Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Al Sur se emplean sobre todo akulu entre los vizcaínos y akullu entre los guipuzcoanos (como excepciones hay akullu en Añibarro y akulu en Cardaberaz y Anabitarte). Hay además akullo en Iturriaga, Orixe y Munita, akulo en Arrese Beitia, EusJok (17) y EZBB , y un ej. de akil de Jakakortajarena. En textos labortanos y bajo-navarros hay ak(h)ulu (Barbier, Etchamendi, Zubiri (19), Lafitte), akhulo (Leizarraga, Duvoisin, Zerbitzari), akuillu (Pouvreau (Phil 289)), akillo (Goyhetche 133), akilo (Diharassarry) y akhilu (Zerbitzari). Los escritores suletinos emplean akulu (Oihenart y Tartas) y akhüllü (Maister y Inchauspe). En DFrec hay 4 ejs. de akuilu y 2 de akulu.
etimologikoa
Etim. Sin duda de lat. aculeu . No viene del cast., sino probablemente a través del arag.
sense-1
1.
(V, G, AN, Ae, Sal, S, R-uzt; SP, Añ),
akulu (V, G, BN-arb-baig, S, R; Lar, H; -kh- Arch VocGr , Chaho),
akuilo (V-arrig, AN-erro, B, Ae; Urt I 121 (-kh-), Lar, H(V, G)),
akulo (VP 3v; -kh- Dv→A, H(L, BN)),
akillo (V-arr; SP; akhiloHb),
akilu (L-sar),
akillu (G-to),
akilRef.:
A (akillo, akuillo, akhulo, akullu, akulu); A Apend (akulu); EI 381 y 386; Lrq (akhüllü); Etxbe EEs 1931, 36; Satr VocP (akulia); Iz To (akilluba), ArOñ y UrrAnz (akulu), Ulz (akullua); Etxba Eib (akulua); Ibarra Dima (akillue); Elexp Berg (akulu); Gte Erd 67; ZestErrot (akulu)
. Aguijada; estímulo, acicate. "Akuillua, aiguillon, aguijón. Akuillu puntatzaillea, un attise-querelles, estimulador, aguijador. [...] Akuilluz puntatzea, aiguillonner, aguijonear, agujar, garrochear, agarrochar" SP. "Pertika honek eztik akülürik, esta ahijada [sic, por 'aguijada'] no tiene estímulo. Ostikoa akuluaganako idientzat gaiso, coz para el aguijón, dañosa para el buey" A (s.v. akulu; cf. infra RS). "Pértiga" Satr VocP. "Akúllua eztenaki, la vara (de boyero) con aguijón" Iz Ulz. "Vara para arrear a las vacas (con aguijón)" Iz ArOñ (recoge tbn. dos acertijos). "Aguijada, aguijón. Akulu biarrik ez euken Ibargaiñen irixak" Etxba Eib. "Urritz makillak erabiltzen die akuluak eitteko" Elexp Berg. "Behiari akulu xixta eman dakot (BN-arb)" Gte Erd 67. Cf. VocNav: "Aculu, pértiga para arrear al ganado vacuno (Roncal)", "acullo, acicate; aguijón de hierro de la pértiga o aguijada (Aézcoa, Valle de Erro)". v. ezten. Gogor duk hiretako akhuloén kontra ostiko egitea. 'Durum est tibi contra stimulum calcitrare'
.LçAct 9, 5 (TB akuluaren, Dv akhuloari; Ol estenari).
Ostikoa akulua ganako, idienzat gaso. "Coz para el aguijón, para el buey dañosa"
.RS 180.
Aküliaren kuntre ustikua auher. OPrASJU 221.
Zien gorpitzak onsa gerrikaturik iduki itzazie, zien haragiaren akuliak eta tentazione gaixtoak daudian onsa bridaturik. TtOnsa 75.
Eman izan zait ene haragiaren akhuilloa. He2 Cor 12, 7.
Han herabeztiak süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (Ip akhülliez; SP esten, Ch punta zorrotz).
Baña zuk aurrea artu, ta ondo prestatuaz begiratzen badiozu, erioa bera ilko dezu, ta akulu zorrotza kendu ta gozo gozo egingo dezu. CbEg III 240.
Orduan Santuak bere akuluaz lurrari golpe bat eman [...] ta bereala iturri eder bat sortu zan. Ib. 337.
Penitenziarako akullu ta ziak. AñEL1 37.
Akuluba. MgPAb 149 (en una lista de objetos).
Jabeak akullua arturik, ematen ziozkan galantak idisko uzu eta ezi gabeari [...]. Onela geldika akulluaren bidez ezi zuen, ta gero uztarria erakutsita beste gabe, etorri oi zan idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58.
Erokeri andia / oi dek, nerekiko / Akulloa jotzea / bortizki ostiko. ItFab 92.
[Zezena] okulluan akulluarekin zirikatuaz arras aserra-erazorik. IztC 249.
Pekatuaren akulu ta kastiguak.UrMarIl 30.
Eta Israel-tarrentzat akullurik zorrotzenak berak [Filistin-tarrak] izan ziran. Lard 138.
Ez dago akulu zorrotzagorik infernuaren gomuta eta pensamentua baño. UrMarBi 47.
Hezten hari den ergiari etzaio guti baizik eman behar akhuloaz. DvLab 241.
Han, suzko akhuloz, nagiak izanen dire akhulatuak. DvImit I 24, 3.
Akuloak kiñadak emonik zarratu, / Idirik astunenak oi badauz bizkortu. ABAmaE 266.
Herioaren akiloa kamusturik. DihMarH 130 (ap. DRA).
( s. XX)Eztago dema bezelako akullurik nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. AgG 80.
Eskuak bere akhulu handiaren gainean kurutzaturik. BarbSup 169.
Laboraria akhuloa bat eskuan [idien] gibeletik. ZerbMetsiko 324.
Itzaiaren trastiak / akullu ta ezten, / Pello, itz bi egiten / ez dirazu uzten. TxB II 257.
Itzain bat zohan bidean / idi-orgen aintzinean, / akulua soin gainean. Etcham 190.
Akuluaren gisara / egiak gure jaidura / sumintzen dauku ardura. Ib. 191.
Besterik baitun gurean. / Akil batekin, aldarrika ama / zetorren bostak aldean: / "Au dek garaia! Jeiki, zangilla!".JKortEuskOl 1932, 21.
Ez al duzue senti Alpinetan eguzki urrea dagola oraindik, zuei aragiek ziztatzen ditizuen akullo orietan?OrMi 76s (
Eus 35 akullu
).
Zuek [emakumezkoak] zaitutegu asegarri, zuek atseden, zuek akullu, zuek artizar eta eguzki. LdiIL 141.
Nik ez diñat utziko nere idi parea ta akullua. LabEEguna 112.
Gure baserritarrak akulua erabilten ezeze, besterik be ikasi dabe. EguzkGizAuz 63.
[Idiak] logaletik esnatu zitezen, akuluz zartatzen zitun. TAgUzt 264.
Akulu ori sartuko diat purditik. AEY II 367.
Debruarekin iraulden ari denak, behar du akhilua luze. ZerbGH 1936, 121.
Akulua bezain xut. LfMurtuts 37.
Ezten-biko akulluz buru-buruan yo niñun. ZaitSof 79.
Akulloa egiteko a zer nolako gaia orixe!Munita 101.
Bertsotarako zerabilkin akullu zorrotzaren eztenak. EtxdeJJ 269.
Zeregin gorrien akullu errukigabeak ziztatuta bezela. ErkiagArran 84.
Sokak eta akuluak. ErkiagBatB 51.
Bildurraren akulua iphurdian, iheska hasi ziran. OskKurl 148.
Gure erriaren burrukak eman dio gure biziari bere argi ta lanerako akulua. NEtxLBB 8.
Eskuan daukadan akullo au astintzea ez badek nai. AtañoTxanKan 67.
Soin-miñak akulu yakoz jainkozko arloari guna aterateko. OnaindSTeresa 45.
Alkarri lepaitzakia ederki berotu akuilluaren ipurdiarekin.AZink 39.
Geienetan [...] akuluagaz atzetik eragitalle, bada ni izen nitzen txal orri eragiten. Gerrika 18.
Mayans eta besteen akuiluari nondik itzuriko. MEIG VII 33.
v. tbn. Arti MaldanB 200. JAzpiroz 18. Akullu: Ud 121. Sor Bar 54. Alz Ram 100. Anab Usauri 16. A Y 1934, 6. Akulu: JanEd II 55. Laux AB 28. Anab Don 33. EZBB I 29. Etxabu Kontu 56. Larre ArtzainE 197. Akulo: EZBB I 48.
azpiadiera-1.1
(Empleado como sobrenombre). --Ta beste au (Baldaxar'erengatik) Baldaxar Aranguren "Akullu". --Gizona! Akullu? (eskua estutuaz). Ezten zorrotzekoa gañera. Ondo zaude e?LabEEguna 86.
Zu ez zera bada "akullu"?Ib. 97.
azpiadiera-1.2
"
Akhuiliak (begien-), lunettes"H.
v. BEGI-AKUILU.
azpiadiera-1.3
Bere akulu bidez lantzen du, bere naar guziekin aren gainean urkilatzen da."Trabaja con sus espolones."MEIG IX 120 (en colab.con NEtx).
azpiadiera-1.4
"
Akulu bat, akulu bi, palabras rituales del juego de las tabas"Etxba Eib..
sense-2
2.Aguijoneador de las apuestas de bueyes. --Lau iltze ta erdi egiñ zituzten ordu betean berrogetamar kintalekoarriarekiñ. --Zenbat akullu ziran? --Iru, onenetakoak. AgG 88.
azpiadiera-2.1
(Fig.)."Agintzen edo zuzentzen duena. Harek eztaka lana itteko akulu berrik
"ZestErret.
azpisarrera-1
AKUILUA ATZETIK BEHAR IZAN. "
Akulua ber atzetik, lanean zerbait egingo badute norbait edo zerbait behar izatea atzetik mugiarazteko; norbaitek zirikatu beharra izatea. Zeoze ingo baue atzeetik akulua ber
"ZestErret.
azpisarrera-2
AKUILU ERAGILE.
Incentivo. Moralista auek pitzgarri edo akuillu eragille batzuk ere eskeintzen dizkigute. VillJaink 80.
azpisarrera-3
AKUILU-EZTEN (G-goi; akulu-eztenG-azp, akuilu-iztenG)
Ref.:
A(
akuilu-izten
);
EtxbeEEs;
ZestErret
. Aguijón, punta de la aguijada. "Akullueztena" Izt C 233 (en una lista de aperos de labranza). "Akullueztena. Akulluak alde baten izaten duan eztena; abereai zartadarik eman gabe lana eragiteko izaten da (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 36. Cf. Tx B II 257: "Itzaiaren trastiak akullu ta ezten". Idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil-soillik. Markiegi(
inLdiIL 7
).
azpisarrera-4
AKUILU-GAI.
"Akhüllügei (S), gaule destinée à faire un aiguillon" Lh. Ikatzgiña sartzen dan basoan / eta beraren inguruko auzoan, / Akullu gairik ere ezta ikusiko gizaldi osoan. IztC 190.
Ekarriko dizkiagu zumitz-makil da akullu-gai bikañak. TxGarmBordaB 126.
Urritzari baserritarrak inguratzen zaizkio ingurura azaroan, lenengo ilberria datorrenean, akuillu-gaiak moztera. Ostolaiz 77.
azpisarrera-5
AKUILU-GAIN(akulu-g. V). Ref.: A (akulu-gan); Elexp Berg (akulugaiñ). Punta de la aguijada. "Aguijón, punta de la aguijada" A. San Paulo apostoluba bildur bajakon bere aragijaren akulu ganari; nor bildur izango ez jako beriarenari?fBIc II 265.
Akulu-ganak atara egin zituen azkenerako; ez jakin bidean urten eutsen ala aberearen narru-mamiñetan trintze sartuta itxi. ErkiagBatB 51.
azpisarrera-6
AKUILU-KASKA.
Golpe de vara, varazo. v. akuilukada, 2 kaska, AKUILU-UKALDI. Biltzen zituen ba akilu-kaska eta ziztako on batzu, ez baitzuen itzaina enganatzen. LarzGH 1959, 90.
azpisarrera-7
AKUILU-MAKULU(Pl.). "Zanco, zancos de palo, que son piernas de palo horquilladas, es del Bascuence zurezko zankoak, akullu makulluak" Lar. "Akullu-makulluak (G), échasses" H A Morf 595 y A Apend.
azpisarrera-8
AKUILU-PUNTA(V-gip ap. Elexp Berg; akhullopunta Urt I 121). "Ondoraiño sartu zotsan akulu-puntia" Elexp Berg. v. AKUILU-EZTEN.