Etim. De ugatz (ugaz - en composición) y asaba, con pérdida disimilatoria de -s-. Ugaz- sirve para expresar, en una larga serie de compuestos, un parentesco legal, de adopción, no de sangre.
sense-1
(V, G; Mic 5r <-gas->, Aq 79 (G), Mg Nom 67 (V), Añ (V), Izt 36v, Dv (V), H, Zam Voc),
ugasaba,
ubazaba (Lar, H(V)),
uesaba (V-ple-gip),
uezaba (V-gip),
ugezaba (V-gip; H(V)),
usaba (V-ger),
uzaba,
eguzaba (H(L)),
euzaba (HtVocGr 382)
Ref.:
A;
SMEiTec1(azpijan);
EtxbaEib(uezaba, ugazaba);
EAEL 39;
ElexpBerg(ugezaba)
. Amo, dueño, patrón. "Amo", "ama de criados" Mic 5r. "Maître" Ht VocGr. "Amo", "señor, amo" Lar y Añ. "Dueño, amo", "patrón de la casa" Añ. "El propietario que no habita la casa" Aq 79. "Père nourricier, ugazaba, euz-" Darric (parece repetir la etimología --errónea sin duda-- que propone Azkue). "Patrón. Uezaba gogorra gertau jako mutillari" Etxba Eib. Es posible --v. FLV 1969, 125s-- que la expresión romance "parientes mayores" (de la que ahaide nagusiak sería calco posterior) sea traducción de ugazabak. Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición vizcaína hasta el s. XX, en el que aparece tbn. en textos de otros dialectos. La forma ugasaba se encuentra en Barrutia, uzaba en Kirikiño y Akesolo, y uezaba en San Martin y T. Etxebarria. Hay además un único ej. de ugezaba en Eguzkitza (GizAuz 108), frente a más de doscientos de ugazaba. En DFrec hay 26 ejs. de ugazaba. Esan eutsan ugazabak eze biaramunean joango zireala euren biajera. Lazarraga A, 1145r.
Silvia despedidurik bere ugazabaganik. Ib. A, 1147r.
Kriaduak ugazabaakaz. Cap(ed. 1893) 49.
Memoria ene [u]gazaben trapuikusleak eroan egizanena. Mic 14v.
Ugasabari artuta nator isilik lukainkea. Acto 418.
[Aberearen] ugazabaren gorrotoz ta gaiski etorri dakion goguaz. CrIc 59.
Iñok serbidu ezin leiz erabatera ugazaba kontrario bi. AñLoraS 24.
Ugazaba batek bere esan legijo otseginari edo errenterubari. fBIc III 353.
Ugazabaak aziendiari jaokan baño errenta geijago pagau eragitia. JJMgBasEsc 198.
Zetako nai dozu izan ugazaba ain gogor orren menpeko. Astar II 227.
Bearginak maztuira eroan ebazan ugazabarena [irudia]. ZavFabRIEV 1907, 92.
Errenterubak eukitia kobrua ta esku artia dala mesedegarrija ugazabarentzat. UrDial 64 (It, Dv, Ip nausi).
Errukitu zakidaz zerren galdurik nator, / ostatu onetako ugazaba jauna. ABAmaE 363.
Txakurrak jaten dituez euren ugazaben maitik jausten diran ogi-ondarrak. ItzAzald 63.
( s. XX)Ugazabak eta lantegien jabiak gure odolez loditu dira. AgG 354 (en boca de un eibartarra).
Ugazabaren etxean artu ebazan ontzian egon zan arteko irabaziak. EchtaJos 282.
Beraren ugazaba (nagusi) bereterrari, aopean, berri txar au eman zion [sakristauak]. AArdi 66.
Ardizain ebillan mendijan, artaldia ugazabak eta berak erdirantza edo erdibana eukela. KkAb I 52 (53 uzaba).
Etxaguntzatxu baten jaube ta abere batzuben ugazaba. Otx 98.
Gizartekeria nausitu ezkero, estadua izango ei-da ugazaba bakarra. EguzkGizAuz 108.
Ugazaba onbera egokitu zitzaion. EtxdeJJ 269.
Ugazabaren burukeria horrek etxeko lanak zailago eta ugariago egiten zizkiolako. MdeHaurB 6.
Emeko uzabak eta bere etzekoak. AkesIpiñ 19.
Uezaba urreratu jako biargin bati. SMZirik 71.
Ugazabak berak dei egin zigun langile guztieri. ArtiIpuin 23.
Zetan geiegi lanik egin, ugazaba aberastuteko, ala?ErkiagBatB 148.
Bururatu jaon uezabari lorateiko bigunian "iñuzente" eraittia neskamiari. EtxbaIbilt 470s.
Problema gogorrak sortu ziran baserrietako ugazaba eta errentadorien artian.Gerrika 52.
Langileek lortzeko gauza izan ez direna, erdietsi dute nagusi-ugazabek. MEIG VIII 37.
v. tbn. Oe 103. Zuzaeta 45. Mg CO 124. CatBus 49. Azc PB 196. Balad 148. Belaus Andoni 18. JBDei 1919, 225. Altuna 108. Enb 164. BEnb NereA 48. Txill Let 138. Bilbao IpuiB 163. Zait Plat 19. Osk Kurl 85. Ibiñ Virgil 36. Alzola Atalak 41.
azpiadiera-1.1
Fabrika bateren ugazaba zan fameli batek seme bakar bat eukan.Alzola Atalak 87.
azpisarrera-1
UGAZABA-ANDRE.
v. ugazabandre.
azpisarrera-2
UGAZABA-ETXEKANDRE.
Ama. v. ugazabandre. Otseñak be ugazaba-etxekandriai ikasita, iya atsotuta eguan alargun koitauari ezikusi asko egiten eutsoezan. KkAb II 72.
azpisarrera-3
UGAZABA JAUN-ANDRE(Pl.). Señores de la casa. Txoperra bakarrean al dago barruan, ala ugazaba jaun-andrak ete datoz etorri, euren jauregitxura? ErkiagBatB 157.