatu (AN-larr),
omotu (AN-gip)
Ref.:
A(umotu, umaatu, umatu, umaotu, imotu);
SMujEEs 1921, 124;
GarbizLezo 39;
AspLeiz2(umoatu);
IzArOñ(umau);
IzetaBHizt2
. Madurar (frutas, etc.). "Umatzea, mûrir [...]; umotzea (Ax)" SP. "Madurar la fruta después de recogida y tendida, poniéndose con cierta fragancia" Lar (v. tbn. Añ). "Mûrir, devenir blette. Fruitu erdi umatuak (EZ)" Dv. "Sazonarse la fruta conservada" A. "Sazonarse (manzanas)" Iz ArOñ. "Conservar la fruta en hierba" Asp Leiz2. "Sazonarse la fruta en el frutero. Sagarrak umotu dire" Izeta BHizt2. Cf. LUR UMATU. Iongoikoa, denboraren afruntutik fruituak, / arren begira etzatzu ia erdi umatuak. EZMan II 110.
Fruituak utzten ditutzu ontzera, umotzera eta bere sasoiñera heltzera. Ax 121 (V 79).
Eguzkiaren egitekoa da [...] bazterrak berotzea ta lurreko gauzei humotzen, zoritzen ta sasoi-erazten lagunzea. MbIArg I 308.
Ekarri zitzan [mastitik] mats ongi humotuak eta edari onak Jangoiko beraren mairako. MbOtGai III 240.
Non da kristiñau goxtarrik? Goxetik ondu, umatu ta elduten danik? Gazte danik Jangoikoa serbitzen dabenik? AñGGero 130.
Beste bi [sagar] an daukatzit / arbolan zintzillik, / bialtzeko berari / ongi umoturik. ItFab 194.
Basauntzarentzat bearko zuen belarra lendanaz bildu, eta txukuñkiro gorde eta ondu edo umotua zeukan. ArrGB 62.
[Arnari] batzuek goiztxo eldu ta umotzen diran artean [...].AEEs 1916, 304.
Neure ortuban umotu dira / zoritxarraren ematxak. LauxBBa 82.
[Sagar oek] lastoartean umatuz. TAgUzt 279.
Baña urteak erakutsi zioten eroapenaren jakintza. Labean astiro erregorritzen dan ogi-azalaren antzera, umatu zan gizon onen biotza. Ib. 190s.
v. tbn.
Umatu: Xe Auspoa 88, 297.
azpiadiera-1.1
Ibilli-ala bere asmo zitalak umotuz (madurar) zijoan.Etxde JJ 185. Buruko asmoak, ostera, umotuaz ta egosiaz daroaz. Erkiag BatB 149. Iru biotz aietan umatzen ari zan [zorigaitza]. NEtx LBB 23.
azpiadiera-1.2
(B; H) . (Part. en función de adj.)."Sazonado. Udare guziek umotuek
"Izeta BHizt2..
v. umo. Pruta gozo-umatuaz zamaturik. AranSIgn 90.
Azukarezko ale urtsu ta umaotuak. ABAmaE 158.
Ganbara andi bat [...] sagar umatuak gordetzeko. AgG 17.
Arnari umotuak emon leikezan zugatz eder bat. GMantLEItz 56.
Biltzalleai deika diardue sagar umatuak zuaitz-adarrean. TAgUzt 277.
Antxoak umatzen jarduten diranean."Dedicar la anchoa a la fabricación de conservas"
.EAEg 28-1-1937, 919.
Marrubirik xamurrenak, pikurik umotuenak. EtxdeJJ 228.
Beren fruitu gozo umotua. BerronKijote 124.
azpiadiera-1.2.1
(Fig.). Bart, oroipen zaar umotu areek, erre jataz. Errautsa dot bakarrik eskuotan. Azurm( inGandElorri 203
). Irugarren or zatoz, Espiritu Santu, / Aita ta Semearen Maitasun umatu [...] Ai, Zurekin al banintz zeruetan batu! NEtxLBB 280.
sense-2
2.
(Dv, H),
umatu (H). Madurar (aplicado a personas)."
Umotu, devenir prudent"Dv.
"Au fig., en parlant d'âge"H, que cita el ej. de Ax."(Hb), mûrir, en parlant d'âge"Lh.
Ez nazazula dei neure egunen erdian. Utz nazazu zahartzera, umotzera, urdintzera, eta azken adinera heltzera. Ax 187 (V 127; v. tbn. 211 (V 141)). Urtez umotu xamar naiz, bañan / gazte gordiñ izakeraz. EA OlBe 40. Mutiko galtxamotx ezagutu nun orain ogetamasei urte. Orain gizon umotua dago. Or EG 1954 (9-10), 131. Gizon umotu bat artzai yantzian. Ez-ezaguna. Or QA 65. Urtetan ongi umotuak ere bai eta [...] arpegiak zimurrez egindako makiñatxo bat agure zimel ere. Etxde JJ 203. Bere bizitz-maillan adiñik umotuenean aurkitzen zan. Onaind STeresa 60.
sense-3
3.
(SP, Urt V 408, H (+ h-)),
umatu (SP, H). Ablandar, reblandecer."Coma laxare, beratzea, umotzea, umatzea
"Urt V 408.
"Ramollir ou se ramollir, rendre ou devenir mou. Gogorra bada lurra, uriak umatuko du, [...] la pluie la ramollira. Urean bustiz umatzen da, [...] elle se ramollit"H.