Tr. La forma más usual es osagarri . Hay osakarri en CrIc y, junto a osagarri, en Moguel. Aparece osogarri en Tartas y, junto al más usual osagarri , en Añibarro. Hallamos además osegarri en Etchart. En DFrec hay 38 ejs. de osagarri, 10 de ellos septentrionales.
sense-1
I.(Sust.).
azpiadiera-1.1
1.
(AN, L, BN, S, R; HtVocGr 421, VocBN, Gèze, Dv, H),
osegarri,
osogarriRef.:
A;
Lrq;
ContR 521;
IzR 299;
SatrVocP;
GteErd 123, 290
. Salud."Propice à la santé. Jan-edan xuhurrak baino zer da osagarrirako hoberik?, la modération dans le boire et le manger, qu'y a-t-il de plus favorable à la santé?"Dv.
"
Iainkoak dizula osagarri on, que Dieu vous donne bonne santé"H.
"
Bere osagarriaz arrenguratia da (BN-arb), fleitean ibiltzen da ori beti (BN-ciz)"GteErd 123.
v. osasun. Tr. Documentado desde Dechepare en textos bajo-navarros, suletinos y roncaleses, a partir del s. XIX tbn. lo emplean algunos labortanos como Duvoisin, Elizanburu o Zerbitzari; en el XX tbn. la hallamos en algún autor occidental como Aresti.
Jainkoa dela zureki [...] eta dizula osagarri deseatzen duzuna. MRos 10.2r (cf. infra como fórmula de saludo o de despedida).
Bere nahiz eri denari, nork bilha dezakeio osagarri?"Santé"
.OPr 94 (v. tbn. el mismo ej. en Arb Igand 150).
Helgaitz laurdena, osagarri gaztena, herio zaharrena. Ib. 227.
Urrun hiriti, urrun osagarriti. Ib. 676.
Jinkoaren zerbütxüko korpitzen osagarria. FPrS 19.
[Herioak] gizona eta emaztia bere adinik hobenian, bere gaztetarzünian, bere indar eta osagarri handienian atrapatzen ditu. TtOnsa 138.
Bere osagarri korporalaren hobeki bere eritarzinian ardiasteko. TtArima 55 (66 osogarri
).
Tristezia bano batez zure osagarria mendretzen düzü. Mst III 27, 2.
Osagarri, ohore, berdhüde ta honki güziak adiskidiari dütügünak opatzen. Egiat 207.
Osagarri hun bat desiratzen dizüt. Xarlem 223.
Zunbatek eztioie üllü hoier zor bere osagarria!IpDial 17 (It, Ur, Dv osasun
).
Aziendak erakhusten du osagarri ederra. DvLab 236.
Izurritea ari zelakotz, nihor ez zuten sartzerat uzten, osagarriaren baimenik edo lekhukotasunik gabe. Laph 58.
Jainkoak osagarri eman dezazuen, / Bihotzaren erditik othoitz dut egiten. ElzbPo 193.
Osagarriz ahul, egun osoz nekhean. ZbyRIEV 1908, 416.
Emon dazabeila osagarri eta grazia xunto bizi izaiteko bakian eta amorioan. Mdg 139 (128 <-ss->).
Holakoer emanen baitakotet sarri / Sekulako sosegu eta osagarri. Ox 70.
Segituz laborantzari, / Biltzen dugu osagarri. / Ontasun aski eta nasaiki / gorputzen hazkurri. Etcham 188.
Osagarri oberenian bizi da. Zub 62.
Daniel ikusi zuen oso eta osagarri onean. ZerbIxtS 70.
Zu gazte osagarri handikoa, berehala has zure lagun penatuaren laguntzen. JEtchep 14.
Edade ederra, bai, oso ederra, osagarri onarekin bizi izateko. ArtiTobera 281.
Luzaz egon zen ospitalean... Orai ez du osagarri haundirik. LarzIru 104.
Iduri zaut behinere ez dutala osagarri hoberik ukan!"Santé"
.ArdoySFran 243.
Baserritako lanak berekin dakarzki / osagarriarentzat aize ta iguzki. XaOdol 147.
Ene osagarriaren erdia han utzia.Etchebarne 54.
v. tbn. Bp I 78. CatLan 155. Mercy 31. AR 323. CatLuz 24. UskLiB 85. Etch 236. SalabBN Mt 10, 8. Hual Mt 13, 15. CatR 59. LuzSerm 283. ChantP 88. Elsb Fram 184. HU Zez 185. CatJauf 128. StPierre 36. Const 29. JE Ber 88. Lf Murtuts 40. Larre ArtzainE 132.
azpiadiera-1.1.1
(Empleado en fórmulas de saludo o despedida). Haren zerbitzari xipiak, gogo honez gorainzi, bake eta osagarri. E 5.
Donagraziako Abadiari [...] bai eta [...] gure proküradore Süberoakoari [...], osegarria. Etchart 1.1r.
Jaun maira, parka izaguzu, / otoi, berriz artio, / gai hun eta osagarri / eta izan zite sendo. AstLas 37.
D. Resurreccion Maria, osagarri. Mdg 127.
azpiadiera-1.1.2
(En dat., precedido de gen.; fórmula empleada en los brindis).A (tu, su...) salud. Proposatu zuen Erregeri baso bat arno edan zezan populuaren bistan eta haren osagarriari. ElsbFram 98.
Zure osagarriari, lagun maitea!JEBur 133.
Arno onetik baso bana / dugun edan / elgarren osagarriari / lorietan. Etcham 95.
Zure osagarriari! (Edaten dute).LarzIru 138.
azpiadiera-1.2
2.
(Lar, VocCB→Dv, H),
osogarri (Añ). Complemento."(Lo que falta para) acabalar"Lar.
"Adición"Ib."Consumación, última perfección"Ib."Cumplimiento, complemento"Ib."Lleno, complemento"Ib."Añadidura en peso, medida"Lar, Añ.
"Apéndice, complemento, suplemento, aditamento"VocCB.
"
Oihal berriari gaizki iratxekiko diozu oihal ihetxea osagarritzat, [...] pour complément"H.
Burnibide joan-etorrien osagarri eta laguntzalle bezela [...] beste era oietxek eskeintzen dira.EAEg 17-11-1936, 319.
Artxandako Goroikizko eta osagarrietaz baliatzeari buruz. "Instalaciones complementarias"
.Ib. 20-3-1937, 1323.
Maite-sugar bizi deritzon leloa orren osagarri da, ta an berrirotzen du zerura-nai ori. Or(
inGaztMusIx 32
).
Bi jokabideok [...], alkarren lagun eta osagarri ditezke euskal-kulturari buruz. GaztMusIx 7.
Zehaztapen zenbait eman nahi dut [...], Labandibar jaunak idatzi duenaren osagarri. MdePr 265.
Prantziskotar eskola eta Arantzazuko giroa, bi-biak etorri dira aurtzaroko munduari osagarri zoriontsua ematera. Vill(
inGandElorri 12
).
Ez genuke inolaz ere deus egin behar elkarren osagarri liratekeenak elkarren etsai tankeran ager daitezen.MEIG IX 30.
azpiadiera-1.2.1
Apéndice, suplemento (de un libro). Itzaurrea eta osagarria. 'Apéndice'
.AranSIgn I.
Aita San Inazio Loyolakoaren bizitza [...] osagarri eder batekin, Jesusen Lagundi bereko A.J. I.A-k geitu ta ornitua. AranSIgn( (ed. Tolosa, 1886)) I (ap. DRA
).
Mariaren illari osagarria. ArrMay 146.
Suplemento izendatu zuen eraskin edo osagarrira. MEIG VII 52.
azpiadiera-1.2.2
Militar de complemento.Cf. OSAGARRI-MAILA. Osagarrien mallan sarjento dan Alvarez Rodriguez'dar Eukeni.EAEg 23-1-1937, 879.
azpiadiera-1.3
3.
(Vc, B ap. A
; Añ(V), Izt 71v, Dv, H),
osakarri (V ap. A
; Añ),
osogarri. Remedio, medicamento.
v. osabide, osagai, osagailu. Tr. Documentado en autores vizcaínos de los ss. XIX y XX, y en Berrondo.
Osagarri edo erremedioak. MgCC 135s (
CO 76 osakarri
).
Asierati gatxari bidera urten biar jakola, ezpabere berandu datozala osakarrijak. MgPAb 124.
Asmatu dirian osagarri ta botika guztiak. AñLoraS 15.
Jesus maiteak emoten deuskuzan osagarri arimazkoak dira.Ib. 75.
Bada lapurkeria da, ostuteko artu zenduan gogoaren osogarria. AñMisE 152.
Nundi jatorkon arimiari gatxa, an iminten dau sakramentu onek arimiaren osagarrija. fBIc III 275.
Osagarri edo botikarik eragilleenak.JJMgMayatz 65.
Zelan emoten da osagarri au?UrDial 16s (It sendaki, Dv sendakari, Ip sendogarri
).
Zetarikoa daben gizonak zauria, / Atarikoa bear dau osagarria. ABAmaE 336.
Gaiso-oste baten sendotuteko / da osagarri bakarra.AzcPB 79.
Iaungoikoak emon eikeon osasuna, beste lurreko osagarriak ez. AgAL 91.
Konfesoreak aginduten deutsazan osagarriak. ItzAzald 146.
[Osagilleak] aginddu ebazan Josetxorentzat osagarriak. EchtaJos 343.
Atarako guztiz ona izan doan osagarri, arako amoniako deritxon gatza. AltEEs 1912, 128.
Osalariak bere, gexoari osagarri, edari ta janari bardiñak beti eztaroakoz emon. EEs 1917, 38.
Gexo ba'zagoz, ez bildur izan, / Nerau naz osagarria. Enb 98.
Osagarri au artu ezkero, egingo neuke Bizkai guztian be seme-alaba alper bat aurkitu ezetz!BilbaoIpuiB 173.
Izan zeitekean aitaturiko esamesen bat osagarri izatea errikoen aurrean. ErkiagBatB 65.
Gaitzari orduan bertan jarri zioten osagarrietatik bat. "Remedios"
.BerronKijote 86.
azpiadiera-1.3.1
Gure Euskalerri maite onek gorputza baino arima osagarri-bearrekoago du. AY 1934, 9.
azpiadiera-1.4
4.Componente.v. osagai (I, 3). Barkoxeko koplakaria agertzeke eztaiak bear-bearreko osagarria palta baitzuten. EtxdeJJ 270.
Sinfonia batean ere, tajugabeko dirudian ots batek balezake bere tokia eta guztiaren armonia ta egokitasuna egiteko, osagarri bezala, asko lagun dezake. VillJaink 49.
Egia da hizkuntza bat sistema dela eta sistema horren zatiak edo osagarriak ez direla deus sistemaz kanpora. MIH 96.
sense-2
II.(Adj.).
azpiadiera-2.1
1.
(Lar, Añ(V)). "Curable","sanable"Lar,
Añ.
azpiadiera-2.2
2."Parte integral, integrante, parte osagarria
"Lar.
"Parte integral, (c.) parte osogarria
"Añ.
azpiadiera-2.2.1
Ara emen, kristinaubak, gaiski esaliaren azkeneko txaplata osagarrijak. fBIc II 191.
azpiadiera-2.3
3.
(V-gip ap. EtxbaEib
; Añ(V), Añ(V), Izt 108v),
osakarri. Saludable, sano; (lo) que cura, medicinal."Medicinal"Añ.
"
Goizian goizago jaikitzia, osagarrixa
"EtxbaEib.
Ar zazute edolarik urtean bein janari osakarri au. MgCC 208.
Penitenzia osakarri edo medizinalak. Ib. 145.
Batari deritxo medizinala edo osakarria. CrIc 164.
Gorputzeko gatx bakotxak dituan legez bere medizina osagarriak. AñLoraS 14.
Lora gozo osagarriak dituan lorategi eder usaintsu bat. Ib. 4.
Argi-erraiñu osagarri ori nondik etorri iatzu?AgAL 117.
Zelan artu bear dira esetsiak? Umiltasunagaz eta bildur osagarriagaz. ItzAzald 187.
Barre-egitia osagarrija da. KkAb II 9.
Erri dana izurri biurriak atxiki dun ezkero, atoz oin osagarriz. 'Paso expiatorio'
.ZaitSof 193.
azpiadiera-2.4
4.osogarri. "Integro, integral (c.), osoa, osogarria, kabala, neurri betekoa
"Añ.
azpiadiera-2.5
5.Complementario; suplementario. Agindu au zeatz betea izan dedin erabaki osagarriak ematea."Intsrucciones complementarias"
.EAEg 1936, 416.
Geltoki Buruak [...]. Geltoki Buru-ordekoak [...]. Buru osagarriak."Jefes suplementarios"
.Ib. 27-12-1936, 660.
azpisarrera-1
OSAGARRIAN. (Estar, etc.) con salud, sano.
v. OSAGARRITAN. Osagarrian direnek ez dute behar medikurik. TBMc 2, 17 (Leon osagarriko
).
Osagarrian eta / lanarentzat lotsa, / neke handirik gabe / bizi nahi ontsa. Mattin 85.
azpisarrera-2
OSAGARRIKO.
azpisarrerakoSense-2.1
a)"Qui appartient à la santé"Dv.
azpisarrerakoSense-2.2
b)Sano.
Ez dira osagarrikoak mediku beharretan. LeonMc 2, 17 (Dv, HeH, Ker, BiblE osasundun, Ol sendo; He sendo direnek, Or onik daudenak, IBk ondo daudenek
).
azpisarrera-3
OSAGARRI-MAILA. Escala de complemento.
Osagarri-mallako ofizial, brigada eta sarjento guziak.EAEg 2-12-1936, 438.
Osagarri-mallan zeuden zenbait Izardunek."Oficiales de complemento"
.Ib. 4-2-1937, 979.
azpisarrera-4
OSAGARRI-MOTA. Escala de complemento.
Oñezko Osagarri auetako Alferez mallara igo bedi."Alférez de la escala de complemento"
.EAEg 27-1-1937, 912.
Osagarri muetan Artilleriko sarjento dan Alfaro Martinez'dar Karmel. "Sargento de complemento"
.Ib. 11-3-1937, 1249.
azpisarrera-5
OSAGARRI-SAIL. Escala de complemento.
Osagarri Sailleko Alferez mallara igo dedilla.EAEg 27-1-1937, 911.
azpisarrera-6
OSAGARRITAKODuvoisin remite a osagarridun
azpisarrera-7
OSAGARRITAN (Foix(ap.Lh
)). (Estar, etc.) con salud, sano.
Osagarritan zireno, hanitx obra hun egiten ahal düzü. Mst I 23, 4 (Ip, Leon osagarritan; SP, Ch osasuna duzuino, Ol sasoalik
).
Hanitz plazer hartzen dit / osagarritan bazira. Xarlem 138.
Zeren gizenarazten dituen osagarritan direnean eta errekitatzen eri direnean. DvLab 14.
Zure aitak hil du aratxe gizendua, zeren osagarritan itzuli zaioen. DvLc 15, 27 (Leon osagarritan
).
Ama emazte bakar baitzen eta ez beti osagarritan. LarreArtzainE 42.
azpisarrerakoSense-7.1
(Con suf. de comparación). Osagarritanago izanen da hola hazten den azienda. DvLab 265.
azpisarrera-8
OSAGARRIZKO. Saludable, curativo.
Zeinbat erakoa izan leiteke, konfesoreak iminten daben penitenzia? Bitakoa: osagarrizkoa eta kitugarrizkoa. ItzAzald 148.
Halako hazkurri arin, haztarik gabeko zer bat --osagarrizkoa hargatik-- odoleratzeko gure lehenbiziko arbasoek etzuketena. JEBer 95.