Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Materre, Axular, Harizmendi, Mihura, Goyhetche, y ya en el s. XX, en J. Etchepare (cf. izigarri e izitu, de uso gral. entre los septentrionales). Al Sur se encuentra desde mediados del s. XVIII, aunque son escasos los testimonios vizcaínos, excepto en la acepción de 'fiero, indómito, arisco'. Izi es la forma propia de la tradición septentrional e izu de la meridional. Hay además uzu (sólo para la acepción citada anteriormente), en autores vizcaínos del s. XIX (no en f. Bartólome), Eguzkitza y algunos autores guipuzcoanos modernos, alternando en algunos de ellos (V. Moguel, Etxaide y Zaitegi), para otras acepciones, con izu . Hallamos además uxu en Kirikiño. En DFrec hay 10 ejs., meridionales, de izu .
etimologikoa
Etim. La forma primitiva parece ser izu, siendo izi y uzu debidas a asimilación.
sense-1
I .(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.izi (HtVocGr 402, H, A) . (Uso pred.).(Estar, etc.) asustado. Zergatik zarete izi fede xipitakoak?LçMt 8, 26 (He, Ip izitu, Ur (V y G), Samper, Ol, Or, Ker, IBk beldur (bil-) izan, Dv beldurti, Hual lotsatu, IBe beldurrez
).
Gu ikharaz gabilza, izi eta beldur gara. Mat 300.
Segurantzarik gabe, izi ibiltzea. Ax 433 (V 282).
Izi zen, beldur zen. Ib. 287 (V 192).
Hain argi handiaz izi / badakusa birjina. Hm 78.
Baiñan hek ez zuten deusik konprenitzen hizkuntza hortan eta izi ziren hari galdegiterat horren explikazionea. HeMc 9, 31.
O zuhurtzia eternala, izi izanen naiz zuk zeronek gidatzen nauzunean?Mih 105.
Erri atako gizadi onak izu ta baltz egozan. AgKr 206.
Iñungo laguntzarik gabe ta txit estu / bi illabete luzean, esi-pean, izu... / Kañoiak, jo ta su. SMitxAranz 212.
Txistuka, goian, miruak. / Sasitzan, izu, olluak. GandElorri 62.
Batzuk pozik bestêk izu. "Con espanto"
.GaztMusIx 135.
Leize ta trokartean otsoaren gisa dabil izu. AzurmHitzB 63.
Lenengoetan, izu samar, erdi gordean, izkutuka antxean ibiltzen giñan.AZink 43.
v. tbn. Auspoa 39, 121. Zendoia 103.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva). Izu-izu ta bere onetatik at [...] oera sartu zan. BerronKijote 180.
azpiadiera-1.1.2
(Tras gen.). Oin, gerri ta beso, izaretan erdiz, beroaren izu. "Por temor al calor"
.OrPoem 526.
azpiadiera-1.1.3
(V-gip, G-to),
izi (HtVocGr 402, Dv, H)
Ref.:
IzUrrAnz;
IzTo
. (Como adj. pleno).Atemorizado; (animal) silvestre, huidizo."Peureux"HtVocGr 402.
"El espantadizo"IzUrrAnz.
Zer eginen du orduan arima izi hark?Ax 559 (V 357).
Arraza ergel eta izia. Gy 110.
Laur atzetako guziak / gutien iziak berak. Ib. 109.
Pernandok bere artaldean, ardi bat oso izua zuan. [...] Kaikuak bildurtzen zuan. MujPAm 74.
Zakurra duk makurrena. Otso uzu bezain azkar omen duk. TPKattalin 181.
Basoetako katamotz nagusiak iize izuaren erraiak urratzen dituen bezala. 'Tremblante victime'
.OrMi 81 (v. tbn. en contexto similar Etxba Ibilt 462).
Basurde izua. "Asustadizo"
.OrEus 75.
An joan zaio txerritalde izua igesi. TAgUzt 24.
Mayi, arpegi izu alderatu zitzaon. EtxdeJJ 276.
Zerri goseak ezkurra, zakur izuak isats makurra.EZBB II 143.
Berez gizaki apala, / itxuraz erdi izua.Zendoia 133.
azpiadiera-1.2
2.
(G ap. A
; H),
uzu (V-m ap. A
; AstDisc 597, MgPAbVoc, Añ(V), Izt),
uxu (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A). "Arisco","indómito"Añ.
"Fiero, indómito"Izt 51r.
"Fiera [...] abere uzua
"Ib."Fiero, arisco"A.
"Arisco, indómito, espantadizo, incivil"Ib. Gorputz uzu ta gatxera obenduba. MgCO 223.
Zelan kastigetan ditu [...] bere kontra jarkiten dirian seme uzu ta lotsabagaak?CrIc 28.
Gazte uzu, natu txar ta aziera gaiztokoak. VMg 86.
[Idiak] izuak ote dira edo jotzerako griñarik badue?AA II 185.
Animalijarik uzu edo ferozenak otzandu. Astar II 98.
Piztia uzuak. ZavFab,
RIEV 1907, 93.
Sasi-bei ta idisko izuak [...] menderatu oi zituela. IztC 247.
Zezen izu igestuari etziola laga bear. Ib. 250.
Ah, aragi uzu, ezibagia!UrMarIl 20.
Zezen-itea zuen, eta begi izua ta kolore illuna. 'Sauvage'
.OrMi 47.
Arlesen zaldi izuak baditun. Ib. 103 (v. tbn. Eus 416).
Ori da mantso egon daiten, onetariko aberiek uxuek ixeten die ta. KkAb II 152.
Otso-zaunka izua ate zirrituan / ardi danak beeka, gose bait-nituan. LekEunD 31.
Piska bat uzu ta basati zan Lasalle. EguzkGizAuz 66.
Iize uzu. 'Agrestes fieras'
.ZaitSof 170.
Garibai eta Gebaren kontra / gudu izuan zetozen. SMitxAranz 69.
Pizti uzu (fiera indómita). EtxdeJJ 198.
Aize-burrunda barruan zaldi talde izuen azkazal-ots aundia nabaitu oi da. NEtxAntz 12.
v. tbn. Zink Crit 57. BAizk Ipuin 6 (ap. DRA).
azpiadiera-1.3
3.Terrible, espantoso. Ots oiekin ta alako itz-izuakiñ arri-egiñik gure gaztea. 'Gritos y amenazas'
.AranSIgn 72.
Orduan ere, gauza bat zeukan oker ta izua: ai! biotza eziñ jaurtigi, norberarekiñ eraman bear [...] eri ta negarti. AgG 322.
sense-2
II .(Sust.).
azpiadiera-2.1
(V-m-gip, G; VP 37v, MgPAbVoc, Añ, VocB(
Dv
), H(V, G)),
izi (AN, L, BN, Sal, S, R; HtVocGr 402, Lar, Añ, Dv(G), H),
uzu (H(V, S))
Ref.:
A(
izi, izu
);
EtxbaEib;
GteErd 278, 52
. Espanto, terror, miedo; asombro; susto."
Izua eta zurkatxan bittartez pentsatzen eban jendia apaltzia
"EtxbaEib.
"
Ura izia eman zigun aretxek (AN-5vill)"GteErd 278.
"
Izia ematen dit oianera eramateak (AN-5vill)"Ib.52. v. izialdura, iziapen. Nere orduko izu edo bildurrak orañ ere badirau. CbEg II 165.
Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik egiten. VMg 19.
Au gogoratze utsak izu gorria ematen dit. ArrMay 44 (v. tbn. GB 41).
Izu andiak artu zuen / gura antxe ikusi zuenean. (Ae). Balad 185.
Halako izi bat sartzerainokoan. JEBur 29.
Lotsa eta batzutan izia bera gainditzen dauzkizu. JEBer 10.
Ta an izua artu zulako. "Susto"
.OrEus 159.
Izu aundiz izutu ziran. IrYKBiz 21.
Izu ta harridura bere begi borobilduetan. MdePr 100.
Nietscheren izu deia. Ib. 42.
Emakume batzuk, izuak eraginda karraxiai ekin zioten. EtxdeAlosT 102.
Irriz eta kantuz izuak oro uxatu nahian. MdePr 163.
Ango bildur-izu, txilio ta didarrak!ErkiagArran 145.
Nabaitzen diñat nere barrenen ikarrizko izua formatzen ai dela. (AN-gip). PPerFLV 1987, 189.
Aien muturjea ikusita, izua ematen zidaken. AtañoTxanKan 264.
Agindu bildurgarri arek egundoko izua sartu zigun. AZink 84.
Ez gara gutxi izuaren hotzikara larria suma-nahian ibiltzen garenok. MEIG I 174.
v. tbn. Añ NekeA 219. FrantzesB I 167. AB AmaE 70. A BGuzur 137. Sor AuOst 99. Goñi 98. Ag G 158. Etxeg Itzald II 150. Ldi UO 20. Zait Sof 61. Anab Poli 115. Akes in Onaind MEOE 774. Ibiñ Virgil 116. Arti MaldanB 202. Azurm HitzB 34. Berron Kijote 55. BBarand 49.
azpisarrera-1
IZU-HAIZE EDERRA EMAN. "
Bero bero egin, dar somanta (V-gip) [...]. Izu-aize ederra eman ion (V)"AEY III 338.
azpisarrera-2
IZU-ANTZ. Atemorizado.
Zer zatozkit [...] begiak lausotu ta izu-antz?LdiIL 41.
azpisarrera-3
IZUAREN IZUZ. De puro espanto.
Kondesa, izuaren izuz hilla zirudiela. ArrGB 17.
Txoriak urrun aldegiñik, izuaren izuz. LdiBB 98.
v. tbn. Zait Sof 109. Mde Pr 121.
IZU-BELAR. "Achilleum achimenis, izibelhárra
"Urt I 99.
azpisarrera-6
IZU-BELDUR. Terror, espanto.
Cf. bildur-izu Erkiag Arran 145. Izu-beldurra ematen die bera dakusaten guziai. ArrOrac 92.
azpisarrera-7
IZU-BELDURGARRI. Espantoso, terrible.
Zure begitartea [...] izu-beldurgarria baita. ZaitSof 180.
azpisarrera-8
IZU-BELDURTU. Espantarse, atemorizarse.
Izaten badu eritasun [...] andiren bat izu-beldurzen da. MbIArg I 199.
Ea bada, ez izu-bildurtu. AñLoraS 142.
azpisarrera-9
IZU BETEAN. (Estar, etc.) muy asustado.
Otzikarak astintzen naute orain ere karrasiak gogoratzean; oiuak berriz entzuteko izu betean.TxillLet 105.
azpisarrera-10
IZU-BIDE. Camino terrorífico.
Izutzen ba-gaituzu su-lezearekin ta ara daraman erio gaistoarekin, izu-bide galgarri orietatik gu atera naiez da, ta amoriozko zere bide zuzenean gu sar-erazteagatik. MbOtGai III 272.
azpisarrera-11
IZU-DAMU (Lar(
Chaho
), Añ, A),
IZI-DAMU (Lar, Hb). "Atrición, izidamua, izudamua. [...] ala deritza, izuak edo ikarak diakargun damuari
"Lar.
v. BELDUR-DAMU. Izu-damua, infernuak izutu eta ara erorteko bildurrak bekatariari ar-erazten diona. Ub 208.
Izidamu edo atriziozkoaren doloriaki. KortazarSerm 45.
azpisarrera-12
IZU-DAMUTU. "(Hacerse) atrito"Lar.
azpisarrerakoSense-12.1
"Atrito, [...] izi damutua
"Lar.
azpisarrera-13
IZU ETA IKARA JARRI. Atemorizar, espantar.
Onek jarri zituzan izu ta ikara. ABAmaE 346.
azpisarrera-14
IZU-IKARA.
azpisarrerakoSense-14.1
a)
(BeraLzM; ixu-ikaraBeraLzM). "Terror, espanto, consternación"BeraLzM.
Sartu zitzaien izuikara gogorrak. IztC 446.
Eta Filistintar guziak izu-ikara andiak artu zituen. Lard 165 (56 izu-ikara gorriak
).
Eta guzien biotzetan izu-ikara gogorra sartu zuen. Ib. 92 (187 izu-ikara latz
).
Gorputz guziko izu-ikara laborriak artu eta estutasunaren indarrez ito-bearrean. ArrGB 89.
Izuikara (pathos) eta pozkarioa (sofroshyne). LabY 1933, 193.
Buru-illeak izu ikaraz lazturik ditut. ZaitSof 147.
Izu-ikaraz ola mintzatu zitzaion semeari. IbiñVirgil 118.
Izu-ikaraz dardar ipiñiko dut. Ib. 95.
v. tbn. Amez Hamlet 40 (ap. DRA). Or Aitork 28. Erkiag BatB 143. Berron Kijote 227.
azpisarrerakoSense-14.2
b)(Estar, etc.), espantado, sobresaltado.
v. IZU-IKARAN. Otsaren zakarrez izu-ikara nintzan. "
La aspereza del rumor me sobresaltaba"
.LdiBB 162.
Gurasoek izu-ikara dagozkio begira. '
Atterrés'
.OrMi 149.
Ire arpegi maiteak, / izu-ikara, / ildakoen itxura / artu ziñan.NEtxLBB 233.
IZU-IKARAN. (Estar, etc.) sobresaltado, asustado.
v. IZU-IKARA (b). Izu-ikaran <-ren> arkitzen zala / etsaiaren talderia. IztPo 144.
Izu-ikaran esnatu eta berriz ere loak-artu zuen. Lard 53.
IZU-IPUIN. Cuento de terror.
Irakurri izan zuen izu-ipuin bat. MdeHaurB 38.
azpisarrera-19
IZU-ITSUTU. Alterarse, obcecarse por el miedo.
Argaltasunez jausten banas bekatu arinetan, bertatik biurtuko nas Jangoikoagana (baña izu-itsutu baga), eta nagoanean bakarrean, etxungo nas, parkeske, lurrean. AñLoraS 154.
azpisarrera-20
IZU-IZUAN Yo dizut begiz ortzia, izu-izuan. 'Con espanto'
.LdiBB 2.
azpisarrera-21
IZU-IZU EGIN. Espantarse.
Ikusten zuan artaz arriturik eta izu-izu egiña. BerronKijote 105 (v. tbn. 113; 45 izu-izu egin-ta
).
azpisarrera-22
IZU JARRI,
IZU-IZU JARRI. Espantar, atemorizar.
Oi-ezko agerkari au [...] aski zan Santxoren barrena izu-izu jartzeko. BerronKijote 209.
Españolakin ez dituk oiek piatzen! Izu jartzen dituk!BasoM 145.
azpisarrera-23
IZU-LABORRI. "(G; Ur), espanto, apuro extremado"A.
Zer izu laborria bera ikusteak emango duen!ArrMay 46.
Guziak izu laborriak artu eta [...] lasterka joan ziran. Ib. 108 (v. tbn. la misma expr. en Ataño TxanKan 230).
Mutu eta izu-laborria sartuta geratu giñan. ArrEE 1882a, 98.
Zer zion ere etzekien, izu-laborriak arturik zeuden ta. IrYKBiz 243.
Eta zergatik itzal eta izu-laborri ori jakintsuarekiko?VillJaink 128.
Izu laborriak artuak zeuzkala.AtañoTxanKan 230.
v. tbn. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 178.
IZU-LABORRIGARRI. Espantoso, terrible.
--Izu-laborrigarri!! --Biotz-erdiragarri! Amaika zantarkeri berriz ni astintzen!ZaitSof 121.
azpisarrera-25
IZU-LARRI. "(FSeg), espanto, apuro extremado"A.
azpisarrera-26
IZUZ. (Estar, etc.) asustado, aterrorizado.
Artoz asetzeko atseginez / ez izuz, ikaraz ta beldurrez. Mg(
inVMg 99
).
Mokozko bat eman ta izuz iges-egin. "Se retira asustada"
.OrEus 114.
Izuz, neskatxen besoetan etzanaz, konortea galdu dut. ZaitSof 194.
[Itsasoaren] beteak izuz eta herriminez batera jotzen zuen aita besoetakoa. MdeHaurB 98.
Beste alakoren bat artzeko izuz, [...] igasi joaten itun. AtañoTxanKan 36.
azpisarrera-27
IZU-ZAPARRADA. Terror, espanto.
Ondo begiratu eta pensatu ezazu nola izuzaparrada eta beldur larriak ingurutuko duten. ArrOrac 88.