Onom.: In Aezquoien. (1007) Arzam 258.
Echeuerçe Goyheneche. (1366) Ib. 258.
Fortun Iñiguez de Ibarguen. (1452) Ib. 258.
Los de Ybargoen. (1475) Ib. 258.
sense-1
I.(Adj. superlativo).
azpiadiera-1.1
(Lar, Añ, H; goihenH),
goen,
guen (H). (El) más alto (sentidos prop. y fig).
"Sumo, lo más alto"Lar,
Añ.
"(El) sumo bien, onik goiena"Lar.
"Empyreo, Cielo, Zeru goiena
"Ib."Le plus haut, le plus élevé"H.
v. goren. Tr. Más frecuente al Sur. Los septentrionales (Dechepare, CatLan, Laphitz (45) e Inchauspe (Hil 226)) usan goihen. En autores meridionales goien es la forma más usual. En DFrec hay 16 ejs.
Deklaratü üken zien Zerü Goihenetik. CatLan 40.
Aingiruei ta sanduei ematen diogute adorazio apalena [...] ta Jangoikoai goiena guzien gañetik. (28). LE-Ir.
Eszelenzia edo gainde onegatik zor diogu onore ta onrarik garaiena, goiena ta andiena. AA III 336.
Zeru guen edo altubenetik euren barreneraño. Astar I app., LXI.
Gogora ekarri al deitekean gauzarik goien ta miragarriena. CatBus 13.
Guzien artean da Ignazio goiena. AranSIgn 214.
Anzuelako kale goena gora zijoan. Apaol 117.
Poesi goienaren arnasez. OrMi III.
Erriko andrerik goienetarikoak. LabEEguna 69.
Bainan JEL argia goihen, / jautsi baita Euskadira, / argiturik bizi dira. (Interpr?). MdePo 33.
Lur orreri ondo bai ondo begiratute alik goien emonazoten deutsie. AkesIpiñ 21 (tal vez errata por geien
).
Zure argiak, Andre goien, / gaindu beza nere gau beltz illuna. "Alta señora"
.GaztMusIx 133.
Mailla goiena artu dute. NEtxLBB 115.
v. tbn. Añ CatAN 17. JanEd I 23. Bv AsL 166. AB AmaE 439. Lh Yol 22. Aitzol in Laux BBa VI. Lab EEguna 69. Zait Plat 156. Goen: Zab Gabon 65. Olea 113.
azpiadiera-1.1.1
(Precedidendo al sust.).Cf. Kk Ab II 58: Yuan ziran ba bijak Goenkalera (Somera kalera). Berzeak oro izan dira / bere goihen gradora. E 253.
Argatik egongo da / goien prezioan. JanEd I 23.
Naikoa adierazten digute zer abere-mueta zebiltzan Goien-paleolitos [='Paleolítico superior'] aroan. JMBELG 38.
Goien-solutré garaiko lurmalla batek estaliak arkitu bait-ziran. Ib. 33.
Prantziko ego-sartaldera, berriz, Goien-pirene eta Goien-garonatik beruntz mardul isuri zan. Ib. 64.
Otarrak bere goen ertzean daramana da ustai au. GarmEskL I 56.
azpiadiera-1.1.2
(Con suf. de comparación). Munduko ontasunak eta ospea oro baino goihenago, preziosago, iraunkorrago zen gauza. MdePr 292.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(V, G, AN, Sal, R; goihenS; Gèze, Dv(S)),
goen (V, G, AN, Sal, R),
guen (V-gip, G-azp)
Ref.:
A(
goien, goen
);
Lrq(
goihen
);
IzArOñ;
GteErd 138, 266;
ElexpBerg(
guen
);
ZestErret(
guen
)
. (Precedido a menudo de gen. o tema nominal nudo).Parte alta, parte superior, cima.
"Colline, sommet"Dv.
"Extremo superior"A.
"
Goixenian, en lo más alto"IzArOñ.
"
Soro barrena ta goena (V-gip, G-azp)"GteErd 138.
"
Goienera igo duenean (G-azp)"Ib. 266.
"Goia. Soro guenian eztabil ardiik
"ZestErret.
v. gain, gailur. Tr. Documentado desde el cantar de Bretaña; a partir de mediados del s. XIX no lo encontramos al Norte
Islaren goienean. CantBret 11.
Ezen hau duk gure fede / sainduaren goihena. EZEliç 133.
Elizako ere beloa goihenetik zolalano zatikatü. Bp II 49.
Zerúra infernúko bideas, goiengartára bide beitirákoas. LE(
inBOEanm 195
).
Urruntik ezagun ziren goihen eta mendi batzu hodoietan galtzen zirenak. DvRIEV 1931, 557.
Jarri ezazu bakoitzaren dirua zakuaren goienean. UrGen 44, 1 (Dv gainean, Ol, Bibl a(h)oan).
Badoha etxe goihenerat. Laph 91.
Bide-goen ortara allegatu zanean. ZabGabon 69.
Ronzesballesko mendi guena negarrez dago. ABAmaE 449.
Goienean Jesukristo zegoen. ArrMay 48.
Abade bigaz topez tope egin genduen ortxe solo-goienean. ABGuzur 123.
Kipula-korda bat baño ezer ez egoan, eta bera etxearen goenean, giltzez itxiriko gela batean. OrTormes 37.
Beiak moztu daben zelai-gueneko / pagadi zaarrean. GandElorri 193.
Goiena baño gorago deus ez da. (AN-ulz). InzaNaEsZarr 1048.
Maria goienera eldu zanean, asi ziran [ontziak] tiraka. EtxabuKontu 200.
Aldaparen goienean koska izan oi da. BAyerbe 138.
Erori omen zen goien batetik beeko orma ondora. Ostolaiz 165.
v. tbn. AB AmaE 435. Balad 192. Ag Kr 20n. A Ardi 37. Kk Ab I 63. JMB ELG 76. SMitx Aranz 175. Erkiag Arran 121. NEtx LBB 72. Uzt Sas 96. Goen: Izt D 179. Apaol 66. Ldi BB 126. Munita 69. Erkiag BatB 47. Guen: Erkiag BatB 46.
azpiadiera-2.2
2.
(V-ple-arr-oroz, G ap. A
; SP, Aq 154, H; goihenDv),
goen (Sal ap. A
; Dgs-Lar 6),
guen (V-m ap. A
; Dv(V)). Nata.
"
Goien, goihen, graisse de lait, crème"SP.
"
Ezniaren guena
"MgPAbVoc 229.
v. gain (I, 14). Baldin karitatea esne bat bada, debozionea haren goiena da. SPPhil 11 (He 10 goihena
).
Guena ona bada mantekia bere izango dala. UrDial 81 (It bikaña, Dv gaina, Ip gaña
).
azpiadiera-2.3
3.guen (V; MgPAbVoc, Añ)
Ref.:
A;
EtxbaEib
. Fin, final, límite, término; extremo.
"
Goien quiere decir 'cabecera o supremo o último, final'"IC II 243 (en la explicación del nombre Ibargoyen).
"Fin, término o lo exterior de la cosa. De aquí multitud de apellidos tomados por las circunstancias de la casa. Ibaiguen, fin del rio. Ibarguen, término de la ribera. Uriguen, fin del pueblo"MgPAb 229.
"
Batzuen eta bestien lurren guena, mugarrixegaz agiritzen da
"EtxbaEib.
Tr. Documentado sobre todo en textos vizcaínos aunque tbn. lo encontramos en algún guipuzcoano. Aparte de un ej. de goien en RS y otro de goen de D. Aguirre (que tbn. emplea guen ), todos los demás son de guen .
Urteeen goienean jopua jaubeen aldean. RS 286.
Urtiaren guenian emona baño zerbait geiago eskatubaz. CrIc 84.
[Jaungoikua] da gustijen guena, azkena edo fina.Astar I 26.
Araia mendian, Gipuzkoaren guenean eta Arabako probinziaren gertuan. IztC 112.
Alan lora ederrak / illen gueneko / sortaturik Amari / pozik eskintzeko. UrMarIl 125.
Guena. (tít.). ABeinB 93 (v. tbn. Ag AL 169).
Oni oraintxe parkatu, Iauna, / eldu-orduko guena. AzcPB 31.
Azkenik etzeukala, azken guztien bukaera ta goen. AgG 205.
Alkar iguintzen duten guenen uste argi-argia eukitzea biarrekoa da. ZinkCrit 18.
Ziñaldari onena orra or kukua, / epail-guena zaintzen onenetaikua. Enb 178.
Oneik jazokunoik ixan biar dira aurrenik; guena, baña, ezpaitozube oindiño. ArriandLc 21, 9.
Goenean doblatu ta soka bat pasata, ari tiratzen zioten ixteko.BBarand 13.
Azpillaldeko soroak dauka / goenen sasizko esia.Insausti 120.
azpiadiera-2.3.1
"
Guen (V-m), el bolo superior, último de la fila"A.
azpiadiera-2.4
4.Dios, el más alto."Celui qui est supérieur, le chef, le premier"H.
Hori düdanian entzüten ordian niz ni khexatzen, / makhila handia har eta ala Goihena jüratzen. CasveSGrazi 108.
azpiadiera-2.5
5."(BN, S), altura"A.
Bi milla metroko goiena bitartean sortzen omen da [biri-belarra]. Zendoia 157.
azpiadiera-2.6
6."Nubarrón"AApend.
azpiadiera-2.7
7.
(goihenT-L). Récord.
Maillu botaka, [...] Pierre Colnard kirolari aipatuak gainditu du Frantziako goiena. Herr 8-8-1968, 3.
sense-3
III .(Adv).
azpiadiera-3.1
Como máximo. Au da goien dezakena (deabruak). 'Esto es lo más que puede hacer'
.(28)LE-Ir.
azpiadiera-3.1.1
Como mucho. Geien batzen giñanian, berrogetamar goien. Gerrika 147.
azpisarrera-1
GOIENA JO. Tocar techo, llegar a lo más alto.
"
Arbola orrek goiena jo du (G-nav, AN-gip-5vill)"GteErd 288.
Txerriaren kurruxkak goiena jo dute. OrEus 136.
Ez ote du ioko laister goiena gure izkuntzak?Or(
inGaztMusIx 12s
).
Esapide-gaitasunez goiena jotzen du gaztel-olertitzan. GaztMusIx 67.
Oraindikan jo gabe / gaiñera goena [Iñaki Perurenak]. Insausti 275.
azpisarrera-2
GOIENAZ,
GOIENAZ ERE. Como mucho.
"
Goienaz illaute bat egon da (AN-5vill)"GteErd 134.
v. GOIENEZ, GORENAZ (ERE), GEHIENEZ. Berrogei urte goienaz ere, yende langile oietakoa dirudi. IzetaDirG 44.
azpisarrera-3
GOIEN-BARREN.
azpisarrerakoSense-3.1
a)
(S; goen-b.G, guen-b.V-m)
Ref.:
A(
goienbarren, goen-barren
);
AEY III 309;
GteErd 288
. "
Goen-barren, los límites"A.
"
Guen-barrenak (V-m), goi-barrenak (V-ple), los límites, la parte más alta y la más baja"AEY III 309.
"
Arbola orrek goen barrenak eman ditu (G-azp)"GteErd 288.
Badakite plazako / zirkilluen berri; / orren goien-barrenak / ongi dira neurri. Ud 62.
Ispillu garbi nintzala iduri zitzaidan, saietsik, sorbaldarik, goien-barrenik gabe. OrQA 178.
v. tbn. Zait Plat 87.
azpisarrerakoSense-3.2
b)"
Goen-barren (R), arriba y abajo. Goenbarren zabilelarik, abere kori turrunbero kortan larrutu zen (R-uzt)"A.
"(BN-ciz), desordenadamente"A.
azpisarrerakoSense-3.3
d)"(BN-baig), de haut en bas. Goienbarren begiratu
"Lh.
Sainduari behatzen dio goihen-barren. LfMurtuts 10.
azpisarrerakoSense-3.4
e)De cabo a rabo.
Bakotxari erraiten diozka erran beharrak oro goien-barren, ahoan bilorik gabe. Herr 18-9-1958, 4.
azpisarrera-4
GOIEN-BARRENIK. De arriba abajo.
Alde aldera lana berdinduz / okerka goien barrenik. OrEus 303.
azpisarrera-5
GOIENEAN (gueneanMgPAbVoc 229, Añ, H). Al final.
"(Al) postre"Añ.
Guenian ernegaurik, erabagi eban burubari bakia emotia Judasek legez bera urkatuta. MgCO 190.
Gozo eta bigun iragoko da zure estarritik, baña guenian sugiak legez jango deutsu zeure barruba. Astar II 130.
Garaiti Ave Maria bi eta guenean Aita Santuaren izenean Aita gurea ta Ave Maria. AñEL2 228s.
Guenian gaste batek aitatu eban arratsalde artan Arribildik ez urrin egin biar zan erromerija. KkAb I 34.
Eta guenian, amurru bizittan bigurtu zan etxera. Otx 167.
Guenean [...], bere lagunak uzteko unea eldu yaka. ErkiagBatB 197.
Eta guenean [...] Jainkoaren eskuetan izten dau bere arnasa. OnaindSTeresa 110.
azpisarrera-6
GOIENEKO.
azpisarrerakoSense-6.1
A)(Adnom.).
azpiadiera-1.1
a)
(V ap. A). Más alto; superior, supremo.
Ekusi zuan beñ eskallera bat lurretik Zeruraño iristen zana; gora, ta beera zebiltzan an Aingeruak, eta goieneko mallan zegoan Aita Zerukoa. AA I 527.
Goieneko prezioa. AA II 166.
Oraiñ ordea kapillaetan biurtua, lenengo dala esan degun sala nagusi goieneko hura. AranSIgn 3.
[Bertute] danak-guztiyak iduki izan zituen gureak goieneko mallan. Ib. 13.
Bere birtute ta aberastasun goienekoetatik. AgSerm 152.
Guda Zaingoko Burukidea izango dute goieneko agintari. "Bajo la autoridad superior"
.EAEg 10-11-1936, 261.
Bildots-larruen goieneko saneurriak. Ib. 15-2-1937, 1069.
Zu, ordea, goieneko ta ondoeneko, izkutueneko ta berteneko, ez baituzu azbegi ttipi-aundirik. OrAitork 130.
Bare egoan itsasoa, bare izadia, goieneko argiaren distirapen urretan pitxiztatua. ErkiagArran 185.
Errian egin zituzten illetak, goenekoak izan ziran. NEtxLBB 96.
Jesusek berak ezarri zuen goi goieneko mailean. XaOdol 274.
Printzesa goeneko oiek. BerronKijote 101.
a)Parte más alta.
Egun batez, aurtxo zala, bere etxearen goieneko leku batean bere kideko batekiñ jostatzen zebillela. ArrMay 30.
azpiadiera-2.2
b)Superior (jerárquico).
Bere menekoen aitzinean madarikatzen duten guratsoak eta goienekoak. Legaz 29.
azpiadiera-2.3
c)Dios.
Au aundia izango da, ta Goienekoaren Semea deittuko dute. InzaAzalp 48.
azpiadiera-2.4
d)"(G-to) el layador delantero"A.
azpisarrera-7
GOIENERIK BARRENERA (V-ger). "
Urtearen goienerik barrenera, del comienzo al fin del año"AMorf 697.
Gizon legunagorik lau ezaldira Gernikako Elizan urtearen goienerik barrenera sartzen. AEusk 1920-1921 (I) 52.
azpisarrera-8
GOIENEZ.
azpisarrerakoSense-8.1
a)
(AN-5vill ap. A). "A lo sumo"A.
v. GOIENAZ (ERE).
azpisarrerakoSense-8.2
b)GUENEZ. Por último, finalmente.
Guenez, beraiek aspertuko dira beren egikeraz. GoenY 1934, 103.
Guenez, dana aztertu ondoren, guretako batek itz egin zun. ZaitSof 168.
Ta luzaroago egon eziñik, guenez aldegin eban Zuriñek. ErkiagArran 158.
Guenez, Arratsak (Vesper) zer lekarken [...] eguzkiak oartaraziko dizu. IbiñVirgil 79.
azpisarrera-9
GOIENGO (V-oroz ap. A). Superior; supremo.
v. GOIENEKO. Zeru goiengoaren argitasun saindua. OrMi 139.
Ain idazle bikain eta goiengo. ZaitPlat 156.
Oneri dagokio / goiengo kupula, / langillei zurrupatuz / izerdi ta odola. Ayesta 115.
azpisarrera-10
GOIEN-GOIEN.
azpisarrerakoSense-10.1
a)(En casos locales de decl. sing.).(Lo) más alto, parte más alta.
Zeru ederraren goien goienean jartzen diran Aingeruena. AgSerm 172.
Goien-goienian ageri zan jargoi izan diteken ederren bat. UrruzZer 16.
Baionako kartzelan ere, goien goienetako gela batean sartu ninduten. OrSCruz 124.
Goien-goienean, nun ere baitzuen hunkitzen zeru urdina. JEBer 80.
azpiadiera-1.1
Ta guztiaz jardutzen zan: edozein uskeria zala, goien goieneko burutsuen arloa zala. AnabUsauri 48.
b)El Supremo, Dios.
Espelüxetan herriak / gure Goihen Goihenari / diala Garate lephuan / eskentürenko opari. CasveSGrazi 148.
azpisarrera-11
GOIEN-GOIENAZ (AApend),
GOIEN-GOIENEZ. "Cuando más"AApend.
Amar bat ordu goien-goienez / [abion] aien barruan sartuta.Auspoa 77-78, 280.
azpisarrera-12
GOIEN-GOIENEKO.
azpisarrerakoSense-12.1
a)(El) más alto.
Goien-goieneko prezioan. AA II 182.
Baña ontarte ori andienetakoa izandu ezpazan, konta dezagun beste bat goien-goienekotzat. AranSIgn 30.
Bizierarik goien-goienekora iritxi arren, il-zorian jartzen naun naigabe aundi baten erdian bizi naizela. MAtxGazt 33.
azpisarrerakoSense-12.2
b)Dios.
Hura izanen düzü handi, Goihen-goihenekoaren Semia dükezü. IpHil 70.
azpisarrerakoSense-12.3
c)(Lo) más alto, parte más alta.
Asi mendian goen-goenekoetatik eta beko ibai baztarreraño. Munita 115.
azpisarrera-13
GOIEN-GOIENENEKOAN. Al máximo.
Cf. goienen. Aserturik Jangoikua goien goieniñekuan allegatu zen gizonen maliziyaz.
LesakSerm
257.
azpisarrera-14
GOIENIK BARREN. De arriba bajo.
"
Goienik-barren gaur-biarretan soro ori laiatu nai genduke (G-to)"A(s.v. gaur
).
Cf. BARRENIK GOIEN; cf. tbn. GOIENERIK BARRENERA. Goienik barren, denetan koka / apaizarenetik asiz. OrEus 408.
Nik zekiñat nola dagon [Naparroa], irauli-berria bainaun goienik barren guda aurre-aurrean. OrQA 82.
azpisarrera-15
GOI-GOIEN . (En casos locales de declinación sing.).Parte más alta, (lo) más alto.
Goi goienetik begira zauden. Echag 224.
Goi-goieneko alabak ere arrokiro erabili nai dutela ezpañetan [euskera]. LdiIL 140.
Gaur egunean zenbait artixta / dabiltza pitxiz jantzita / ta gizartean goi-goieneko / malla ura iritxita. Olea 166.
Jesusek berak ezarri zuen goi goieneko mailean. XaOdol 274.