Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, no se encuentra en textos suletinos (aunque sí en Oihenart; v. einhetu ) y es escaso en los bajo-navarros, al menos hasta finales del s. XIX. Al Sur, hasta el s. XX, sólo se documenta en los guipuzcoanos Aguirre de Asteasu, Iztueta, Lardizabal, Iturriaga, DicM, Arrue y A. Jauregui. Unhatu es la forma propia de los autores labortanos y bajo-navarros (onhatu en Voltoire y TB ). Hay sendos ejs. de unhez geroz y unhe-hurran (junto a unhatu ) en Oihenart. En la tradición meridional, si exceptuamos unos versos vizcaínos de principios del s. XIX, hasta el s. XX se documenta sólo aunatu; sin embargo, a partir de esta época, salvo Tolosa, Olabide, Zaitegi y N. Etxaniz, que emplean tbn. aunatu, y Orixe que utiliza ambas formas, en el resto de los autores hay unatu. En DFrec hay 3 ejs. de unatu.
etimologikoa
Etim. Quizá de bajo lat. caumare.
sense-1
(Lar, Añ(G), A; -nh- L, BN; SP, Urt I 147, VocBN.(L)Lecl, Dv, H),
aunatu (G-goi-to, AN-gip-egüés; Lar, Dv (G), H),
onhatu (HtVocGr),
aunotu (LarDVC 158),
anutu (Lar, H),
anotu (B),
unetu (ünhetü VocS; H(-nh-)),
unhaiatu (H, que cita a ES)
Ref.:
A(aunatu, anotu, unatu);
EAEL 276
. Cansar(se), fatigar(se), agotar(se), extenuar(se); hastiar(se), aburrir(se). "Lasser" SP y VocS. "Ennuyer, se lasser" Ht VocGr. "Aperrearse, nekatu, arikatu, aunatu, unatu" Lar. "Aporrearse, fatigarse demasiado, geiegi nekatzea, larregi arikatzea, aunatzea" Ib. "Reventar, cansarse demasiado" Ib. (tbn. en Añ). "Cobardear" Ib. "Cansar, -se mucho" Lar DVC 158. "Unhatugabe, avec persévérance" Lecl. "Ennuyer, s'ennuyer; se fatiguer" Dv. "Fatiguer, lasser. [...] Lanak unhatzen ohi gaitu, le travail a costume de nous fatiguer. [...] Utz nazazu, unhatzen nauzu, laissez-moi, vous m'ennuyez" H. "Anutzea, devenir, rendre poltron" Ib. "Unatu (V-gip? FSeg), unhatu (L, BN), cansarse, fatigarse" A. "Anotu, asparse" Ib. v. einhetu, ANU EGIN, oinatu. Iesus bada bidean unhatua berehala iar zedin ithur bazterrean. LçIo 4, 6 (He unhatu; Dv, Ol, BiblE nekatu).
Hainbat onhatu nago ezen [...]. "Hállome tan corrido y amohinado"
.Volt 270.
Arren unha etzaitela gure othoitzak entzuten. EZMan II 51.
O Iesus, Calvariara unhaturik igana. Ib. 122.
Neure begi larrituak / agitz zaizkit unhatu / beha egonez ea noiz / behar duzun agertu. EZEliç 230.
Ene arima unhatu da ene biziaz. Ib. 312.
Meza luzetan unhatu naiz eta laburrak billhatu tut.Ib. 146.
Nik zuri behinere unhatu gabe bethi beha baniazazu. Harb 374.
Munduko plazentziek, diren handienek ere, denborarekin unhatzen dute.Ax 491 (V 317).
Baldin plazera plazer eta atsegina atsegin izanen bada, behar da aitzinetik aphur bat bedere nekhatu eta unhatu. Ib. 553 (V 354).
Zeren trabaillu hura guztia orazinotan eta othoitzetan unhatu ondoan, alferkeriatik ihes egiteagatik, hartzen baitzuen. Ib. 23 (V 13; la trad. de Azkue: "después de aburrirse en la oración", no parece exacta).
Lurrean unhatuek zeruko desira. Unhatuan egin diot, / Iainkoari marraska: / eta zoriz enzun ninzan, / zoriz nengion eska. Hm 125.
Ezintezkea iagoiti unha / ene hain gaiski tratatzez? OPo(ed. Michel) 243.
Asez geroz ez jan, unhez geroz bai lan. OPrASJU 208 (Saug 105 akituz geroz lanik hobena).
Ni naiz [...] sekulan zure laudoriotan unhatu behar ez naizena. SPImit III 10, 4.
Eztitutzu bertzeak unhatu edo kexatu behar. SPImit IV 10, 7.
Orduan unhatzen da bizitze luzeaz eta desiratzen du herioa.SPImit I 12, 2 (Ch unhatzen da haiñ luze bizitzeaz).
Zeren, zenbat ere baitira [tentazioneak], ezin egin diazakegute kalterik, unha gaitzaketelarik, tinkhetz bagaude Iainkoa serbitzatu nahiz. SPPhil 455 (He 459 nekha ahal gaitzaketen).
Laburki zaizkigu iguiñ, / unhaturik begiak. ArgDevB 29.
Haren ondoan joaten dena / bidean eztuk unhatzen. Gç 140.
Perseberatuz othoitz egitea. [...] behinere unhatu gabe bethi othoitz egitea. CatLav 325.
(V 160)Ez zaitezela behinere unha zeure burua mortifikatzen. HeGudu 102.
Ez gaitezela beraz unha ungi egiteaz. HeGal 6, 9.
Abia gaiten, gau huntan berean, Dabiten ondoan: unhatua eta nekhatua izan behar da. Lg I 314.
Helas! ene eskergabetasun guziak ezin unhatu du zure pazienzia. Mih 117.
Ezin unha ninteken misterio handi haren meditatzen. Ib. 85.
( s. XIX)Bidezkoa aunatu edo arikatu ditekeala, sarritan artzen ezpadu zerbait janari eta edari. AA I 16.
Egia da, añ aunatua utzi lezakeela emakumea erditzeko miñak, non [...]. Ib. 538.
Zeren miñak aunatua eta gaiso utzi duen. Ib. 538.
Haren ikhusteaz guziak loriatuak [...] behinere unhatu ez desgustatu gabe. Dh 184.
Bolsia tximurtzeko / ta buruba unatu.Ulib(
inFrantzesB II 37
).
Othoitz egin behar dela bethi eta behinere onhatu gabe. TBLc 18, 1 (He, Dv unhatu; Lç enoiatu, Ol aspertzeke, Leon lotsatu, Or aspertu, IBk e IBe etsi
).
Bazeneki ondo zure bekatuen astuntasunak zenbateraño nekaturik aunatu zuten Jesus maitagarria. Jauregui 237.
Askok naiago dute serbitzatu Demonioa, mundua, ta aragia, nekaturik, aunaturik bizitza guztian. LEUrt 86 ((ms. 30v aperreaturí).Oratu omen zion mutilak adar bietatik portizki, bai ta eutsi ere irme, zezena arras aunatu zan arterañoko guztian. IztC 251 (v. tbn. aunatu Izt D 27).
Otso bat negu luzeko dietaz unhatua. Gy 72.
Beldurrez unha dakizkoten aditzaleak edo loak gaindi. Ib. IX.
Debalde naiz oihuka hariko, / guziak unhatzeraiño. Ib. 291.
Hortaz mintzatzeaz unhatua naiz ni. Ib. 290.
Ez naiteke unha [liburu] horren erakurtzen. HbEgia 92.
Bideko nekeak easan, eta berreun aunaturik, ibaia igaro gabe geratu ziran. Lard 179.
Atsegin handirekin aintzina yarraikiko natzaio, ikhusten dudanaz geroz etzaitudala unhatzen. DvDial 48 (It nekatzen, Ur aspertuten, Ip eñhetzen).
Jenobeba bere sermoi luze onen ondoren añ aunatua eta aitua geratu zan, non [...]. ArrGB 87.
Arras unhatua, izerditua eta porrokatua. ElzbPAd 56.
Deliberatu nian beraz egotea aphur bat nere arbolaren puntan, agian azkenean otsoa, unhaturik, aphazegatuko zelakoan. Ib. 41.
Unhatu zen beraz noizpeit jenden artean izateaz. JnnSBi 86.
Gogoeta horiek etzaituzte unhatzen pixka bat? Ib. 65.
Gero soldado sarthu nahi izan zuen; bainan soldado unhatu baitzen laster, desertur zela yakin zuten. ElsbFram 84.
Lan eder hori egin orduko, gure muthil gazteak ziren unhatuak, hiratuak, ethenduak. Ib. 138.
Aseak baitire eta unatuak framazonen zangopean bizitzeaz. HUZez 91.
( s. XX)Arnasarik artu ezinda laster unatu zuan nekeak. AgG 203 (Kr 209 guztiz unaturik).Arraintzan nardatzen zen, ihizin unhatzen. ZerbIpuinak 157.
Unhatuak izaki biak, laster lokhartu ziren. BarbLeg 69.
Nihau gogorki unhatua niz, ebaindua kasik. JEBer 96.
Erran behar ere da ez dela langile handia; [...] unhatzea ez du maite. Ib. 71.
Orretara, aspoak lan-eta-lan, aunatu egiten da ibilkaria. AnabUsauri 121.
Haren ikusteaz nehoiz unatuko ez gira. Iratz 53.
Esau, basotik aunatuta zetorren. OlGen 25, 29 (Ur, Dv, BiblE nek(h)atu).
Gure gizona akitua, unatua eta otz-ikaretan dar-dar zegon. EtxdeJJ 233.
Oso nekatua, zearo unaturik jo eban sukaldera. ErkiagArran 169.
Aitz-mutur oietan gora ta bera, edozein aunatuko litzake, gazte. NEtxAntz 49.
Eta beldurtzeko da, bertzek jada aipatuak errepikatuz, [...] bere aditzaileak asper eta unha ditzan. LfELit 115.
Eleketa luze ta lipizta gogaikarriz aunaturik. ZaitPlat 26.
Atsegiña dastatzeko eman zaigun indarra ere kaxkarra izan, eta aurki unatzen da. VillJaink 152.
Bide luzez aunatua. NEtxLBB 349.
Unatu nintzan eta aurkitu pausa leku beharretan. XaOdol 294.
Egun guziko nekeak unatua. Ib. 103.
Eta ez ditut [...] delakoaren argibide nabarmenak aipatzen unatu nahi. Honako hau bederen, irakurle, arin izan dakizula. MEIG IV 135.
v. tbn. Urt Gen 27, 46 (-nh-). Brtc 240 (-nh-). Iraultza 74. Lap 18 (V 10). Aunatu: DicM (ed. 1877), 75. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Or Eus 399.
azpiadiera-1.1
(Lar),
onatu (-nh- HtVocGr)
(Part. en función de adj.). "Ennuyé", "ennuyée" Ht VocGr. "Cansado", "reventado" Lar. "(Estoy) molido, [...] unatua" Ib. "(Molido como una) alheña, [...] unatua" Ib. Zonbat egunen buruan / bada iaun ona niri, / agertuko zaizkit zeure / sehi unhatuari. / Zenbat egunen buruan / nauzu konsolatuko. EZEliç 230.
Asto unhatua. Gç 75.
Noizeta ora huiatuez luzaro segitua, / [Herbiak] urrun baitu utzten gibela heien oste unhatua. Gy 58.
Karlomanen zaldiak zango unhatuak; / bere bizar zuria bulharrak behera. HbEsk 61.
Zenbait laborari unhatu. HbEgia 154.
Mendizale makal unatu iduri. LdiBB 120.
Asto orien gañean eramaten dire [...] axuri unatuak. OrMi 42.
Gero bere beso aunatuz neskatxa laztandu, ta [...], matrail zuriaren gañera odol gorrixka ixuritzen dio.ZaitSof 195.
Gorputz unatuak bere saria nai, oiera dei digu. OrPoem 526.
Oeratu ziran beren gorputz unatuai atseden emateko. EtxdeJJ 45.
azpisarrera-1
EZIN UNATU.
Incansable. Irule ezin unhatu batek [...]. HbEgia 145.
Yokolari ezin unhatuak.Ib. 136.
azpisarrera-2
EZIN UNATUZKO.
"Inlassable, [...]ezin unhatuzko" T-L.
azpisarrera-3
UNA-ORDU.
Tiempo de cansarse. Ageri da marrakariek unha ordu dutela, aspaldion xutik dire. Yar bitez beraz. HbEgia 142.
azpisarrera-4
UNATUXE(Forma con suf. -xe, de valor aprox.). Unhatuxeak ere ginen, bertzalde, oren huntan xutik. BarbSup 111.
Unatuxe eta are gehiago unatzeko bidean zegoelarik, hizkuntzak iraun zuen. MEIG VI 72.