1.
(V, G, B, BN, S, R; SP, Urt IV 183, VP 21v, Lar, Añ, VocCB , Dv, H, VocB). Ref: A; Etxba Eib ; Iz ArOñ ; Gte Erd 254; Elexp Berg.
Pesar, pena, pesadumbre; arrepentimiento. "Doleur, regret, fâcherie" SP. "Dolor, arrepentimiento", "duelo, pesar, dolor", "penitencia, arrepentimiento", &c. Lar. "2. peine, chagrin. Lagunaren gaitzaz damu izaitea, avoir peine du mal du prochain (EZ Man) [...]. Damu miña, chagrin cuisant. 3. regret, repentir, contrition [...]. 4. jalousie, envie. Damurik eztu izanen nihork bertzeren onaz [...] (EZ Man)" H. "Aski da hori amari damü handi baten eretxekazteko (S)" Gte Erd 254. v. damutasun, damuari, garbai; min, dolu. Tr. Documentado desde Dechepare; se emplea más al Sur. Entre los autores meridionales (aunque no es el caso de Lazarraga) parece predominar con el matiz de "arrepentimiento", frente a "pena, pesar" más frecuente al Norte.
Elas, nola izanen den heben damu handia, / damu handi, izigarri, remedio gabia. E 69.
Zeñak utra damu andia artu eben Silveroren joateaz. Lazarraga A, 1146r (cf. DAMU HARTU).
Ongi jauturik nigarres, / biotzean damu duzula, / bekatuen urrikireki, / zar[r]ezkio guztiak. Ezcurra 47ss.
Eta bihotzean sartzen zaio damu handia, / Zeren munduan eraman duen gaizki bizia. EZMan I 97.
Barreneko penitenzia haur, bihotzeko damu eta dolore haur. Ax 197 (V 133).
O Iauna othoi indazu / Neure hutsez damua. ArgDevB 7.
Dolore andi eta damu / daukana biotzean, / Nafarroak ezarri du / Erregearen obian. Aleson 33ss.
Pekatuen damu onek. OA 142.
Gogoan erabillzatzu zure bekhatuak damu eta bihotz miñ handirekiñ. Ch III 4, 3.
Damua dot, Jauna, zaitudazalako ofendidu. Arz 63 (cf. DAMU IZAN).
Zer da Kontrizioa? --Damu andi bat, Jangoiko den bekala ofendituas. El 68 (CatB 65 biotzeko damu, CatLuz 32 damu).
Birjiñaren dolore, damu, miñ, atsekabe guzien egun batean. LarSermAzc 47.
Biotzeko damua, aoko aitormena ta obrazko askiestea edo satisfakzioa. CatBurg 36.
Damu hunek ez du bere lehenbiziko obra onetara bihurtzetik gibelatzen. HeGudu 50.
Gañean gelditzen den damua da diogun bekatari orien konfesioko damua: gaña bustitzen duen damua; baña damu, barrena len bezain idor uzten duena. MbIArg I 277.
Artu zuen damu agitz andia. Ib. 245.
Gure pekatuen biotzeko damu andiaz. CbEg III 356s.
Emon deiola grazia eta argia bere pekatuak idoro eta ezaututeko, eta aen damu egiazkoa. Oe 128.
Yakin orduko erregeren damu mina bere semea galtzeaz. Lg I 317.
--Zer da kontrizioe? --Arzea damu eta sentimentu andibet Jangoikue ofenditues nordenagati. CatUt 22.
Soberanoa eman da hainitz damurekin.Iraultza 81.
Zeinbat Parte daukaz sakramentu onek? --Iru: Damuba, Konfesinoia, Ordetasuna edo Satisfazinoia. CrIc 152.
( s. XIX)Grazian jarri dala damu amorezkoaren bidez. MgCC 214.
Pekatuben damu ta ondu gura benetakuak. MgCO 206.
Urtengo dozu sartu zinialako damubaz. MgPAb 116s.
Izan bada aurrez begiratua, / Etorri ez didin gero damua. VMg 26.
Neure deungero egineen damuaz banator Zeu-gana. AñEL1 115.
Bularra golpatu edo jotzeagatik, damuaren señalean. Gco II 19.
Egindako utsegiteen damu andiarekin. AA I 507.
Damu khiretsekin Jainkoari barkhamendu eska zakizko. Dh 218.
Bakijee zer dan doloria edo damuba?fBIc I 9.
Buruba makurtu ta azaleko zizpuru batzuk egitia ez da asko damu. JJMgBasEsc 58.
Eta gura neuke damuarren zatituko balitxat ene biotz prestu-ez au. AñEL2 158.
Eta nortzuk egin daroez euren konfesiñoak damu bagarik eta propositu bagarik?CatLlo 66.
Naiago det pekatuen damua sentitu, bera [Trinidadea] zer dan jakin baño. EchveImit 3.
Barkatuba bertatik / dago bekatuba, / egiaz biotzetik / badator damuba. Echag 126.
Galdu ta gero ona / ezagutzen degu; / baña nola orduan / ez degun protxurik, / ez oi zaigu gelditzen / damua besterik. ItFab 62.
Marta eta Mariari damuan edo miñean laguntzera, eta anaia aztuerazotzera. Lard 425.
Onhets zazu nere hobenen damu egiazkoa. DvLEd 277.
Behiei bereziki damutzen zaiote toki arrotza. Nahiz idiei, nahiz behiei, damu horrek histen diote gogoa. DvLab 255.
Gero damua eta malkuak / alperrik izango dira. Bil 107.
Damu-siñaleak ematen ditu, konpesio edo pekatuen aitortzea eskatzen du. AranSIgn 52.
Damurik gabe prestatzen dira / sazerdotien aurrian, / txikiak esan, aundiak utzi, / irutatik bi gordian. Xe 345.
Utsegiñaren damua. PE 21.
Euskeldun-erriak / daroazan zorigatx, / damu, ta negarrak.ABAmaE 353.
Ignazioren damu edo kontrizioa konfesorearen biotzera igaro. ArrASIgn(ed. 1881) 17.
Damu bizi batez biotza josita. ArrMay 196.
Etxatort niri damurik, / enazalako inos ibili / beste asko legez itsurik. AzcPB 244.
Damuba... garaiz. MocDamu 1 (tít).
San Carlos Borromeo, Apezpikoak, damu egiazko bat artuteko, bere gogoagaz egiten zituzan iru geraldi. ItzAzald 141.
Egun bateko damu ta negarra ezta ezertarako. AgSerm 514.
( s. XX)Apaizak azkespena eman aurretik izan bear da pekatuen damua. KIkG 74.
Zenbat eratakoa da biotzeko damua?KIkV 95.
Nere pekatuen damu egiazkoa. ArgiDL 51.
Pekatariaren eriotza ez baiño, bizitza ta damua nai ebazan ezkero. OrTormes 115.
Orain tiroztu egiten naute. Etsaiak ez ta geronak! Auxe det damurik aundiena. OrSCruz 89.
Axe pesetia alperrik emon ebalako damuegaz. KkAb II 83.
Egizkitzue damuari dagozkion arnariak (frutuak). IrYKBiz 40.
Tiroak uts-egiña zala bere damu bakarra. EtxdeJJ 169.
Ene damu bakarra duzu oraindik hamar egun zurekin utzi behar baitut. MdeHaurB 81.
Ixillean bizkor ari nintzala, ene animaren ixil-damu aiek oiu ziran Zure urrikiarentzat. OrAitork 165.
Eta beranduegi datorkit damua. Emen egon izan ba nintz apika...TxillLet 141.
Damurik bizienez asi yakon bere pekatuak esaten. BilbaoIpuiB 80.
Damu guziak alperrik dira / denbora pasata gero. Basarri 129.
Arantza zorrotza balitza letz, damu batek minsorra desta biotzian. EtxbaEib.
Gurutzearen oiña / damu malkoz / ezotzen ari naiz. NEtxLBB 275.
Nere guraso maitea illa / len daukat naiko damua. UztLEG II 13.
Beren herria ez dezaten utz hobe baten esperantzan, / urrunduaren damu samin hau heiek ez dezaten jasan. XaOdol 295.
Israeli pekatuen damua ta parkamena emoteko. KerAct 5, 31 (TB y Dv urrikia, Ol ogen-garbai).
Ordu artan bere ondoan ez arkituaren damurik, bizitza-bizitz ez omen zaioken joan. AtañoTxanKan 47.
Utsune asko ikusiagaz / damuak ez dau balio. Ayesta 15.
Merezi aiña ez nula maite / orixe daukat damua. AZink 101.
Hirurok agertu genduen, behar bezala, bihotz damua afaldarren artean ez zegoelako. MIH 145.
v. tbn. Aldaz 66. Bela 31. SP Phil 240. Ub 208. Astar II 220. Zav Fab RIEV 1907, 531s. CatBus 49s. Ur MarIl 84. Legaz 40. Zab Gabon 82. A BeinB 65. Auspoa 97, 84. TP Kattalin 197. Enb 100. Anab Usauri 19. TAg Uzt 26. Erkiag Arran 125. Arti MaldanB 195.
sense-2
2.(L, S, Sal, R; Arch VocGr,VocBN
vEys, Gèze, Dv, H), damnu. Ref.: A; Lrq. Daño, perjuicio; ofensa. Lç (Decl ã 7r) da damuia como equivalente suletino de kaltea. "Dommage, perte" H. "Dégât (sur les biens d'autrui), préjudice" Lrq. v. dainu; kalte. Tr. Exclusivamente oriental; escasean los ejs. del s. XX.
Agustin Martin dago bere damuareki eta kexa andiareki, zeren eztuzuela justiziarik egin."Daño y gran queja"
.MRos 14.1r.
Bana lizate oboro damü eta despendio. Etchart 4.1r.
Eta zeren ezpaitzuen behar zen bidean kofesatu [...], hanbat kalte eta damu errezibitu zuen. Ax 524 (V 337).
Zonbat on den Ienkoarekin izatia, eta zonbat damu den harenganik apart izatia. TtOnsa 47.
Zuk paubrer egin duzun damia. TtArima 126 (cf. DAMU EGIN).
Eskenzen derizüt eta hartzen gogo honez egün heltüren zaiztadan galziak eta damiak oro. Bp I 129.
Natürak gaiza thenporaler so egiten dü, lürreko irabaziez alageratzen da, eta damiaz tristetzen. Mst III 54, 3.
Iduritzen zaikunean ez garela aski ohoratuak, edo heldu zaikunean zenbeit damu. Lg II 260.
Obligatiak dira [...] egin düten damiaren erreparatzera. CatLan 96.
Bandalek Afrika [...] damuz beterik ezarten zuten. AR 309.
Egin zaitan damu xume baten gatik. Brtc 200.
Damnia, ahalkia, desohoria. Egiat 225.
Jainkoari baitiozu hanitz damu egin. Iraultza 84.
Niri gerla gogorrena ta damu saminenak egiten. Dh 147.
Ikhusten beitzuten probetxu doblia: / Bere hona eta besteren damia. ArchFab 223.
Niri barkhatzeko nere bekhatuak eta zuri egin darozkitzudan damuak. DvLEd 43s.
Barkha, othoi, zuri eta zutaz Jainkoari egiterat nindohan damu izigarria. Laph 116.
v. tbn. Ch III 30, 4. UskLiB 101. Jaur 112.
azpisarrera-1
AMODIO-DAMU.
v. amodio.
azpisarrera-2
BELDUR-DAMU.
v. beldur.
azpisarrera-3
DAMUAGO HARTU,
DAMUAGO IZAN.
v. DAMU HARTU, DAMU IZAN.
azpisarrera-4
DAMUAREN DAMUZ,
DAMUEN DAMUZ.
De, con... tan gran arrepentimiento. Baña damuaren damuz itzak baño negar malkoak geiago ziran. CbEg II 200.
Damuaren damuz gura neunke zatituko balitxat neure biotz prestuez au. AñEL1 143 (
EL2 158 damuarren
).
Erdibituko ezpajakon biotza damubaren damuz, asi zan esaten. JJMgBasEsc 166.
Damuaren-damuz zer erran eta zer egin ez dakit. DvLEd 70 (tbn. en Cb Eg II 32).
Neure biotz au damuen damuz / Egiñik bertan erdi bi. ABAmaE 85.
Ark ordea, damuaren damuz, ez du ezeren atsegiñik artzen. OrMi 138.
Damuaren damuz aldegin eban mutikoak. ErkiagBatB 57.
azpisarrera-5
DAMU HARTU (Dv).
Entristecerse; arrepentirse. "Den gutieneko hitzaz damu hartzen du, la moindre parole le pique" Dv. Bertzeren ontasunaz damu eta kalteaz atsegin hartzea. Mat 170 (v. tbn. Hm 194).
Eriaren inguruan asko jende tristerik / Beha ziagok, hark duen penaz damu harturik. EZMan II 95.
Beraz hura gaizki guk errezibitzeaz zuk damu harzen duzu. Harb 204.
Iende prestuek damu hartzen dute [...] iuramentu egitera nehork behartzen dituenean. Ax 265 (V 177).
Gizon prestuak bethiere kausitzen du aski zergatik damu har eta nigar egin. SPImit I 21, 4.
Aren [ifernuaren] bildurraz damu artzen degun Jainkoa ofendituaz. Lar(s.v. atrición
).
Damu artu Manases batek bezela katea artean ofenditu dualako Jangoiko ona. MgCC 169.
Ez degula damurik artu bear lagunaren ondo izateaz. VMg 53.
Besteren onaz damu artzea, eta besteren gaitzaz atsegin artzea. Gco II 65.
Damu artutera ofenditu dabelako. CatBus 49.
Nere hoben guziez damu hartzen dut. DvLEd 78.
Beaskoetxeak gero / damu artu eban / Zugadi jaunen kontra / disputia eman. EusJok II 79.
Deabruak damu artu egian, buldeak an egingo eban mesedeagaz. OrTormes 115.
Kulparik gabe kantak jartzia / jendiak damu artzen du. TxB I 100.
Nik ur utsaz bataiatzen zaituztet, damu artu dezazuen. IrYKBiz 42.
azpisarrerakoSense-5.1
(Con objeto).Arrepentirse por. Nola konfesatu ta damu artu ezagutzen ez dana?MgCC 105.
azpisarrerakoSense-5.2
DAMUAGO HARTU. Eta zenbatenaz eta galtzen duzun gauza hura baita hobeago, handiago eta baliosago, hanbatenaz hartzen duzu damuago, hanbatenaz sentitzenago duzu. Ax 576 (V 369).
azpisarrera-6
DAMU-AUSI.
"(V-oroz-arr), 1.º quejido de un animal. 2.º chillido de cuerdas" A.
azpisarrera-7
DAMU-AUSIKA(V-arr ap. A EY I 48n). Aullando.
azpisarrera-8
DAMU BELDURREZKO.
Atrición. v. BELDUR-DAMU. Zein da damu bildurrezkoa?ItzAzald 139.
azpisarrera-9
DAMU-DAMU EGINDA.
Lleno de arrepentimiento. Arako osagillak be damu-damu egindda ebiltzezan. Otx 93.
azpisarrera-10
DAMU-DOMAIA,
DAMU-DOMAIAK.
Indemnización por daños y perjuicios. "Dommages et intérêts, damu-domaiak" T-L. Ez duzue tuta jo. Bizikleta kaskatu dautazue eta hautsi. Damu-domaiak zor dauzkidazue. JEBer 45.
Abokatuak 286000 euroko damu domaien galdera egina zuen auzitegiaren aitzinean. Herr 3-10-2002, 4.
Bestalde 131000 euro soldat gibelatzapen eta damu domaia galdatu ditu. Herr 15-4-2004, 3.
9300 euro damu domaia pagatzera behartuak dira. Herr 30-9-2004, 2.
azpisarrera-11
DAMU-EGILE(L-ain ap. A; Dv; damugile S ap. Lrq). "Celui qui offense ou cause de la peine" Dv A. "Qui cause préjudice (matériel ou moral)" Lrq.
azpisarrera-12
DAMU EGIN(V, Sal; Ht VocGr, Lecl, Hb, Dv, H; damugin S; Ht VocGr, Lecl). Ref.: A; Lh; Lrq. Perjudicar, causar daño; ofender. "Offenser, damugitea. Il m'a offensé, damu egin darot" Ht VocGr 392. "Damu egin diozu, vous l'avez mortifié" Dv. "Egin othe dio damurik galdegina ukhaturik, lui a-t-il causé de la mauvaise humeur pour lui avoir refusé ce qu'il demandait?" H. Tr. Salvo un ej. de Ubillos, sólo se documenta en autores septentrionales.
Damurik eztagioala nehori. "[Tu] ne fais dommage à personne"
.LçMc 10, 19 (He, TB y Leon bidegaberik, Dv maularik, IBe kalterik).
Kalterik eztiozoten / Egiñ eta ez damurik. EZEliç 286.
Bada halako nabusi gaixtoaren sekretari eta zerbitzari ez izaiteagatik, hari damu egiteagatik. Ax 539 (V 346).
Pena dugu sinhestea zuben habitantek egin dutela akzione hori zuben konsentimenduarekin guri damu egiteko.
CartUrruñ
132.
Ene dolore handia da / Damu egiñ baitarotzut. Gç 58.
Gezürrez edo gaizki minzatzez besteri damü egin derionaz, ihork züzen egin behar derioa?Bp I 102.
Zoiñek ere gaiza ebatsian edo proximoari damü eginian pharte beitie. CatOlo(ed. 1743) 61.
Zergatik egiten diozue damu emasteki huni? Obra on bat egin du ene alderat. "
Quid molestis estis huic mulieri?"
.HeMt 26, 11.
Jakin ezazü zihauren amurio propiak haboro damü egiten deizüla eziez beste mündüko gaizak batek ere. Mst III 27, 1.
Nahiko ere zuen zerbait gerizatu damurik ez egitekotzat aphez-handiari. Lg I 253.
Zuri damu egin diezazuketen guziei ihes egiteko. Mih 126.
Hek dira lagünaren huntarzüner, destrüitüz edo gastatüz, damü egiten dütenak. CatLan 96.
Gauza gaiztoa da gurasoai damu, naigabe, ta atsekabe egitea?Ub 177s.
Bekhatu bat da, beraz Jesusi damu egiten dio. Brtc 106.
Aitetan den hoberenari / Damu egiten baitio. Monho 108.
Non ez baitu deusik eginen hari damu egin dezokenik. MarIl 19.
Haukiek dira ezpainak, nihoren gaizkirik erraiteko edo damu egiteko ideki izan ez direnak. DvLEd 258.
v. tbn. Harb 87. AR 440. CatJauf 16.
azpisarrera-13
DAMU-EGINGARRI.
"Offensant, mortifiant" Dv.
azpisarrera-14
DAMU-EGINKA.
Ofendiendo. Ni zuri bethi damueginka. DvLEd 56.
azpisarrera-15
DAMU-EGITEKO.
"Offensant, mortifiant" Dv.
azpisarrera-16
DAMU EMAN.
Causar arrepentimiento, pesar (algo a alguien). Ez da bekatua damu ematen bazizun alako tentazioak etortzea. MgCC 124.
Damu emoten deutse gorputzeko miñak, kastau dituban dirubak. MgCO 59.
Barriz ixildu gura ditut aitatuten deustezan izen lotsagarri damu emoten deusteenak. MgPAb 72.
Damu ematen zion ez arrapatzea. VMg 6.
Aitari artuten deutsan interes bagako on iritxi ta maitetasuna da asko damu emoteko. CatBus 49.
Damu emotekua da oi dan baxen karu egotia gatza. "Es lástima"
.UrDial 69 (It lastima da, Dv damurik, Ip damürik).
Orrelako suge baten iltzeak damu ematen ote dikiñ?LhYol 26.
Ezta minduru maiteak zauritzez, / orrek eztio damurik ematen. "No le pena"
.GaztMusIx 223.
azpisarrera-17
DAMU-EROSTA (V-ple ap. A).
Quejido.
azpisarrera-18
DAMU GAITZEZ(d. gatxez V ap. A). "Por gran desgracia" A. v. DAMUZ (c). Egun atan, damu gatxez, Bilbon nengoan. ZamMan 27.
azpisarrera-19
DAMU GAITZIK.
azpisarrerakoSense-19.1
a)(SP (sin trad.), H; d. gaixtorik Dv). "Damu gaixtorik ez dut egin zure errana! hélas! que n'ai-je saisi votre conseil!" Dv. "Il est dommage, grandement à regreter" H. v. damurik. Damu gaitzik emazteak hari eman dithia. '
C'est grand dommage'
.E 117.
Damugaitzik zuengatik hala gintezen pena, / Gure ez urrikaltzeko gehiago auhena?EZMan I 23 (PAlt: 'Que nos hayamos afanado de esa manera por vosotros en mala hora').
Izpiritu hainitz ematen zioten, eta presuna eder bat zen; damu gaixtorik etzuela solidotasun gehiago! Bertzelako bizitzea eramanen zuen. Lg II 155.
azpisarrerakoSense-19.2
b)"(Estar) de pésame" A. Damu gaitzik legozke beraz Eskara baizen aditzen ez duten presuna Jainkotiarrak parthe eziñ hartuz arrotzak ere nahi bezanbat gozatzen diren tresor preziatu hortarik. HePhil III.
azpisarrera-20
DAMU GORRIAN.
Con gran pesar; a pesar (de). Orañ zure damu gorrian, kastiguaren mendeko izango zera. CbEg II 41 (Dv LEd 85 damu gorrian).
Legerik zorrotzen guztien damu gorrian bada ere. CbEBO 38.
Dagoz ernegazinoez ta damu gorrian igaroten neke edo pena mueta asko. CrIc 35.
Esango dituzu nai ta ez damu gorrian [bekatu] andi ta txikiak desesperazioko amorruarekin. MgCC 141.
Lan irriskatu artatik miñ eta damu gorriyan atzeratu bearra izan bazuen ere. 'Mal de su grado'
.AranSIgn 13s.
azpisarrerakoSense-20.1
(Con gaizto
). Damu gorri gaistoan joango naz. CbEg II 117.
Erio ta arerio guzien damu gorri gaistoan. CbEBO 9s.
Gure damu gorri gaiztoan aitor degu, bere serbitzuan iraun duenetako iñor sekulan gurekiñ infernuratu eztala. ArrMay 161.
azpisarrera-21
DAMU IZAN.
azpisarrerakoSense-21.1
a)
(V, G, L, B, AN, BN, S; Lar, Añ, vEys, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 254.
(Aux. trans.). Arrepentirse; lamentar. "Pesarle a uno, damutu, damu izatea. Damu det, dezu, deu, me, te, le pesa, &c." Lar. "Damu dut eta urriki, j'en ai de la peine et du repentir" Dv. "Damu dut eroriaz, j'ai [le] regret d'être tenté (EZ Man)" H. "Damu dut ori egiña (G-azp) [...], damu dut an ez egona (G-azp), damu dut an ez egotea (= orain) (G-azp, B) [...] damu dut zuei ainbeste molesti emana (G-azp), damü düt hori eginik (S), damü düt hori egin beit dü (S), damu dut neskato pollitaren hiltzia (BN-ciz)" Gte Erd 254. v. damutu. Tr. Algo más usado al Sur. La forma más frecuente del complemento es una oración con participio verbal en forma determinada, con o sin el suf. -z (damu dut hori egina(z)). La construcción de participio + -a + -z es la usual entre los autores septentrionales y alto-navarros; tbn. aparece en algunos guipuzcoanos, como Cardaberaz, Guerrico (I 395), Echagaray y Lardizabal. Hay también un ej. de part. + -z, sin suf. determinante, en Etcheberri de Ziburu (tal vez metri causa). Los vizcaínos y guipuzcoanos, ya desde finales del s. XVII, emplean generalmente la construcción de part. + -a; al Norte sólo se encuentran unos pocos ejs. aislados de este tipo, en Haramburu y Larreguy (II 116). Con part. + izana sólo lo hallamos en Cardaberaz, Añibarro (EL1 96), Guerrico y Arrese Beitia, y al Norte en Etcheberri de Sara. Se da el caso de part. + -(r)ik al menos en CatJauf, Barbier (Sup 80) y Mirande (Pr 296); tbn. aparecen ocasionalmente construcciones con zeren... -n (Pouvreau Phil 485, Haraneder), -lakotz (Mirande HaurB 13)), bait- (Xalbador), etc. Con un aspecto imperfectivo (presente, pretérito o futuro), el verbo de la oración completiva aparece en forma de sust. vbal. determinado, siendo la distribución dialectal de -tzeaz / -tzea más o menos igual a la señalada para las construcciones con participio. Azkue usa part. + izatea. En Lazarraga aparece con -tzen. Hallamos algún ej. de -tzea con aspecto perfectivo (guri bizirik uzteaz orañ damu ez dezutela, Arr GB 118).
Cuando el complemento es un sintagma nominal, al Norte recibe el sufijo -z; al Sur aparece en caso absoluto, en función de complemento directo (así, p.ej., Aren da gure kulpak damu ditugu en Acto 30). Para el tiempo futuro se encuentra en los textos, más o menos en la misma proporción, damu izango (izanen) y damuko, aunque los ejs. del primero son en general más modernos (mientras que damuko se encuentra ya en Lazarraga), y de autores del área vizcaína. El primero (que aparece ya en Pouvreau, único autor septentrional en que hemos encontrado un ej. en futuro) parece que sustituye totalmente al segundo desde comienzos del s. XX.
Nik baitzitut ofensatu bide eztudan bezala, / Dolu dizit eta damu zure kontra eginaz. E 41.
Inozentea, damu diat / ain gatx andia obraetan. Lazarraga A25, 1197v.
Ni ez banauzu sinisketan, / bizi zarean egunetan / zuk beti damuko dozu. Ib. B16, 1182r.
Urriki dut eta damu hain itsuski faltatuz. EZMan II 34.
Damu dut zu horren ona ofensatuaz. Harb 19.
Damu dut zure legen kontra ibilia. Ib. 138.
Urrikitan dago, damu du, ezagutzen du bere falta. Ax 323 (V 214).
Eta aldez damu dut, eta aldez atsegin. Ib. 11 (V 5).
Eta aldez damu dut, eta aldez atsegin.Ib. 11 (V 5).
Baldin lehen eginaz damu baduzu, eztagizula gehiago. Ib. 472 (V 306).
Damu dute gorputzaren serbitzatzeaz bere beharkietan. SPImit III 4, 4.
Damu dot, Jauna, biotz osotik zeu ofendidua. CatAnz 1.
Eztuzu ahalke behar / Ene haragi paubreaz! / Eztuzu behar damurik / Nitzaz dolu izateaz. Gç 67.
Damu debala pekatu Jaungoikoaren kontra egina. OA 142.
Argatik bera gatik det guztiz damu zu ofenditu zaitudan guztiaz. Ib. 145.
Damu dut zure etsai izatu izana. "
Penitet me fuisse inimicus tuus"
.ES 235.
Jauna, damu dut zu ofendituas. El 20.
Damu det, Jauna, nere biotz guztitik zure Majestadea ofenditua. Iraz 52.
Beñere eztut aztuko / ta eztut damurik. Gamiz 204.
Zeren zuen guzien ikusteko desira baitzuen, eta damu baitzuen zeren aditu zinduten eri zela. HePhil 2, 26.
Damu dut egin dudanaz. HeLc 17, 4.
Damu det, Jauna, damu det biotz guzitik zu ofendituaz. CatBurg 48.
Damürik eztüzü ükhenen beste ororen pian zure büriaren ezartez.Mst I 7, 3.
Zu ofendituaz damu det, ta damuko det, ta beti damu bear det. CbEg II 35.
Neure kulpa ta zeure ofensa guztiaz damu dot. CbCatV 98.
Damu det Jauna biotz guzitik / Zu ofenditu izana. CbBast 18.
Damu dot, Jauna, neure biotz guztirik zeure Majestadea ofendidua. Oe 16.
Damu zuela haren aitaren heriotzeaz. Lg I 303.
Iduri ere du hura bilhatzeko moldean, damu gindukela haren kausitzeaz. Mih 118.
Damu dut ene luzamendu eta eskergabetasun guziez. Brtc 247.
(s. XIX)Damu duela Jangoikoa ofenditua.MgCC 168.
Oraindino damuko dozu egin dozuna. MgPAb 79.
Edozeñi on egiozu; / Noiz bait damuko ez dezu. VMg 68 (17 damu izango
).
Damu dut Zu ofendituaz. AñCatAN 73 (
LoraS 41 damu dot [...] Zu ofendidua
).
Eta oraindaño zu ofendituaz damu det. Gco I 395.
Birtutearen nekeagatik damu balu jaio izana; Kristau izatea; edo deseatuko balu abere izatea. Gco II 74.
Damu dút: barkabezáda. LEOng 49v.
Kontra eginas damudút: / Barkátu, Jauna, barkátu. LEKop 138.
Bekhatutan bizi direnek, bainan hala bizitzeaz ahalge ta damu dutenek. Dh 270.
Oh, eta zelan oraiñ damu ez dabeen Zeruban!JJMgBasEsc 147.
Bizi izateko eternidadian damuko ez dozun moduban. Ib. 284s.
Allegatuko zaiku / juizioko eguna, / Jauna ofenditua / damuko deguna. IztPo 52.
Damu dut biotzetik zu ofendituaz. CatB 86 (CatLlo 90 damu dot [...] zure majestadia ofendidua, Xe 365 damu det [...] bedori ofenditua
).
Damu ditut ez bakarrik, Jauna, neronek egin dituran pekatuak, baizikan baita ere ni naizala motibo bestek egin dituen guztiak. EchveOngi 145.
Neke gai aiñ artuaz / ez degu damurik. Echag 202.
Damu dut nere bizi pasatuan egin bekatuez, eta damu dut ez gehiago damu izanaz. CatLuz 38.
Hortz-kolpe xoil bat galtzeaz zeren bailuke damu. Gy 37.
Abran-ek bere illoba uztea txit min eta damu zuen. Lard 14 (29 geldituaz damu zuen
).
Damu dut bihotzetik, eta mil-aldiz damu zuri egin arbuioaz. DvLEd 106.
Egia ez da, galdetu zien Jenobebak gizon aiei, guri bizirik uzteaz orañ damu ez dezutela?ArrGB 118.
Sortua ez degu damu / zumu ain gozoa. JanEd I 115.
Damu det txori polit garbiai egundaño ez predikatua. BvAsL 100.
Eztabe oraiñ damu izango / Ez bizi izana Gaztelan. ABAmaE 427.
Aiek emana ere / damu diat bai nik. UrruzUrz 38.
Damu izango euke eure bizi guztian. ABeinB 65.
(s. XX)Ene Jainkoa, handizki damu dut zu ofentsaturik. CatJauf 18.
Zuk euskerea ezjakiñagaitik damurik ez izatea, mirarituteko ipuña ezta. AgKr 96.
Senargei baga egoten baz, damu izangon oraingo ereti onak galdua. EchtaJos 218.
Damu det zerbait geiago eskatu eza. AgG 40.
Damuko luke kontzientzian / eziñ esana bi t'erdi. EchtaJos 218.
Damu det zerbait geiago eskatu eza. AgG 40.
Damuko luke kontzientzian / eziñ esana bi t'erdi. UrruzZer 75.
Ondo damu yuat ba euk alde egitia. KkAb I 75.
Damu det zu naigabetua. KIkG 74 (tbn. en ArgiDL 22).
Damu det nik orrekin / izketan jarduna. ImazAuspoa 24, 130.
Damu det zerratua / zurekin ezkontza. MendaroTx 229.
Ez det damurik baserri artan / bi urte morroi egiña. Ib. 26.
Damu baitut biotzetik. OrBM 30.
Ordukoz orain damu dut, Jauna. OrEus 123.
Damu dizugu oben egiña, / damu degu pekatua. SMitxAranz 142.
Arren da arren, amatxo, zure barkapena. Benetan damu det. JAIrazBizia 89.
Damu dut hala ere zu ez ikusiaz bazter horietara joan baino lehen. MdePr 35.
Damu dizut, zion delako azal-utsak, damu dizut ikusiz ez zarela zentzatu nahi. MdeHaurB 80.
Ezazute damu. OrAitork 388.
Ez al dezu damurik txerpolariak utzia?AnabPoli 134.
Gizajoak biotz-biotzetik damu izan ebazan bere arrokeri ta txalo-naiak. BilbaoIpuiB 41.
Pobre jaioa --esan nuen--, damu dut. ArtiIpuin 65.
Ez niz beldur, jakin eskasian, damurik ukhanen duziela. LarzIru 20.
Illargiak damu du zu jaioa. NEtxLBB 385.
Gero ez dute damu izango / orain ola ibilia. UztSas 224.
Bainan etxaldeari egin kalteaz eta etxekoer pairarazteaz dut bakarrik damu. XaOdol 49.
Damu dut ez bainuen bihi bat paperetan ezarri. Ib. 41.
Urdeak! Erdiak preso sar balitza, ez luzkek damu.Etchebarne 122.
Gaur damu det, ordea, eskuetan ez edukia. Insausti 15.
Damu dut iritzi paregabe horren jabearen izenaz ez oroitzea. MIH 392.
Bihotzez damu duen hutsegitea berandu bederen zuzentzeko. MEIG I 179.
Baina kopet harro ez direnek (ez garenek?) ez dute damu izango ikustera joana. Ib. 124.
v. tbn. Lar SermAzc 57. fB Ic I 67. Txill Let 91. Erkiag BatB 44s. Berron Kijote 191. In Etxabu Kontu 86. Ataño TxanKan 13. TxGarm BordaB 144.
azpiadiera-1.1
(
Damuago izan
). Galdu da arima haur, eta eztu nehork ere nik baino damuago. Ax 561 (V 359; v. tbn. 309 (V 206)).
Zeiñak afrontuak errezibitzean damuago baitu ofensatzaillearen bekhatuaz, ezen ez berari egiten zaioen gaizkiaz. Ch I 24, 2.
Askok, biar bada, damubago dau dantzan ezin egiña, zubek illa baño. JJMgBasEsc 272.
azpisarrerakoSense-21.2
b)(Aux. intrans.).Arrepentirse; apenarse, sentir. Tr. Atestiguado en textos bajo-navarros (ya desde Dechepare) y, a partir de principios del s. XX, tbn. en meridionales. En los primeros el complemento se construye con -t(z)eko.
Uztazu hurranzera amore maite, / Orai partitzeko damu ginate. E 197 (v. tbn. 200).
Hilzeko damu zira, behar zira bizi / Ehun urthez zure madamareki. MichelLPB 422.
Karlos damu litake / Abandonatzeko. Bordel 182.
Pekatuaren damu / naizela berandu. IllPill 29.
Artzainak dei t(a) ardi gaizo(a) arenganaino / beeka doa lotsa dala, damu, garbai. AArdi 112.
Ene maiteena zarean Jaun ori iraindu zaitudalako, biotz-biotzez garbai ta damu naz. KIkV 116.
Moda tzarrak uzteko / ez baitira damu. Etcham 214.
Ez gera ezertaz damu, ez degu ezertxo ere leengorik ukatzen. LdiIL 170.
Damu diranek kupitzen dute / indartsu ta âltsu dan Jauna. OrEus 258.
Geroko baten Gebara bera, / gaizki egiñaren damu. SMitxAranz 77.
Damu naiz biotzez orainarteko bizi-modu lizunaz. EtxdeJJ 255.
Gauza baten damu zen bakar-bakarrik; alegia, bera baitegian sartu aurretik bere leikideari bota zion eriotz-epaia ezin betea. Ib. 182.
Beldur nintzen zerbait erranen zizuela gero bera ere damu bait zitekeen erranik.MdePr 296.
Damu naiz baiñan ez dut poxpolorik. LabSuEm 206.
Damu izan ez dedin / biar edo etzi. UztSas 213.
Ondo egindako tratua baineukan. Ni ez nintzan damu izan ura artua. Albeniz 223.
azpisarrerakoSense-21.3
c)(BN-lab, S; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 189 y 254. (Con aux. intrans. de 3.a pers. sing.). Es lamentable, es una pena. "Damu, pris adjectivement, regrettable. Damu den bezala, d'une manière regrettable. Damu den gauza, chose qui est à regretter [...]. Damu da ikhustea nola xahutzen duen zoro horrek dirua, c'est pitié de voir de quelle manière cet insensé dépense l'argent" Dv. "Damu da, c'et dommage" H. "Damü düzü (S)" Gte Erd 189. "Damu da ez baitute gehiago prezatzen kantua (BN-lab)" Ib. 254. Zein damu eta unhagarri den ikusteaz desordenatuki dabiltzala. SPImit I 25, 5.
Damu den bezala xarak tratatuak dira gure herri-aldean. DvLab 365.
Eta bizkitartean damu laiteke arbolentzat ona den tokia alferrik uztea. Ib. 337.
Ez duk damu, Pello, erraten darot Piarresek, ez duk segurki damu, orhoitu baihaiz azkenean!ElzbPAd 9.
Damu zela segurki doña Incarnacionek ez izatea haurrik. Ib. 58.
Damu da beransko ethorri baitzare nere ganat. ZerbArtho 166.
Damu den buriak ibili behar gorputz horrekin. (BN-baig). InzaNaEsZarr 2430 ("Buru ergela gorputz ederrean").
azpiadiera-3.1
(damuago izan). "Zer da damuago, hiltzea ala preso bizitzea?, qu'y a-t-il de plus pénible, de mourir ou de vivre dans une prison?" Dv.
azpisarrerakoSense-21.4
d)(Con aux. intrans. bipersonal). Arrepentirse; lamentar. "Egina damu zako (G-azp)" Gte Erd 254. Ez bekizu damu adiskide batek uzten zaituenean. Ch II 9, 2.
Onen abisoak artzen badituzu damuko etzatzu, ta zeruko bidea arkituko dezu. CbEg II 176.
Ta onelako Jauna ofendituaz, nori damuko etzaio?CbEg III 291.
Damu zitzaien aditzea / Aintzineko igandean / Garbiki higanot legea / Eman zela jenden artean. Monho 38.
Esan ixanak min eragitten daust, eta damu be ba-yat. Otx 29.
Askori meseriak / egiña dalako [...] / eriotza orduan / etzaio damuko.MendaroTx 444.
azpiadiera-4.1
Egin dituan dilijentziak / berari zaizko damuko. ACPV 407.
azpisarrera-22
DAMU JAKIN(Con dat. implícito; cf. 2 jakin). Arrepentirse. v. DAMU IZAN (d). Inori emun bajagot bere, / ez nago damu jakinik.Lazarraga A23, 1195r.
azpisarrera-23
DAMU-LAN(A DBols). Penitencia. Berriz ekin zion penitenzi edo damulan gogorrak egiteari. AranSIgn 83.
Niri ezarririko damulana beteteko. ACat 53.
azpisarrera-24
DAMU MIN GAITZIK (Dv).
Por desgracia. "Damu min gaitzik ez baitut egin; damurik ez dut egin, que n'ai-je fait, hélas!" Dv. v. DAMU GAITZIK.
azpisarrera-25
DAMU-NEKE.
Penitencia. An, Aaba ibai-ondoan, barau bat iragarri neban, gure Jaungoikoaren aurrean damu-nekea egiteko. KerEsdr 8, 21 (Ol gure garbaia azaltzeko).
azpisarrera-26
DAMU-ORROA(V-oroz-arr ap. A; d.-orroi V-och ap. A). Quejido de un animal. "Damu-orroz, mugiendo (los bueyes)" A.
azpisarrera-27
DAMU OSO (Bera).
Contrición. v. MAITE-DAMU. Edozein Konfesorek absolbituko zaitu orrelako bekatutik damu oso batekin konfesatzen badezu. MgCC 124.
Kontrizino edo damu osua da amore damuba, ta atrizinua bildur damuba. MgCO 44.
Parkatu daidazuzala [...] euki eztodan damu osoa. AñEL1 153.
Kontrizioaren izenaz zer aditzen da? --Aditzen dut amodioz ta onetsizko damua: damu osoa. AñCatAN 49.
Zein da damu osoa?ItzAzald 139.
Damu osoagaz, autortu orduko, parkatuten jakaz bati bere pekatu ilgarriak. Ib. 140.
azpisarrera-28
DAMURIK.
v. damurik.
azpisarrera-29
DAMUTAKO.
Dañino. Eta egin zedin plaga bat gaitzik eta damutakorik bestiaren merká zuten gizonén kontra. "Une plaie mauvaise & nuisible"
.LçApoc 16, 2 (He dorphe eta gaizto).
azpisarrera-30
DAMUTAN.
azpisarrerakoSense-30.1
a)(Tras gen.).En perjuicio de.
Berzeren damutan onhasun ukhaiteko entrepresa, deliberazione, borondate eta enseiu guziaz. LçIns D, 7r.
Dela zure probetxutan eta erriaren damutan. MRos 14.1r.
Ohoinek hartüko düte pretexto gaizki egiteko, jende bideskoen damütan. Etchart 9.1v.
Eta han gogoratzatzu zure eskasiak eta soberaniak zure arimaren damutan. SPImit IV 12, 1.
Birjinen Erreginaren ohorearen damutan.Jaur 356.
Gaiza txar hari sobera estakatü beitzen arimaren damütan. IpHil 158.
azpisarrerakoSense-30.2
b)(Estar, etc.) pesaroso; arrepentido. "Damutan nago ori egiña (AN-gip)" Gte Erd 254. Orduan etorria / ez gaude damutan. Echag 249.
Berakin ikasiak / baratza-lanetan, / gerok aitortzen degu, / ez gaude damutan. Ib. 256.
Oihu egin zezotela Birjina Maria, damutan direnen kontsolatzaileari. MarIl 89.
Denbora pasa eta / ondotik damutan. Auspoa 97, 60.
Bada damutan omen zegoan kaballeroaren konsejuak berandutxo ikasi zitualako. UrruzZer 127.
Jabetasuna galdu dulako / dago erri au damutan. OrEus 252.
Alper damutan ibilli gabe, erabaki estu bat artzeko garaia zela. EtxdeJJ 201.
Ez omen da gizon "azkarraren" bertutea beti atzeraka ta damutan ibiltzea. TxillLet 40.
Orduantxe ez zegoan egiña damutan!Basarri 143.
Damutan ezta etxeratuko / bein onuntz etortzen dana. Ib. 70.
Gero damutan ez da biziko / orain zintzua izana. Auspoa 39, 54.
Herri honentzat eten zerala, arren, ez egon damutan. XaOdol 311.
Eta guk asko lagundu genion matrimonio ari. Ez nago damutan. BAyerbe 72.
Bein zugana etorria / ez naiz damutan jarria. Zendoia 181.
azpisarrera-31
DAMUTAN HARTU.
"Damutan hartu du, il s'en est offensé" Dv.
azpisarrera-32
DAMUZ.
azpisarrerakoSense-32.1
a)(V-arr, G-to ap. A; Lar). (Estar, etc.) pesaroso. "Apesaradamente, damuz, urrikimenduz" Lar. O gure dohakabeak, / damuz erraz zioten, / nola bizitzea dugu / Zu gabe eramanen? EZNoel 115.
Beste damuz ta miñez daudenak, negar egiteaz arintzen oi deue beren biotzetako pisu itogarria. LarSermAzc 52.
Dabid Santuarekin Jaunagana biotz osoarekin biurtzea eta damuz otsegitea.AA II 124.
Damuz gau eta egun, o gaur andre Eloisa! / Bizi zerala dakit, lutoz estalirik. ABAmaE 106.
Damuz on barik gero esaten: / Ai, geu be juan bagiñen!Enb 194.
Damuz datozen pekatariak / artzeko seme bezala.SMitxAranz 76.
Flakoa izan nintzen orduan, oso ahula, eta damuz bizi naiz orain.ArtiIpuin 79.
v. tbn. It Fab 92. Bv AsL 125.
azpiadiera-1.1
(Tras gen.). Zergatik eztan negar egiten deuanik Kristo illik ta Birjiña dolorez ikusiaren damuz ta urrikimenduz. LarSermAzc 56.
Luzatzen badezu zere bekatu orien damuz ta urrikiz galdu dezun Jangoikoa billatzea. MbIArg I 173 (v. tbn. bekatu(ar)en damuz Ub 50, Mg CC 135).
Obenen damuz / Zeuri laguntzen / Ez juateko, / Zertako doguz bijotzak?Enb 103.
Huts horren damuz gelditzen gara, euskal literatura osoaren hutsa baita, Orixerena ez ezik. MIH 263s.
azpisarrerakoSense-32.2
b)A causa del pesar, del arrepentimiento.
Iudas gaixtoa ere zen / damuz desesperatu. EZNoel 98.
Zeren bihotz damuz porrokatua eta humildua eztuzu egundaino arbuiatu. SPImit III 52, 4.
Emen bertan damuz illa gelditu behar dut. MbIArg I 342.
Damuz urturikako bere biotza. CbEg II 199.
Bedeinkaziñoa eguño bekatu egin ezebanari; ta egin beban bekatu, negar ta damuz denporaz urtu ebanari. AñEL1 47.
Atseginez eta damuz batean desegin nahi nuke. DvLEd 135.
Damuz bijotzak ausi daiguzan. Enb 105.
v. tbn. AA I 416. Dh 82. Gand Elorri 211.
azpiadiera-2.1
(Tras gen.). Eta erakutsi zuen egiten dela hau bekatu egiñen damuz ta penitenzi humillez. MbIArg I 91.
Gizon gaisoak ito bear zuen negarrez bere bekatuen damuz. MgCC 125.
Aditzen du semeak au, eta bere gaiztakerien damuz kordegabe geratu bearrean. AA I 422.
Bat-batean ordea Beltranen abotsa itzali zan, atera zitzaizkion itzen damuz. EtxdeAlosT 46.
azpisarrerakoSense-32.3
c)(Lar, Añ, Dv, H). (Precedido de gen.). A pesar (de). Cf. Dv: "Ez du deus eginen bertzeren damuz, il ne fera rien de peur d'affecter les autres". "Nere damuz, à mon dam" H. Bakarrik apaiz bat, gelditu zan, guziak galdu-zale zan Saulen damuz bederik. Lard 172.
Bere galgarri eta oitura galduen damuz ere Maria txit santari debozio uxi bat ziolako. ArrMay 52.
Bada guzi orren damuz ere [...]. Ib. 65.
Katua an egoan kutxa-barruan ernai beti. Ez nire damuz. Eneban bear bazi andirik yateko, baiño alan bere pozten nintzan saguteitik atarariko azalakaz. OrTormes 53.
Parkatu, irakurle, orrelako naasi-maasietan nere damuz sartzen banaiz. VillJaink 92.
azpisarrerakoSense-32.4
d)"(V, G), por desgracia" A. v. damurik. Iges egin bidez bere topau ez dagijan arerijua; damuz topetan badau, edo agurrik egin ez, edo agur otz, ta motz bat eginda irago aurrera. MgCO 141.
Beste eskualzale berri batek [...], M. Saroihandyk, damuz berriki hila, erran zien. Zub 103.
Andik lokatuteko sasoia eldu yaken, ta damuz eldu be, ordu atsegiñak oi daben neurri labur ta latzez. ErkiagArran 122.
azpisarrerakoSense-32.5
e)(V-ger ap. A; H). De mala gana. "Damuz ta ezin bestez, ez borondate onez (Mg), à regret, et par nécessité, non de bon gré" H. "Sin ganas" A. Esklaboak geienez egiten dituzte Jaunaren esanak ezin bestez, damuz bezela. MgCC 39 (
CO 50 damuz legez
).
Ematen didan ogia da damuz, ta borondate gaiztoz. VMg 29.
Berdinduxe giñalarik, eta naikoa yardunik, etxerako asmoa, damuz baderik, artu genizun ta antxe azkendu zan gure eguna. LdiIL 50.
azpisarrera-33
DAMUZKO.
De tristeza, de arrepentimiento. Dela damuzko dela amoriozko beroduren eta asalduen ematzeko. SPPhil 306.
Damuzko itxaso illun bat egiñik. CbEg II 38 (Dv LEd 79 damuzko).
Konfesinoe oso eta damuzko bat. CrIc 32.
(tbn. en Mg CO 192)Biotz humill damuzko bateaz eskatuten deutsut. AñEL1 201.
Bere bizi guztiko pekatuben konpesinoe damuzkua egitia. fBIc III 337.
Damuzko urruak jota. ABAmaE 150s.
Orduan deadarka negarrari eman zitzaion, ez arrezkero damuzkoari, ezpada poz atsegiñezkoari. ArrMay 90.
Egiten dirala sinisteko, itxaropeneko, maitetasuneko eta pekatuen damuzko eginerak. ItzAzald 167.
Gurasoen damuzko itz ta egiazko maitetasunaren eskariak entzun nai ezik, artu zuan berriro erdalerrirako bidea. AgG 118s.
Damuzko aitortza on baten bidez. ArgiDL 31.
Damuzko itz xalo auek apalki ogutziz. EtxdeJJ 279.
Ene barkaziorik damuzkoenak eskatzen dizkinat aldez aurretik. PPerFLV 1987, 190.