Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma con sibilante palatal es la única documentada al Norte (cf., sin embargo, algunos ejs. aislados de izil- en M. Elissamburu (izilik, izilka ), Arbelbide (izilka ), Hiriart-Urruty (izilka, iziltasun ), Lafitte (izil-izila ), y EGAlm y Prop (izilkari )). Al Sur ixil es tbn. la forma más documentada. Desde principios del s. XIX, y alternando en todos ellos con ixil, se documenta isil en Fray Bartolomé, Arrese Beitia, D. Agirre, Illarramendi (Pill 5), Orixe (BM 94), Txirrita, Labayen y Berrondo (Kijote 126). Hay tbn. isil en J.J. Moguel (BasEsc 237; pero tbn. ixilik (ib. I)); cf. tbn. Mendiburu isilerazi, isilik (pero tbn. ixilera ), Cardaberaz isilerazo, isildu (pero tbn. ixil ), J.A. Moguel isilik (pero tbn. ixil ), Villasante isilarazi, isildu (pero tbn. ixil ), Anduaga isilik (pero tbn. ixil-ixilik ) y Alzola isilik (pero tbn. ixil ). Hay sólo isil en Astarloa, Lardizabal, E.M. Azcue, Iturzaeta, R. Azkue (salvo algún ej. aislado de ixil ) y Erkiaga; cf. tbn. isildu en F. Elizalde y Ubillos, isilik en Barrutia, isilikako en Etxegarai e isiltasun en Aresti; además izil-izilik e izilka en F. Irigaray. Cf. exilik en f. Juan de Zumarraga, Lazarraga y Capanaga (en los dos últimos alternando con ixil- ). En DFrec hay 111 ejs. de ixil (23 septentrionales) y 62 de isil .
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(gral.; Deen I 471, VP 38r, Lar, H),
ixil (V-gip, S; Lcc, SP, Urt I 60, Lar <igila>, Añ (s.v. lima), Dv, H),
izil (Urt)
Ref.:
A;
Lrq(ixil);
EtxbaEib(ixilla);
ElexpBerg(ixil)
. Silencioso, callado; (persona) silenciosa, reservada."Callada cosa, gauza ixila
"Lcc.
"
Meza ixilla, messe basse ['misa no cantada']"SP.
"
Gizon ixilla eta ondraua
"EtxbaEib.
"
Oso ixilla da Ariznoako kamareria
"ElexpBerg.
Sg. Lh: "Izil, augmentatif de isil, ixil", citando a Hb, aunque en éste solo hay izildu e izilka, sin valor aumentativo; cf. además Urt III 370: Habarrots izil bat. Guztiz ixil eta ahalkez / ezin ausartatuei. EZNoel 156.
Zein guti ixilak emastekietan. LEProg 120.
Dalako mutu ta ixilla. MgPAb 179.
Edo isilla dan, edo humildia dan. fBIc III 371.
Karrika ixil batean. Laph 132.
Neu berba gitxikoa, andrea isilla. ABAmaE 262 (419 ixil-).
Meza ixil bat. ArbIgand 47.
Jarraikitasun ixil batean. JEBur 50.
Atximur egiten zion mamorro isil gaiztoa. AgG 141.
Gau ixila. Ox 185.
Urdiñerri ixil artan. OrMi 129.
Apez ixil bat zen, aski herabea. ZerbAzk 77.
Naiz-ta txorieme batzuk isilak izan, mintxogabeak izan. ErkiagArran 102 (v. tbn. BatB 20).
Ixila da ["h" letra]. OskKurl 17 (v. tbn. 212).
Basarritar ixil oietakoa. TxGarmBordaB 181.
Langile haundi eta ixil bezala ezagutua zen. LarreArtzainE 121.
Baginuen oren bat istudio ixil, gure klasetako gaien errepikatzeko.Ib. 170.
Egiazko zinema, zinema hutsa, isila da berez. MIH 318.
(MEIG VI 98 ixil-) v. tbn. Azc PB 96. ABar Goi 51. Mde HaurB 68. Insausti 346. Ixil: fB Ic II 227. Echag 105. Ur MarIl 100. HU Zez 31. A BeinB 43. AzpPr 57. Ill Testim 18. Alz Ram 92. Tx B I 87. Kk Ab II 61. Ldi BB 92. Otx 46. Laux AB 19. TAg Uzt 8. Iratz 23. SMitx Aranz 102. Mde Pr 98. Etxde JJ 44. Anab Poli 110. Txill Let 97. BENb NereA 191. JEtchep 112. Gand Elorri 192. MAtx Gazt 187. NEtx LBB 102. Alzola Atalak 79. Etxba Ibilt 487. Ardoy SFran 20. Xa Odol 203. Uzt Sas 178. Lasa Poem 70. Berron Kijote 163. Ataño TxanKan 66. AZink 89.
azpiadiera-1.1.1
Gandhiren guda ixil edo zear-guda (resistencia pasiva). LdiIL 155.
azpiadiera-1.1.2
(Uso pred.)."Mátalas callando, isil, baña hil
"Lar.
"Callar [...] ixil <ijil> egon
"Añ.
"
Ixil ago emaitean, mintza hadi hartzean (S)"A.
v. isilik. Ordu hartan ixil dauke triste bekhatoria. E 55.
Ixil pairatzen du. Ax 517 (V 333).
Bere ixil egoitiaz. Bp I 17.
Argatikan daude guziak aiñ geldi, aiñ isill. LarDT CCIV.
Jesus bethi ixil zagon. Lg II 269.
Idiak manso ta ixil iten du bere lana. LEProg 120.
Ixil hobe huke atxiki mihia. Gy 230 (v. tbn. 148).
Nere ezpañak isill idukiko dituen zaitzalle bat. ArrMay 124 (GB 135 ixil-).
Alik isillen beerantz etozan. ABeinB 79.
Alde orotarat igitzen dena ixil bezain eztiki. JEBer 91.
Ain ixil bide egiten zuten araiño. OrQA 176.
Ez naike ixil geldi / Hori entzun eta. LuzKant 119.
Ixil ta buru makur entzun nioken dana. AtañoTxanKan 226.
v. tbn. Astar II XI. Azc PB 335. Yanzi 177. Mde Pr 158. Erkiag BatB 114. Ixil: Hm 84. SP Phil 248. Gç 66. Cb Eg II 42. Egiat 160. Izt C 239. Hb Esk 214. Dv LEd 85. Bv AsL 194. Zby RIEV 1908, 412. Ip Hil 91. HU Zez 141. AzpPr 119. Iraola 87. StPierre 23. Alz Ram 118. EusJok 84. Barb Sup 74. Const 29. Ox 92. Etcham 194. Lab EEguna 102. Laux AB 51. TAg Uzt 78. Iratz 144. Mde Po 53. Bilbao IpuiB 106. Basarri 32. Gand Elorri 109. Osk Kurl 198. Larz Senper 116. Ardoy SFran 114. Xa Odol 140.
azpiadiera-1.2
2.(c. sg. A; Añ, Dv, H), ixil (Añ, H). Secreto; privado. "Oculto, sitio, leku isilla" Añ. "Rincón [...] leku ixilla" Ib. "Meza isilla (gral.), misa privada" A. Neure lagunaren bekhatu ixilla. EZEliç 155.
Bertze fabore handi ixil batzuk. Ax 105 (V 70).
Hitz ixila, hirur beharritan iraganez geroz, orotan lasterka dabila. OPr 622.
Gauza ixilla agertuten dabena. Arz 44.
Etsai ixil eta kaltekhor hark. Lg I 282.
Debozio ixil iork ikusten eztuen bat. LEProg 106.
Tribunala Inkisizionekua baño ixillagua. MgCO 15.
Zeinbat gaistakeria leku ixilean ta ezkutuan. AñEL1 44.
Lapurreta ageria edo ixilla. Gco II 33.
Baduela ezer isillen bat. Lard 144.
Zenbat mandatu ixil bihotzera. DvLEd 167 (cf. isilmandatu).
Bizitza isil eta ezkutu bat. ItzAzald 32.
Lakio ixill bat edatu eustien.GMantGoi 102.
Maitasun ixillari. TAgUzt 281.
Autarki ixillen bidez [izendatu]. "Votación secreta"
.EAEg 15-1-1937, 810.
Grazi orren eragiña ixilagoa da. OrQA 175.
Debekuzko hitz ixil batzuen aditzea. Lf(
inZaitPlat XVIII
).
v. tbn. JJMg BasEsc 237. Astar II 96. Arr GB 28. Azc PB 29. Mde HaurB 35. Erkiag Arran 190. Ixil: SP Phil 25. FPrS 26. Ch III 5, 5. Oe 69 (<-ss->). Mih 64. AA II 214. fB Ic II 246. Ur MarIl 37. Legaz 30. AB AmaE 136. Kk Ab II 137. SMitx Aranz 29. Txill Let 93. Gazt MusIx 123. Etxba Ibilt 487.
4.(Interj. para ordenar silencio)."(Punto en) boca, txito, isil
"Lar.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.Secreto."(No hay secreto que tarde o temprano no sea) descubierto, oraingo isilla aurki izain da iskanbilla
"Lar.
Gizonak jakin ez dezaten barautzen dezula, ezpada zure Aita isilla dakienak. Lard 383.
Muga-lagunen isilla, apezak / bezain gorde zedukana. OrEus 195.
Maitasun orrek daukan ixilla. BEnbNereA 64.
Oi ixil gorde atsegingarri. "Secreto seguro, deleitoso"
.GaztMusIx 77.
azpiadiera-2.2
2.(c. sg. A).Silencio. Padua lagun ta ixilla oiarzun. AgG 254.
Ixila sor badadi / ire barrenean. LdiBB 92.
Mendiko ixilla. LauxAB 21.
Ixil osoa...EAOlBe 87.
Geiegizko ixila. ZaitSof 196.
Ixilik ari naiz ixil orren bila. OrPoem 516.
Eremuko ixil osoak. TxillLet 129.
Ixilla maite dotaiño. GandElorri 150.
Betiko ixillean nai du ostatatu. VillJaink 138.
Ixilla urratzen. NEtxLBB 105.
Leengo isillera biurtu da pilotalekua. Zendoia 228.
sense-3
III.(Como primer miembro de comp.).
azpiadiera-3.1
1.(Con el sdo. de 'silencio'). Lexanzuko tonborrariari urre bi ioiteko, sei ixilsari. "Pour le faire taire"
.OPr 640.
Isil-etxe onetan. OrBM 118.
Ixil-mintzoz. LdiUO 22.
Bakardade ta ixil-giroan. "En silencio"
.LMujBideG 114.
Duruelo, auzune bakarra, arte ta txapar artean galdua, ixil-bizitzarako aukera-aukerakoa. OnaindSTeresa 88.
[...] ixil erretira / Egiten da Beloken Jaunaren mendira.LarreArtzainE 350.
azpiadiera-3.1.1
Ixil-abots eztiduna. EAOlBe 61.
azpiadiera-3.2
2.(Con el sdo. de 'secreto'). Ematen dizut ixil-saritzat, zuk salatu gabe sartu nadin etxean. VMg 27.
Ez diot nik ogia ematen didanari dollorkeria ta ixil-saltzeerik egin nai. Ib. 27s.
Isil-ostuka. AzcPB 186.
Ixil-burrukak. TAgUzt 225.
Ene animaren ixil-damu aiek. OrAitork 165.
Isil-aginduak ditue, isil-itzak. ErkiagBatB 184.
Ixil-miñetan. BerronKijote 42.
sense-4
IV .(Adv.).
azpiadiera-4.1
1.En secreto.v. isilik (2). Konfesore bati ixil esatera lotsa nintzana, guzien aurrean agertzea. CbEg II 153.
Dago geure padarra / ain ixil gorderik. ZavFab,
RIEV 1907, 538.
Jesusen legea, isill edo agiri, erakusten ziarduten. Lard 490.
Ixil jaio zan seme-paria etxian. Balad 49 (vers. del Cantar de Alostorrea).
Onen gertaldia ezin nezaket ixil gorde. BvAsL 140.
Andoni etxez egoan ugazabak ixil begiztu nai izan eban, gela barruan deunak zer egiten eban. BelausAndoni 18.
Ixil gorde bearreko gauzak izaten ziraden tartean. JAzpiroz 222.
azpiadiera-4.2
2.En voz baja. Itzegin ixilago. OrMi 56.
v. tbn.
ixilago: Lab EEguna 66. Anab Poli 86. NEtx LBB 196.
azpisarrera-1
ISIL-HABIA.
Madriguera. "Nidos secretos y de asechanza" Mg VersBasc 22. Atera degunean [Catilina] zeuzkan illunbe ta ixil-abia zelatakoetatik, lapur andi, agertu ta ezaguna izango dan lekuetara. MgVersBasc 13.
azpisarrera-2
ISILAGORIK.
Más en silencio. Ixil askorik jaio zan / Alostorrian semia / eta ala ere ixillagorik / dago bakian. (Cantar de Alostorrea). Balad 48.
azpisarrerakoSense-2.1
En voz más baja."
Ixillaorik berba, berbetan egin (V-gip), ixilegoik! (V-arr)"GteErd 36.
azpisarrera-3
ISIL-ANTZA.
En voz baja. Asi ziran abadeakaz letania ixil-antza esaten. OrTormes 115.
azpisarrera-4
ISIL-ANTZEAN.
En voz baja. Aldameneko agure zar alargun batek, parrez ta ixill antzean. AgG 45.
Ixil antzean deitzen du. AlzRam 96.
azpisarrera-5
ISIL ASKORIK.
Muy en secreto. Cf. isilik (2). Ixil askorik jaio zan / Alostorrian semia. Balad 48.
azpisarrera-6
ISILDUN.
De (...) callado, silencioso. Ames-egalkaden aize soiñu-isilduna. ErkiagArran 31.
Musika ixildun gai ikukor eta ikara garden bihurtzen da. MEIG IX 120.
(en colab. con NEtx)
azpisarrera-7
ISILEAN.
v. isilean.
azpisarrera-8
ISILEKO.
v. ISILEKO (s.v. isilean).
azpisarrera-9
ISILENIK(ixi- H). Del modo más silencioso. "Gure iaidura gaiztoak ixilenik daudezela ere beldur izan behar dugu ustekabean atzar ditezen" H.
azpisarrera-10
ISIL-ESKANDALOSO. "
Ixil eskandaloso, putza, soinurik gabeko puskerra, isila dena, baina aldi berean duen kiratsagatik ingurukoek antzemateko modukoa"ZestErret.
azpisarrera-11
ISILETAN.
En secreto. v. isilean. Zeinbat denpora isilletan dituban [pekatubak]. CrIc 160.
azpisarrera-12
ISILETIK.
En silencio. Ikasak, hik, ixiletik maiz lan baliosagoa egiten dela burrunbatik baino. LarzSenper 32s.
azpisarrera-13
ISILEZKO.
azpisarrerakoSense-13.1
a)Secreto, oculto.
v. ISILEKO (s.v. isilean). Mariaren ixilezko egitatiak. IpHil 191.
Ixillezko ta agiriko kalte askoren jatorria. ZinkCrit 46.
Ixillezko jakite ontan.Onaind(
inGaztMusIx 146
).
Olerkarien ixillezko bideak. AlzolaAtalak 80.
azpisarrerakoSense-13.2
b)Silencioso.
Gogoari ziri egiten dautsan isillezko aotsez. ErkiagArran 47.
T'emen barriro be / praille ta ixillezko / betiko bakea. GandElorri 175.
azpisarrera-14
ISIL-GAUZA(ixil- VocCB
Dv). Secreto. Etxian jazoten dirian paltaak, deskuiduak ta isilgauzaak, laatzak ezkutau biar ditubanak. fBIc I 224.
Beren ixil gauzak batak besteari adieraztera. IztC 122.
Bere isill-gauza agertu zion. Lard 141.
Egundaiño etzuan itzik aterako, ixil-gauzen bat esaten banion. JAzpiroz 222.
azpisarrera-15
ISIL-GORDE.
Secreto. Maiteen ixil-gordea. OrMi 55.
Mutil mazalak isil-gorde bat / ezin koka biotzean. OrEus 223.
Nere ixilgordeak argitara ekartzean. OrQA 180.
azpisarrera-16
ISIL-GORDEAN.
azpisarrerakoSense-16.1
a)En secreto.
v. isilgordeka. Jakite hori besterengandik ebatsia du ixil-gordean eta epaixka. MEIG VI 99.
azpisarrerakoSense-16.2
b)En silencio, sin hablar.
Zilegi izan bekit, beraz, hemen ixil-gordean uztea. MEIG VI 62.
azpisarrera-17
ISILIK,
ISILIKAKO.
v. isilik, isilikako.
azpisarrera-18
ISIL-ISIL.
azpisarrerakoSense-18.1
a)(Adv. y pred.)."
Aitú tuben kontu guziek beak ixíxil atzea
"IzAls 49.
Ixil-ixil zijoan odol erreka. SBaroj(
inFrantzesB II 122
).
Lixuna txaidian / ixil-ixil dabil. LauxBBa 118.
Ixil ixil datoz. OrQA 185.
Ixil-ixil geratu. BilbaoIpuiB 235.
An geratu giñun ixil-ixil begira. AtañoTxanKan 38.
v. tbn. Or Eus 171. Azurm HitzB 64. Ixil-: Ugalde Iltz 26.
azpiadiera-1.1
En voz muy baja.
Eresitzen zizkon ixil ixil. AgG 75.
a)(ix- S ap. Lrq; H). En silencio. Urrundu ziren, ixil-ixilla, Jesus ganik. Lg II 176.
Badagoke txokora bazterturik ixil ixilla. IztC 173.
Ixil-ixila egon ninduzun. ElsbFram 175.
Gure gizon gaztea ixil ixila gelditu zen. Lap 118 (V 55).
Ixil ixila badoa Aztia. BarbSup 87.
Xokuan ziagona ixil ixila. Const 43.
Isil-isilla joan da. OrEus 52 (113 ixil-
).
Ixil-ixila hedatzen dituelarik ixiltasunak bere uhain ixilak. SoEgHerr 17-7-1958, 1.
Mintzatu behar baluke ere / egonen ixil-ixila. XaEzinB 73.
Ixil ixila egon zen ixtant bat. Etchebarne 88.
v. tbn.
Ixil-ixila: Mih 94. Arch Fab 147. Gy 197. Laph 25. Zby RIEV 1909, 104. Jnn SBi 96. HU Zez 86. JE Bur 106. StPierre 39. GMant Goi 90. Ox 101. Zub 74. Etcham 155. Iratz 150. Zerb IxtS 47. Lf Murtuts 24. JEtchep 80. Ardoy SFran 217.
azpiadiera-1.1
AN-arce ap. EI 207; ix- AN-5vill). En voz baja. Hasten nauk alegia irakurtzen ixil-ixila. Elzb PAd 23. Diot ixil-ixila ihardesten. JEBer 66.
azpiadiera-1.2
"
Izil-izila, silencieux momentanéament (avec une nuance de colère ou de rancune)"Lrq.
azpisarrerakoSense-19.2
b)En secreto.
Gaubátes joánik ixil ixila. LEMatr4 538.
Errotek ixil-ixila herriko yende guzieri. ElzbPAd 81.
Ixil ixila, nehork deus deusere jakin gabe, norbaiti igorri. BarbSup 90.
Nehori erran gabe, ixil-ixila, gordeka. JEtchep 16.
v. tbn.
Ixil-Ixila: Lf Murtuts 54. Zerb Azk 55. Izil-izila: Lf Murtuts 10.
azpisarrera-20
ISIL-ISILIK.
v. isilik.
azpisarrera-21
ISIL-HIZKETA.
Conversación secreta. Etzuen ixil-izketa ura iñork entzun bildurrik. TAgUzt 206.
Gazteak bereizi geldituko dira ixil-izketan. NEtxAntz 44.
azpisarrerakoSense-21.1
Ixil-izketa egon ziran biak.Ag AL 12.
azpisarrerakoSense-21.2
Murmuración. Ainbeste errezelo txar eta ixil-izketa artean bizitako amak. NEtxLBB 71.
azpisarrera-22
ISIL-KONTU(ix- V-gip ap. Elexp Berg). Secreto. "Confidencias, cuchicheos. [...] Gaur goizian ixil-kontu ugari euki juau" Elexp Berg. Edan da gero binan alkarri / isil-kontuak esaten. AzcPB 71.
Isil kontuak ola esanez. TxB I 147.
Nere ixil kontua gorde nairik. NEtxNola 32.
azpisarrera-23
ISIL-MISIL.
azpisarrerakoSense-23.1
a)En secreto.
Ango albistak isil-misil, belarririk belarri barreatu ziran. ErkiagArran 150.
Isil-misil, izpi its makalpean izaten ditute euren maitetasun inkesa ta asperenak. Ib. 160.
azpisarrerakoSense-23.2
b)Conversación secreta.
Ixilmixil bat izan nairik zurekintxe. SMitx"Nere izarrari"(ap. DRA
).
azpisarrera-24
ISIL-MISILEAN,
ISILKA-MISILKA.
v. isilean, isilka.
azpisarrera-25
ISIL-POLTSA(ixil- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Peculio reservado. Txomo zarran andriak, ixill poltsiakin etxia eiñ eban" Etxba Eib. "Onek bajaukak nunbaitten ixil-poltsan bat" Elexp Berg. v. ISILEKO POLTSATXO (s.v. isilean). Eukiten ebalako beti ixill-poltsa. ABAmaE 265.
Ixil-poltsa baño ezkutuago bere gurariak gorde. AnabUsauri 44.
Milla dukat neban isil-poltsea. (V-m). AEY II 35.
Ixil-poltzaren bat bajaukak baztarren batian gordeta. SMZirik 68.
Gorde zituan Patxik bere ixil-poltzan. OskKurl 190.
azpisarrera-26
ISIL-SAKELA(ixil- H). "Poche intérieure et cachée" H (s.v. sakela).
azpisarrera-27
ISILXEAGO.
azpisarrerakoSense-27.1
a)Un poco más bajo (hablar).
"
Solastu ixilxego (AN-5vill), ixilxio itz egin (G-azp, AN-gip)"GteErd 36.
azpisarrerakoSense-27.2
b)Un poco más callado.
--Erran, no, Gazuza, nausia nun dun? --Xanti, zaude othoi ixiltxago. ZerbArtho 42.
Pixkat isiltxeago ta apalago zatzaidan. BerronKijote 228.
azpisarrera-28
ISIL-ZISKU(ixil-zizku H; ixil-xisku H (s.v. sakela)). Bolsillo o faltriquera interior. Joaten dira Gipuzkoako nekazariak partidu ta apustuetara, ixil zizkuetan ezkutuan oi daramazten zortzi dukatekoz. IztC 254.