1.
(V, G-azp; Lar(h-), Añ, VocCB→Dv(G), H, ZamVoc)
Ref.:
A;
IzArOñ;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
ZestErret . Convertir(se) en niño; chochear."Chochear"Lar.
"Aniñarse", "achocharse" Añ."Caduco, viejo, (c.) agure edo atso umetua
"Ib."Se conduire en enfant"Dv.
"1. devenir enfant. Umeekin umetzea, se faire enfant, petit, avec les enfants, [...]; 2. tomber en enfance. Zahartzearekin nere aita umetu zen, [...]"H.
"
Askotan, gizon jakintsuenak be, zartzara, umetu eitten dira, [...] se vuelven niños"Etxba Eib.
"
Ebanjelixuak aintzen desku umetutzia, au da, umiak lezkotxe garbixak izatia
"Ib."
Al bagendu berriz umetzia...
"Ib."
Ze, zuk pe ziero umetu biozu, ala?
"Elexp Berg.
Au gizondu baiño lenago, geu umetuko gozak, geu. ABeinB 46.
Umea gizonduteko urte asko bear izaten dira; gizona umetuteko, gau bat izaten da naikoa. ABGuzur 146.
Erdi umetu ziran danak, eta noiznai zeuden prest umekeriak esateko. AgG 74.
Zoroko ta txit umeturik, arkumetxoakin jolasean [ibilli zan Jose]. Ib. 148.
Zartzaroz umetuen / bular bixigarri, / ardorik bikañen au / edatez alai ni. EAOlBe 91.
Andria ta biak, ziero umetuta, asi ziran [...].SMZirik 63.
sense-2
2.
(V-m, G-azp). Preñar(se) el ganado."(V-m), embarazarse, preñarse las bestias"A.
"
Ardiyak umetu zaizkigu
"ZestErret.
Zotz oiek ardiai, ar-emetzeko denboran aurrean ipintzen ziezten, eta arkume nabarrak sortzen ziran; eta guziak gisa onetakoak irten etzitezen, banaka batzuek zotz oiek gabe umetzen zituen. Lard 38s.
Baño aziarekin ere milagrorik ez da egiten eta zuzen jokatzeko, aziarekin umetzera beia ondo dagoela eraman bear da. ZArg 1957, 336.
azpiadiera-2.1
Cruzar (el ganado). Har emeak, umetzen has daizke 100 kilo inguruan.GatxitegiLaborantza 192.
sense-3
3.(V-oroz, B), umatu (G-to, AN-gip-5vill, L, B, BN, S (hü-); H (G)). Ref.: A (umetu, umatu); Lrq (hümatü); Lh (umatu); Gte Erd 16; Izeta BHizt2.Parir (ref. a animales)."Mettre bas, en parlant des animaux, principalement de brebis, chèvres. Umatzen ari dira ardiak, les brebis ont commencé à mettre bas, à avoir leurs petits. Ahuntz umatua, xakur umatua, chèvre qui à mis bas, chienne qui à mis bas, et encore, chèvre et chienne qui ont été mères, qui ont eu des petits"H.
"Echar crías, procrear. Beia umatu zagu (G-to), se nos ha librado la vaca. Zakarias ta Santa Isabel zagartu-ondoan umatu ziren, [...] procrearon ya viejos"A.
"
Umetu jakuz ardiak, se nos han desembarazado las ovejas"Ib."Echar crías. Ardi guziek umetu zaizku
"Izeta BHizt2..
[Betroia] umatzian / esnia etxian. Xe 297.
Bi aldiz umatuak. 'Les brebis qui mettent bas deux fois'
.OrMi 42.
Erle-mulkoak, umatzen dala ari. "Gembrando (echando la cría)"
.OrEus 148.
Bei-umatzez."Cuando alguna vaca pare"
.Ib. 145.
Udaberrian eta udazkenean umatzen diran beiak, udaran umatzen diranak baño esne geiago ematen dute. OñatibiaBaserria 114.
Orain ere Pernandok zerbait izango du, ba: edo ardiak baitu edo beia umatzen edo bataioren bat edo zerbait. JAzpiroz 101.
Martxoaren ogeitik aurrera ardiak umatzen asten ziran. Ib. 74.
sense-4
4."Adopter"Hb.
sense-5
5.Multiplicarse.v. UME EGIN (b). Beribiliak hala dira umetu nun hirietako bide zabalenak ez baitira aski zabal kokatzeko heien andana gaitza. SoEgHerr 8-9-1966, 1.