Tr. Documentado ya desde Dechepare en textos alto-navarros, bajo-navarros, roncaleses y suletinos; a partir del s. XIX tbn. se encuentra en algunos escritores labortanos --antes sólo en Haramburu en la forma ukhetu--, y desde la segunda mitad del XX en algunos meridionales como Orixe, Zaitegi (Plat 100), Aresti (Tobera 281) o Ibiñagabeitia.
Hay ukandu intrans. en el credo alto-navarro de 1614. Emplean la forma uk(h)en Dechepare, Echaux y los autores mixanos y suletinos; en estos últimos, además de en aquellos que propiamente no escriben en este dialecto --Tartas, Oihenart, Archu (Fab 211)--, hay algún ej. de uk(h)an: Eguiateguy (199) y Constantin (21). También usa uken Ros, y hay <uquinun>, posiblemente por ukenen, en un texto de Pamplona de 1594 (ReinEusk 93). Hallamos uketu intrans. en CartEsp. En textos roncaleses hay ekun y --sólo en compuestos verbales-- ekuntu. Las formas iken, ikendu (futuros ikein, ikenen) se documentan en textos alto-navarros de mediados del s. XVIII (MurSerm y OrorbSerm). En DFrec hay 250 ejs. de ukan, 66 de ellos septentrionales. Hay tbn. 38 ejs. de ukanen (25 sept.), 1, meridional, de ukango, 18 de ukaiten (8 sept.) y 6, meridionales, de ukaten.
sense-1
I .(Vb.).
azpiadiera-1.1
1.
(BN; -kh-SP, HtVocGr 331, VocBN, Dv(BN), H),
uken (BN-ciz-mix, S; -kh-Gèze 320, Dv(S), H, hükhenS),
uketu (AN-arce),
ekun (R),
iken,
ikenduRef.:
Ref.:
A(
ukan, ukhen, andigo
);
EI 59;
Lrq(
ükhen
);
ContR 531;
EAEL 51;
GteErd 27, 221
.
. Tener.v. izan (II). (Se incluyen sólo ejs. de formas no personales o perifrásticas). Amore bat ukhen dizit miragarri jentilik. E 159.
Resurrekzionean bada hetarik zeinen emazte izanen da? ezen zazpiék ukhan dié hura emazte. LçLc 20, 33.
[Erriak] orai uken baitu bilgu eta junta.MRos 12a.1r (19.1r uketeko
).
Guti ukhen eta anhitz gastatzeak. OPr 241 (
Po 49 ukhan
).
Etsaiak ukhen eta lo egiten duk. TtOnsa 81 (146 ukhan
).
Amorekatik Paradüsian Jinkoa gana artekari eta patron [saintü] hura ükhen dezan. Bp I 62s.
Ükhen ezazü arren zure profeitiarentako sü handi bat. Mst I 25, 1.
Gütik dirade bizitza izigarri lüze ükhen dütienak [sic]. Egiat 189.
Franzesen atakatziaz / ezin ükhen düdarik bathere. Xarlem 245.
Ukhan behar dugu beraz debozione berezi bat. Dh 55.
Ehülia hari galtho, / ükhenik ere han franko. Etch 304.
Hobe dela ukhaitea / sos bakhar bat eskuetan. Gy 83.
Biar du ekun bere bekatiuez dolore egiazko bat. CatR 57.
Ukhan balu bederen gizon sendo baten itxura. Laph 58.
Definizione batek, ona izaiteko, berekin ukhan behar ditu lau edo bortz kalitate. ElsbFram 172.
Ahalkegarri zela Jüdioen artian emaztentako, haurrik ez ükheitia.IpHil 46.
( s. XX)Bederen ardura ukanen zuten bitarte norbeiten beharra. HUAurp 104.
Tenpra berian ekun dud egarri andia. Mdg 122.
Erranez ez duela zakur hura bezain maiterik ukan bihirik. JEBur 19.
Aphez karsuaren zapata ostikoka ondotik ukhan balu bezala. BarbSup 143.
Hik ez ukhan, nik banian ophor esne / beroa.Ox 112.
Zer-nahi izen latin eta greka ukanagatik, sendagailu gehien-gehienak ez ote dire landaretarik heldu? ZerbAzk 88.
Ez baitzun esaten [...] egun bateko errixtarik ere ukan zutenik. OrAitork 229.
Hamar bat urte ukan behar nituen denbora heetan. JEtchep 36.
Etzaiteztela urrutiegi ioan, ardiak: ez urertzean ongi-usterik ukan. IbiñVirgil 40.
Ukan izan bazinu / amodio fina. Mattin 84.
Bethi-danik ükhen diagü / gük edantegia heben. CasveSGrazi 32.
Erronkariko jendekin hain luzaz Santagraztarrek ukan dituzten har-emanak. Lf(
inCasveSGrazi 16
).
Fier nintzan halako karguaren ukaiteaz. Etchebarne 26.
Bestela esan, gizonak dira izandunak edo ukandunak, bihotz zuzena bestek, gizonek hain zuzen, izana edo ukana da. MEIG VII 110.
v. tbn. Etchart 3.2r. Etcham 31. Zub 31. Uk(h)en: Etchart 4.1v. Mercy 32. CatLan 37. UskLiB 74. CatS 19. Iken: MurSerm 90.
azpiadiera-1.1.1
(Precedido de part.). Zein Ebanjelioaren egiazko hitzaz lehen enzun ukhan baituzue. LçCol 1, 5.
Bild' uken duten bezala / biek iasan ezin-ahala. OPo(ed. Michel) 239 (245 ukan
).
Biktoria handi bat etsaien kontre irabazi ukhen balu. TtOnsa 175.
Hetarik profeitü idoki ükhen die. Mst I 13, 2.
Ni amak sorthü ükhen. Etch 140.
Jinkoak hastetik argitü ükhen dü. IpHil 28.
Holaxet izkiriatu ukan ditu. JEBur 160.
Hatsarrian, zonbait pitzaldi builtaz erran üken zeron Dominikari. Const 17.
Aditu ukan dut, olako edo alako gogorakizun etzirela asmatuko puntuagatik izan ez baliza. Or(
inGaztMusIx 16
).
v. tbn.
Uken: Mercy 3. CatLan 73. AstLas 12. Xarlem 1173. UskLiB 88. ChantP 334.
azpiadiera-1.1.2
(-kh-H),
uken (-kh-VocS, H),
uketu,
ekuntu (R ap. A) . (En compuestos verbales)."Tousser, eztülükhen
"VocS.
"
Nai ekuntu zizun il (R; Bon)"A.
Eta dolu ukhen baduk bertan oro barkhatu. E 33.
Baina hark etzuen egin nahi ukhan. LçMt 18, 30.
Zeinek bere Seme propria ezpaitu guphida ukhan. LçRom 8, 31.
Iainkoak bere bizia eman behar ukhetu duenaz geroz. Harb 135bis.
Arstoa emoiik arbuia zezanak, gero erosi behar uken zuen. OPr 40.
Alkhar hastio ükheitiaz. Bp I 95.
Nik hura maite ükhenen düt. Mst III 56, 4.
Behar ükhena gati kuntrolatü papera. Etch 274.
Bere eskuz xertatu nahi ukhan zuen. Gy 152.
Behar dütü ükhen saihets ezürrak zabal. IpDial 92.
Zeren gatik il nai ekuntu zion krutxian?CatR 29.
Iñazioren nahirat erori behar ukhan zuten. Laph 17.
Haren hügü ükheitia. CatS 48.
Aizkora ukaldika hautsi nahiago ukan dituzte. HUZez 171.
Biar ekuntu baizein ezkapatu. Mdg 164.
Orobat balio ekun dei Antoniaren amar arraultzek. Ib. 152.
Bildu ahal ukan badute zerbeit. JEBur 105.
Ez neron berehala aitor-erazi ahal üken egia. Const 28.
Kurutze bat nahi ukan zuen egin. BarbLeg 67.
Etzuten holako manurik onhartu nahi ukhan. ZerbIxtS 76.
Uste ukan zuen Luisek gezur bat errana ziola. JEtchep 54.
Etzuten gure erregurik entzun nahi ukan. ArtiTobera 279.
Salinasi opa ukan zion Oda artan. Or(
inGaztMusIx 40
).
Nork daki ez ote zuen [...] joka zanpaka arizan behar ukan? ArdoySFran 180.
Etzaiziela uste ükhen. CasveSGrazi 126.
Pastoralak ez du Santa-Grazi herriaren ixtorioa bururen buru erakutsi nahi ukan. Lf(
inCasveSGrazi 16
).
v. tbn. Tt Onsa 136 (124 ukhen). Elsb Fram 77. Arb Igand 17. CatJauf 21. Etcham 164. Mde Pr 103. Uk(h)en: FPrS 6. Mercy 13. Egiat 206. CatLan 113. UskLiB 108. Arch Fab 13. ChantP 134. UNLilia 13. Iken: MurSerm 90 (ikete-). OrorbSerm 108. Ikendu: OrorbSerm 108.
azpiadiera-1.2
2.
(B, BN-ciz-arb-lab),
uken (-kh-S),
ekun (R)
Ref.:
A(
ukanez, ekun
);
GteErd 29
. Recibir; obtener."
Dirua ukanez aberastu da (B)"A.
"
Ekunik dur (R-uzt), lo tengo como regalo, me lo han dado"Ib."
Pena ukaiten dut (BN-ciz-arb) [...] ukan dugu zure letra [...], ukhen dütü nahigabe eta bihotz-minak (S)"GteErd 29.
Esker hon bat ukhen eztut zuieganik bizian. E 65.
Salbamenduaren ukhaitekotzát Iesus Krist gure Iaunaz. "Pour acquisition de salut"
.Lç1 Thess 5, 9.
Arreposturik eztizit ukhen. Echaux 155.
Adausia eta ausikia behinkoaz uken tut. OPr 1.
Galda ezazie, eta ukanen duzie. "Accipietis"
.TtArima 5.
Eskümükatiak parkamentiaren ükheiteko zer egin behar dü?Bp I 116.
Beste hanitxek [...] triballü handiez geroz ükhen ziena. Mst III 35, 3.
Hire bizia ükhen artio / ezkütük nahi arrastatü. Xarlem 867.
Jesu Kristoren heriotze seinduari diotzogu zor ukhaten <akh-> ditugun salbamenduzko laguntza guziak. Dh 242.
Sekursik ezin ükhen. Etch 184.
Hemen pagoa ukhaiteaz hagitz ez dauka antsia. Gy 72.
Mezu hori ukhan bezain sarri. Laph 109.
Gauza segura da odolarekin ukhaiten dutela gaizkirako jaidura handi bat. Prop 1880b, 321s.
Orduan dute kalitzen edo hiltzen Afrikako salbaiek, haren larruaren ukhaiteko. ElsbFram 178.
Biek ber mezia ükhen beitzien. IpHil 101.
Ez du bihotz-min ttipia behar, berri hori ukaitearekin. HUZez 16.
Nola ezbaitud ekun orren kartarik. Mdg 128.
Handik laster gerla ukan zuten Juduek. CatJauf 30.
Ukan nuen, soldadoek emanik, garagar salda xorta bat. StPierre 18.
Amak etzakiela ohe bat nun eska, / berak ukhan baitzuen abereen aska. Ox 68.
Erakaspen eder bat / ukanik baitaude!Etcham 181.
Bizi ontako gurikeriak [...] naita billatutako nekez ukaiten ditu gizonak. "Adquirunt"
.OrAitork 189.
Galon tzar baten ukaiteko zer etzuen egin behar ukan. JEtchep 89.
Gurasoen irriparrerik ukan ez duena. IbiñVirgil 43.
Ongi etorri ona ukan du etxean eta auzoan. ArdoySFran 214.
Gazte maiteak goza ditela / ukan duten atseginaz. Mattin 64.
Hexur saindu hori, Zakozatik ukana, galdu zen. Lf(
inCasveSGrazi 16
).
Ukaiten zuen sos bat egunean. Etchebarne 42.
v. tbn. Arb Igand 10. JE Bur 136. Zub 33. Iratz 54. Zerb Azk 17. Mde Pr 76. Larz Iru 130. Xa Odol 16. Larre ArtzainE 172. Uken: Etchart 3.1v. Mercy 10. CatLan 157. CatS 66. UNLilia 21. Xikito 4.
azpiadiera-1.2.1
(-kh-VocBN, H, A) . (Part. en función de adj.)."Ce qui est reçu, obtenu, notamment gratis. Ez dezazula hortzetan ikher zaldi ukhana
"VocBN.
"
Ematen dautzut urrurik, berdin neronek ere ukhana dut
"H.
"
Ukhana dut (AN) [sic], lo he tenido como regalo"A.
azpiadiera-1.3
3.
(Lar; -kh-BN-baig ap. A
; H). Ser; estar."Ser"Lar.
"
Lehen ere Baionan ukhana niz
"H.
"
Ukhan niz, he estado"A.
Bazioiten ni uketu naizen parte otan Franzian trublazio andiak azitzen zirela.
CartEsp
452.
Zein ukandu baitzen konzebiturik Spiritu Santu jaunaren obras [...], kruzifikatu ukandu zen, il eta orzi ukandu zen.
CredoZan
3.
Ura piper eske joan da bere etxetikan, egin duen bezala itzaia ukan den bezala. "Como lo ha hecho antes de ahora en otros lugares que ha sido boyerizo"
.(Lónguida, 1659)ReinEusk2 169.
Ezkondua izana gatik 25 urthez kastitatean bizi ukhetu zena. Harb 462s.
Ordenanzen azpian bizi ukheturik. Ib. 420.
Ikenik anitz deituek, ikein direla guti eskojituek.
MurSerm
88.
Ez da beraz harritu behar Azkainen ere ukan bada Jean Baigorri bat. ZerbAzk 107.
sense-2
II .(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(BN ap. A). Posesión, bien, riqueza."Haberes, hacienda, riqueza"A.
v. ukaitza. Halako biz akabatzea ere ukhanaren arauez. "Vôtre avoir"
.Lç2 Cor 8, 11 (He zuen ahalen arauera
).
Haren othoitzeko gure ükhenak benedika eta emenda ditzagün. Bp I 120.
Balin bada norbait hain herstuki denik ukhanaren aldetik, edo lanez hain ithorik, non denborarik batere ezin har baitezake meditazionean egoteko. Dh 51.
Gabia pairagarri; ukhana hondagarri. (BN-or). LanderEusk 1925 (IV) 38.
azpiadiera-2.2
2.Dádiva; don. Karrikaz karrika ibili zen, xakutto bat bizkarrean, ukhanak hartuz, hemen ogi puxka bat, han ardit bat. Laph 55.
Iñaziok, bere oren guzien eskolari emaitea gatik, ukhanak hartu zituen. Ib. 101.
Zure ukanak aitortzen ditut, ene Iaun eta Iainko. "Munera tua"
.OrAitork 222.
Den hau igortzen dauzuegu borondate onez [...]. Oraiko denboretan jakin behar da ukanarekin pasatzen. (In XaOdol 90
).
azpiadiera-2.2.1
Obtención, consecución de una dádiva. Geiago mintzo baikera billaketan, arkituan baiño, ta eskea luzeago da ukana baiño. "Impetratio"
.OrAitork 339.
azpisarrera-1
EZ-UKANA (det. -kh-Dv(que cita Prop
), A). arencia, necesidad, pobreza.
Deusik ez dutelakotz, auzokoek bakean uzten dituzte: ez ukhanak ere badu bere alderdi ona. Prop 1881, 81.
Bearrak eta ez-ukanak zirikaturik. OrAitork 43.
azpisarrera-2
UKAN-NAHI. Deseo de tener.
Gauzaño orien ukan-naia edo galdu-bildurra agertu dalako. OrAitork 45.