Tr. Documentado en autores meridionales (tbn. en Mirande) durante los ss. XIX y XX. La única forma atestiguada en la literatura es makal. En DFrec hay 20 ejs. de makal.
sense-1
1.
(V, G, AN; Añ, Izt, Dv(V, G), H(V, G), ZamVoc; makahalDgs-Lar 8),
makail (H(+ makalla det.)),
makel (-kh-H(L, BN))
Ref.:
A;
IzArOñ;
EtxbaEib;
ElexpBerg
. Débil, flojo.
"Valetudinario, osasun maskarra, maskala, makala
"Añ.
"Fatal","flojo"Izt.
"La persona que aparentando en su traza que hace algo o mucho, nada hace, makal arro
"Ib.(s.v. aparentar
).
"Flaco"Dgs-Lar 8.
"
Amelua baiño makalagua
"IzArOñ.
"
A umia beti izan da makala
"EtxbaEib.
v. 1 akal, 1 erkin, 2 makar. Arrotz ta erbestekuak makal, baldan, baldres [...] ta dongaak diriala. MgPAb 167.
Asto makal, argal, pisuaren pisuz makurtu ta obendua. VMg 45.
Biarrian atzeria ta makala dalako. JJMgBasEsc 214.
Neska epel bat edo mutil makal bat. fBOlg 62.
Englandarrak uste eben arek gizonak makal batzuk izango zireala, baña ikusi eben eurak baña inddartzuagoak zireala. EchtaJos 147.
An gelditu ziran autsez loituta, miñez ta negarrez, txiki, mengel, indarge ta makalak. AgG 73.
Ia, Prakerre, gogor, arraiua, eztagijela esan makalak garanik!KkAb I 32.
Sabela eukitzen dute aundiya eta eroriya [...], beti makalak, ikastolan atzeratuak, gankorrak eta bildurtiyak izugarri. IArtItzald II 45.
Lan batzuetarako / ez dira makalak, / gorputza jantzitzeko / daudezi leialak. Yanzi 218.
Lurrari-itsatsi / mendizale makal unatu iduri. 'Flojos alpinistas'
.LdiBB 120.
Langille baldar, zorrozle makal. OrEus 305.
Ardi makala beroak jota / egun-erdian abaro. Ib. 319.
Txarto biziaz langille sendoen ordez, langille gexoti, erkin eta makalak etorriko litzakez. EguzkGizAuz 180.
Makala alena! Ez dago kirtenondo motela!TAgUzt 283.
Ororen atsedena irabaziko zuen gorputz makal horrek. MdeHaurB 101 (v. tbn. Pr 288).
Seme-alaba makalak badatoz, lanerako eztira gauza. AndAUzta 37.
Arro aundia ezaguna da, / [...] goian dagonai ondo igortzi / eta zapaldu makala. BEnbNereA 262.
Emaztia, andrakumia zanetik, makalegixa izango zala zeregiñ artarako. EtxbaIbilt 470.
Astoa, al dan biziena, auek berez makal xamarrak dira eta. Insausti 175.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 95. A BeinB 58. Belaus Andoni 7. ForuAB 107. Lh Yol 3. Zait Plat 71. Osk Kurl 158.
azpiadiera-1.1
(Añ) . (No ref. a personas o animales).Débil, flojo; de mala calidad."Ajado"Añ.
Osagarri makal, indarbagako luzabidiak dakarrezanak ta bardin osagille nagi, baldan ta ardura gitxikoak. MgPAb 203.
Orduan izango da esperanza otz epel makal il bat. AñMisE 176.
Geure osasuna sendua edo makala. fBIc I 79.
Zenbat bizijago edo makalago diran pasinoe ta leenagoko ekandu txaarrak. JJMgBasEsc 244.
Geure ariman isten daben espiritu makalaren ta jausijaren irudi egijazkua. fBIc III 274s.
Oben eta aitaren / asnase makala. Echag 109.
Osasunean irmetu ta pijotu zediñ, bada makala ta erdigaldua zerabillen. AranSIgn 75.
Belarri makal pestie, / bata bezela bestie. Noe 47.
Gizonak daukaz orditu ezkero / beren adina makala, / burua astuna, kaderak zoro / eta gomutea argala. AzcPB 76.
Itzaurre makal onen ondoren datozen orri ederretan ageri dira gauza egoki jarriak. Etxeg(
inAgAL 6
).
Besteen gauza guztiak, erkiñ, makal, zirzill, motel, txiro, doillor da guzurrezkoak iruditen iakoz. AgAL 121.
Zuaitz batzuek osto berri makalez jantziak. AgG 43.
Nire besua ta azkorea, barriz, bata makala ta bestia zorbatzik bakua dira. KkAb I 3.
Neure sinismen makal au indartu ta sendotu egidazu. KIkV 115.
Euskera pizteko ere, aren izena ta bizitza ez dira alderdirik makalenak izango. OrSCruz 8.
Beti izan dira erri makalak eta laster ondatu dira. KkAb II 110.
Beso makalak eta / agiñak zorrotzak. TxB III 65.
Beste bat argitara gabea "Arrats Gorri", oiek baino batere ez makalagoa. OrY 1933, 405.
Oker-bideetara etziña dagon aro makal ontan. LdiIL 86.
Zaldizaiaren ibilli makala utzita, basopeko bidetxiurretatik sartu ziran. TAgUzt 76.
Ez al daki itzalean makalagoa izaten dala belarra?Munita 95.
Oin makalak ditu beraz, ustekizun horrek. MdePr 327.
Usnari zerate zuek, lur ontako alde makalak ikertzeko etorriak. OlGen 42, 9 (Ker makal; Urt flako, Dv minbera, BiblE zaindugabe
).
Emaztea ere alderatu zitzaion arpegia emanik eta ez makalena. AnabPoli 102.
Lur gaixo au pozik, / poz gaixoez. / Lur makal au pozik, / poz makalez. GandElorri 156.
Gizartearen onura, oiñarri. Oiñarri makala au ere. VillJaink 74.
Aldatz makal aretan gora. ErkiagBatB 72.
Terranovaraiño itsas-untzi txiki ta makal erkiñetan joaten ziran euskaldun zaarren oiñordekoak. Ib. 117.
Txakur gaztetxuak zaunka makal batzuk egin zituan. Ib. 58.
Kopla / bera kantatzen du / etsipen makalez. AzurmHitzB 67.
Argiak iputargia baizen makalak. EtxabuKontu 76.
v. tbn. Arti MaldanB 191. BEnb NereA 187.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva). Mamu au azal-azal da. Onen bildur izan? Mamu makal-makala da au. LarrakEG 1959 (3-6), 209.
azpiadiera-1.2
(Tras gen., uso sust.). "Kirikiño" sariaren makalari oar, bestela. LdiIL 73.
Joxepak, bere makalean, bi edo iru aldiz irakurri zuan.TxGarmBordaB 90.
sense-2
2.
(V-gip)
Ref.:
IzArOñ;
EtxbaEib
. (Tema nudo, usos advs. y predicativos).(Estar, etc.) débil, abatido; débilmente, flojamente."
Makal antzian ñabik, no bien en salud u otras cosas"IzArOñ(s.v. aldeerdixa
).
"
Atzoko aldian, makal diardu gaur eurixak
"EtxbaEib.
Igarteko zanak igituten ete dirian makal, bizkor, bardin edo desbardin. MgPAb 83.
Gurasuak zaar, makal ta bigun. fBIc I app., 9.
Oian makal zagozan. Ib. app., 26.
Ain makal eldu zan, ain motz [...] ze emonik gatx andi batek ifini eban ilaginian. Astar II VII.
Erren, makal ta zarra eroian zaldia. ABAmaE 305.
Makal de erkin bai, baiña beste gora-bera baga bizi izan iako sein ori. ABeinB 75.
Au dabill makal, Iñazio Mari dabill ajeatua. AgG 374.
Oetik jagi zan eta ondiño makal. KkAb I 21.
Ernialden bi urtez egon zan. Makal samar iritxi zan ara. OrSCruz 21.
Makal samartxu dabil / nire senar Kepa. Enb 193.
Gizaxoa makal bai-dago. LabEEguna 90.
Atsa (gogoa) gertu baitago, aragia ordea makal. IrYKBiz 469.
Erkiñ eta makal jaioten ziran umeak. EguzkGizAuz 11.
Nolanai, ez gera makal aritzeko egunetan arkitzen.EAEg 21-11-1936, 350.
Biotza jartzen zait makal / salan sartzean. MdePo 42.
Herririk herri genbiltzan / tristuraz eta makal. ArtiMaldanB 194.
Oso nekatuta dago, ostera; jausia, makal, erkin-itxura gelditu da. ErkiagArran 81.
Uleak bere, meatzago ta makalago daukaz. ErkiagBatB 201.
Egun batzuk bazeramazkian gaxo ta makal xamar. Salav 104.
Zaldi-guraso ori ere, eritasunez makal ta zaarrez aul denean, ukulloan gorde ezazu. IbiñVirgil 96.
Abestu be aringa-aringa ta makal. EtxabuKontu 76.
Gorputzez naiko makal dabil. OnaindSTeresa 56.
Laurak ere ez dira / portatuak makal. Insausti 213.
Makal xamar dabil gizagaxoa bolara honetan. MIH 81.
Euskarak, makal egon arren, es du nere ustez heriozko gaitzik. MEIG I 119.
v. tbn. Aran SIgn 35. Azc PB 340. Echta Jos 254. Gand Elorri 130. BEnb NereA 82. Zendoia 144.
azpiadiera-2.1
(Con reduplicación intensiva). Zerbait esaten dizutenean zere onearen kaltean edo zerbait ostu egoten zera makal makal ta algaraz?MgCC 110.
Arpegi alegria erakusten bajako tentadoriari, esanagaiti epel epel, makal makal, zagoz geldirik. MgCO 154s.
Bildurraz eta gosiaz makal-makal, anken ganian egoteko be gauza etzirala. KkAb II 30s.
Eriyotzaren atzapar beltza / ez dabill makal-makala.Auspoa 39, 53.
sense-3
3.
(V; H),
makail (H(+ makalla det.)),
makel (H; -kh-H(L, BN))
Ref.:
A;
EtxbaEib
. Cobarde."
Dan gaiztuakin utsak bildurtzen daben makala dozu
"EtxbaEib.
Ekaitzak izutzen zituen gudari makalak. IztC 347.
Ai, makala! esateutsan, zuri zer deutsu lagunen jardunagaitik? Zuk egizu zeurea ta ezeiozue besteai jaramonik egiñ. AgKr 177.
Langille makal eta bildurtiai deia, alkartasun osoko indarra lortu nairik. ErkiagBatB 146.
sense-4
4.
(H),
makail (H(+ makalla det.)),
makel (-kh-H(L, BN)). "
Makhela, [...]. Ce mot es très usuel en cette locution, abere makhel ou mahel dabilana, animal qui se porte d'un côté en marchant ou ne porte pas ses membres d'une façon régulière"H.
sense-5
5.
(V-ger, G-azp, AN-gip)
Ref.:
OrtVoc 138;
GteErd 285
. (En frases negativas, con valor ponderativo)."
Ezta makala!, exclamación de asombro, extrañeza"OrtVoc.
"
Ez zaude makala! (G-azp, AN-gip), [...], ez zara txarra be! (V-arr), etza makala! (G-azp, AN-gip)"GteErd 285.
Eztaukak itxaropen makala, tentel ganorabakuorrek!EchtaJos 44.
Eztaramate iskanbilla makala! Oiek parre algarak!AgG 44.
Konjuroren bat, eta ez makala, egiñ bear izan zan sala artan. UrruzZer 45.
Ondo kuidatzen badezu [astua] / etzera makala. Noe 90.
Europako txapela ekarri du ta / ezta makala atera. EusJok II 143.
Ez zuan lan makala eraman! AnabUsauri 36.
Lauaxetak dagiana, ez da lan makala. Aitzol(
inLauxBBa XII
).
Ez diat zorion makala, diot nerekiko. LdiIL 23.
Batak bestea maite lurrean zezala / erio jasan arte... ez neurri makala!OrEus 363.
Siñestu dagioena ezta tentel makala!EguzkGizAuz 148.
Etzan arrano pola, mutil makala. TAgUzt 34.
Etziguten laguntza makala eman asierako egunetan.EAEg 26-2-1937, 1160.
E'tziran noski makalak izan / arrezkerozko urteak!SMitxAranz 88.
Sorkari oro dauka beroak zapala. / Nik gaur egingo lana ez bedi makala!"Floja"
.OrPoem 533.
Eztek ezkontza makala, to!EtxdeAlosT 69.
Etzan makala, etzan ez nola nahiko olerkaria. LekSClar 121.
A gaiztoko, ez ago i traste makala!NEtxAntz 140.
Ez ei eukan meritu makala Batista kojuan papelaria aiñ ederto eitiak. SMZirik 103.
Kartagotarrok geldi-erazi al izan zituen. Etzan izan makala, izan ere. ZaitPlat 18.
Soldata ere ez da makala / arek urtero daukana. Basarri 187.
Aurki ikusi nuen itsu-mutil baten bearrean nintzela. Aurkitu nuen eta ez makala, ene iduriz. VillJaink 10.
Ez aiz i makala! / Ori den azala!NEtxLBB 396.
Etzaudete zuek iñoso pare makala!Ib. 178.
Bertsuetan etzaude / zu mutill makala. (In UztLEG II 265
).
Etzan pozaldi makala, / ikusitzean lenengo aldiz / goian gure Erreala. Insausti 198.
Nahiz ez gainerantzean pauso bat aurrera egin, ez litzake laguntza makala. MIH 197.
Gure oraingo entzun-bearra / ezta izango makala!MEIG I 41.
Ez da hori irakaspen makala. MEIG III 118.
v. tbn. Enb 205. MendaroTx 321. Otx 23. Bilbao IpuiB 100. Uzt Noiz 121. Ataño TxanKan 18. Zendoia 226. Gerrika 42.
azpiadiera-5.1
(Con reduplicación). --Mutill ederra dago. --Ez da makal makala ez. SorBar 25.
azpiadiera-5.2
(Precedido de sust. det.). Eztauka Amandok bear lekua makala. AgAL 70.
Ez eukan errazoia makala. SMZirik 68.
v. tbn. Erkiag BatB 79.
sense-6
6.
(V-m-gip)
Ref.:
AEY III 283;
ElexpBerg
. (En frases exclamativas, con sentido aumentativo).Grande, enorme, bueno."
An atxak makalak!, mira que peñas tan enormes hay allí (V-m). Txirristadak makalak!, ¡que resbalones tan enormes! (V-m). Besoa makala!, ¡vaya un brazo! (V-m)"AEY III 28. "
Txal-diruak kobrauta, makala zeuan Andres!
"ElexpBerg.
Makala zan gero astuaren andikerija!Otx 121.
Amaikatxu diru boltzilloratu be bai joan-etorri aretan! Irabazia eukan makala!BilbaoIpuiB 35.
Zestokada ogia ekarri eban makala!Ib. 162.
Bildurra eutsen makala demoniñuori!Ib. 230.
Lotsari makala eruan jonat. SMZirik 28.
Buruz aurrera sartu ezkero, orraitio, gogorpide makal, kilkerrentzat. ErkiagBatB 36.
azpiadiera-6.1
"
Arduri makala!, tener sin cuidado. Bah, arduri makala, ¡bah! me tiene sin cuidado"EtxabuOnd.
azpiadiera-6.2
(Precedido de sust. det.). Jon Bizkor, morroia makala! Eizarako txakur oberik ere...ErkiagArran 24.
Tortilladea makala atara ebana!BilbaoIpuiB 247.
azpisarrera-1
MAKALAGATIK. "
Makalaatik, oso bizi, arin eta azkar [...]. Makalaatik preparau zan
"ZestErret.
"
Makalaatik soltauttu pieza guztiyak
"Ib.v. IPURDIKO MAKALAGATIK.
azpisarrera-2
MAKALAREN MAKALEZ,
MAKALEN MAKALEZ. De pura debilidad.
Makalaren makalez gauza berririk ekitera azartzen ez. EgutTo 3-4-1923 (ap. DRA
).
Makalaren-makalez zutunik be ozta-ozta nago-ta. Otx 168.
v. tbn.
Euzk 1930, 522 (makalen-makalez).
azpisarrera-3
MAKALEAN.
azpisarrerakoSense-3.1
a)(En frase negativa, con valor ponderativo)). Etzekien makalean dantzan mutillok ere!ErkiagArran 43.
azpisarrerakoSense-3.2
b)En vano.
Iñeseren barrua ez zan makalean zabaldu. ErkiagArran 92.
azpisarrera-4
MAKALEZKO. Débil.
Oiartzunen dan makalezkuna / Joxe Mari Iriarte, / ni orrelako gizon klasiak / ez naute bildurtzen bate. Auspoa 39, 17.
azpisarrera-5
MAKALIK (V-gip). (Estar, etc.) débil, abatido.
"
Juan daneko sei illabetian makalik dabill
"EtxbaEib.
Tr. Todos los ejs. corresponden a la literatura vizcaína.
Ollotu eta makalik bere oñetara etxunik parka eskatutia. Astar II V.
Dago gizona makalik / eta munduti nai badau urten / atea dauko zabalik. AzcPB 351.
Etxeratu zan erdi makalik, baña diru askogaz. EchtaJos 356 (v. tbn. 141).
Zartzaruan gurasuok makalik aurkitzen diranian. KkAb II 73.
Ama, geisotegian dago, makalik, eta ez ondo bere. ErkiagBatB 120.
Zaldunari besotik oraturik, makalikan Señora koittaua ukat eiñda balitz bezela. EtxbaIbilt 475.
azpisarrerakoSense-5.1
(Con reduplicación intensiva). Etxeratu zan Karlos makal-makalik. EchtaJos 108.
azpisarrera-6
MAKALPE . (En casos locales de decl. sing.). Izpi its makalpean izaten ditue euren maitetasun inkesa ta asperanak. ErkiagArran 160.