Tr. Las formas del tipo menean, menera, menetik, etc., se documentan en la tradición septentrional ya desde Dechepare, aunque escasamente en suletino, donde sólo hay algún ej. en CatS y Casenave (SGrazi 82 menean ); al Sur se encuentra, además de en textos navarros, en Iturriaga, Erkiaga y Anabitarte (cf. tbn. el empleo de meneko (q.v.) en autores occidentales). La forma meineko se encuentra en MarIl . Como sust. pleno se atestigua sólo en Mendiburu, EConst y Zerbitzari. En DFrec hay 2 ejs. de men.
sense-1
1.
(S ap. Lrq
; Lar, H),
mene (AN, S; SP, Lar, Añ),
mein (H)
Ref.:
Alth(
inLanderRIEV 1911, 600
);
A(
mene
);
Lrq(
men
)
. "
Menea, puissance, autorité"SP.
"
Mena, pouvoir, Jainkoaren menean, ene menean da
"Ib."Autoridad","jurisdicción, poder sobre otro","mando, poder, imperio"Lar.
"Alcaldía, alkatearen menea, barrutia
"Ib."Brazo eclesiástico, eleizaren menea, besoa
"Ib."Democracia, gobierno popular, uritar menea
"Ib."Aristocracia, gobierno de muchos nobles, jaun menea
"Ib."Declinar jurisdición, norbaiten meneari uko egitea
"Ib."
Gure mena, y significa nuestra fuerza, potestad, dominio"Ib.(s.v. gumena
).
"Poder, dominio","potestad"Lar,
Añ.
"
Pairatu zuen Pilatosen menaren pean, il souffrit sous l'autorité de Pilatos"H.
"Juridiction. Mot très rare; on dit généralement esküpe
"Lrq.
Cf. meneko. Naiago izandu zuen Judasek [...] galdurik ekusi Jesus, ezen ez bere amaren, Maria Madalenaren edo [...] edozein besteren baitan edo mene onean. MbOtGai II 246 (cf. infra MENEAN).
Lege ezarteko menea aurkitzen da Uribatzarreagan Erregerekin batera. EConst 39.
Hamabortzgarren mendean Tamerlan gerlari tartaro famatuak zafratu zituen jitoak eta menetik urrundu. ZerbAzk 14 (cf. infra MENETIK).
sense-2
2.(Tema nudo usado como posposición, tras gen.).Bajo el poder de, bajo el dominio de.v. infra MENEAN. Españolaren men, / berak etorri dira / barkatzeko arren.Afrika 135.
[Gure herri maitea] bere gain beharra, bertzen men dagola. XaOdol 179.
azpisarrera-1
MENAGO. Más al alcance, más a mano.
Gorputza baino ezagut-errexago dela arima; eta gorpuzkia baino menago izpiritu edo gogoa. Lf(
inZaitPlat XXII
).
azpisarrera-2
MENEAN.
azpisarrerakoSense-2.1
a)
(AN, B, L, BN, S, R; Lar, Dv, H; meineanH)
Ref.:
A;
GteErd 223;
IzetaBHizt2
. (Precedido de gen.).(Estar, vivir, caer...) bajo el poder de, bajo la autoridad de, bajo el dominio de, a cargo de, en poder de, en manos de; dependiendo de.
"
Jainkoaren menean erortzea, tomber entre les mains de Dieu"SP.
"(A tu) obediencia, zure menean, menera
"Lar.
"Debaxo de tu protección, dominio, &c. zure menean
"Ib."
Ez da haren menean horren egitea, il n'est pas en son pouvoir de faire cela"Dv.
"
Zure menean (meinean) dituzun onthasunak, les biens qui sont en votre possession, pouvoir"H.
"
Karen menean eztur utzuren gaiza korren egite (R-uzt), no dejaré a cargo de aquél el hacer eso"A.
v. MENDEAN. [Etsaiaren] menian ezpanengo nik nukeien zuzena.E 232.
[Iainkoa] xidorrik ezten lekhuan orratzaren menean / lehorra bistatik ioanik gida zazu untzia urean. EZMan II 132.
Nahiago zuen iende gaixto batzuen eskuetan erori, Iainkoaren miserikordiaren menean baiño. Ax 146 (V 96).
[Daniel] lehoin gose-minduak bere menean eta atzaparren artean edukiz gero [...]. Ib. 131 (V 86).
Iainkoak kreatu dituela [emazteak] halakoak, non zuen menean daudezila, ohore eta errespetu geiago eman diazazueten. SPPhil 395 (He 400 zuen menean eta beharrean
).
Espiritu eterno [...] nóren ménean dauden, ta norengána doázin [guziak]. LEDoc 33.
Frantzesaren menean / umil gaude emen. / Ark "Iesus" dionean / guk erantzun "amen". FrantzesB I 72.
[Bildu ziren] egiterako gerla, haren menean / bakotxak bere moldean. Gy 154.
Ikhasia ez huzkur yartzeko lanean, / ohointza izaten da alferren menean. HbEsk 167.
Nork utziko zituen bere [...] ontasun gaindiak? Nor yarriko zen berthute hertsien menean?HbEgia 88.
Arthaldetto bat daukat an nere menean. ElzbPo 192.
Eta zure senharraren menean eta haren nausitasunaren pean izanen zare. Lap 132 (V 61).
Portugaleko erreginak, bi aitorenseme bazituen bere menean. ArbIgand 104.
Hanbat gaixtoago apezen menean gazteria idukiko duen erresumarentzat!JEBur 55.
Luzazago iduki baituke iguzkiak bere argi beroaren menean. Ib. 85.
Behinere bezain azkar lotzen dira guduari, hainbertze diruren gorabehera heien menean dela orhoitzeak berotzen dituelarik aitzina. Ib. 32.
Girixtinoki naute altxatu / artarik handienean, / atxikiz bere menean / beti erakuspenean. Etcham 96.
Berrogoi urthe hartan Israelitak beren menean zagozkaten filistindarrak. ZerbIxtS 48.
Nikanor-ek arrokeriz lez erakutsi nai deutsa antxiñako laguntzarrari badaukala bere menean neskatilla zer bat. ErkiagBatB 179.
Gaztigu garratzenen menean, ez dute [...] bertze lan bihirik hartzen ahalko. Lf(
inZaitPlat XVII
).
Ikusiz hor bere menean, aspaldian ukana etzuen partida. "Là sous sa coupe"
.ArdoySFran 180.
v. tbn.
CatLav 26 (V 20). Yanzi 202.
azpiadiera-1.1
(Precedido de tema nominal nudo). Nihor gutik munduan hain gorphutz sanoa [...] / ikusten dire hetan, bizi luzenean / ezdirenak izatu, miriku menean. HbEsk 186.
azpiadiera-1.2
(Sin que le preceda sintagma nominal)."(Los que están en) obediencia, menean daudenak
"Ib."Adjudicar, eskuperatu, meneratu [...] menean paratu
"Ib. Geiena dakitenak / gaurko egunean, / idukitzen oi dute / mundua menean. ItFab 103.
Haurren begiek, haurren irriek ez gauzkatea menean?Ox 71.
Behar ditugu bideak hartu populu horren menean atxikitzeko!ZerbIxtS 32.
Erri dena menian / naizikan iduki. Yanzi 203.
v. tbn.
Auspoa 97, 27.
azpisarrerakoSense-2.2
b)
(L, BN, R ap. A
; VocBN, Dv) . (Precedido de gen.).Al alcance (de), a mano.
"
Men, portée"VocBN.
"
Eskuaren menean, à portée de la main"Dv.
"(Al) arbitrio, alcance. Eskuaren menean, al alcance de la mano"A.
San Iñazioren ganbarak eta komentuko elizak murrua arte zuten; murrua urrarazi zuen Salbatzaile dibinoa bethi bere menean ukhaiteko. Laph 191.
Pilota guziak pareta horrek plaza barnean atxik letzazke, zola hartako erreturnalariaren menean. ZbyRIEV 1908, 86.
Fededunen menean Elizak ezartzen dituela Saindutzeko behar diren guziak. CatJauf 66.
Kurutzefika bat eskuaren menean. JEBur 188.
Zorigaitz, tokien hustera ez aski goiz ernaturik, makila-palangaren menean egon zireneri!BarbSup 146.
Erran behar da ez zela ororen menean zorion hori. LarreArtzainE 114.
azpiadiera-2.1
(Precedido de gen. o tema nudo).A tiro de, a distancia de.
"Distance à la portée"VocBN.
"À portée de fusil, tiro-menean
"StJaymeAnA 8.
Iakiteko duzu Berthumeko irlatik atherat badela baxa bat peza kolpe baten menean. INav 54.
Hiri nausitik ez hain urrun, zaldi trosta baten menean. "
À distance d'un trot de cheval"
.ArdoySFran 61.
azpiadiera-2.2
(Precedido de sust. vbal. con suf. -tzeko
). Garbiki mintzatzeko eta orok aditzeko menean, izenda ditzagun beren izenez erhokeria batzu. JEBur 47.
Merkatua hasi gabe ezarria da athean [...] orok ikakurtzeko menean, zenbat egin dezaken egun hartan kiloak. Ib. 172.
Landa zak lurrean, orok ikusteko menean. ZerbIxtS 42.
azpiadiera-2.3
(No precedido de sintagma nominal). [Zikiro ederrena] ase on baten gaia neretzat menean. Gy 236.
Gripaminok baderroie: / [...] Othoi, hurbillago yar zakizkidate. / [...] Ikhusi orduko menean partidak [...]. Ib. 234s.
[Oiloei] egarria etzaiote jasanarazi behar; [...] premia da ura menean izan dezaten bethi. DvLab 288.
Alhapide guziak ukan ditzatengatik menean, hurbil. JEBur 49.
[Ihiztariak urtsoa] orai du menean, / harma begipean. Ox 102.
Eskuineko mathelan jotzen bazitu nehork, menean emozu ezkerrekoa ere. LeonMt 5, 39.
Ez ote zuen hartu nahi menean zuen "errege bide" bakarra?"
Qui était à sa portée"
.ArdoySFran 286.
azpisarrera-3
MENEAZ. "Autorizadamente"Lar.
azpisarrera-4
MENEKOv. meneko.
azpisarrera-5
MENEPEAN. Bajo el dominio de, bajo la autoridad de.
v. MENEAN. Nula deitzen dira Jinkuari menepian egon ziren aingüriak?CatS 21.
azpisarrera-6
MENERA.
azpisarrerakoSense-6.1
a)
(BN-lab ap. GteErd 223
; Lar, Dv),
MENERAT . (Precedido de gen.). (Traer, dejar, ir...) a manos de, al dominio de, bajo el dominio de, bajo la autoridad de, bajo el poder de.
"
Bere menera ekharriko du, l'amenera en sa puissance"SP.
"(A tu) obediencia, zure menean, menera
"Lar.
AxN explica men (190), por menera (v. ej. de Ax en 2 men(3)). Orduan Iainkoa exaltaturen da eta kreatura guzia haren botherearen eta handitasunaren menera humiliaturen. LçIns E 5v.
Aithortzen dut zoaztela / munduaren artera / ardiantxa mansoak nola / otso goseen menera. EZNoel 114.
Ez nazazula utz gaizki / erraleen menera / bañan har ezazu [...] / ene defensa. EZEliç 238.
Etsaien menera / eztuela utziren. Ib. 258 (tbn. en Arb Igand 86).
[Iosef patriarkaren anaiek] guti usterik, bere anaia salduaren beharrera eta menera ethorri ziren. Ax 328 (V 218).
Scipionek konkestatu zuela eta bere menera ekharri Espainia guztia. ES 98.
Erromarrek Espainia irabazi eta bere menera zutenean. Ib. 401.
Etsaien menera eror zitezin beldurrez. Ib. 111.
Libertate osoa ematen bait diote bere bihotzari [...] eta libratzen Satanen tronperien menera. HeGudu 33 (v. tbn. 101).
Zuhurzat eta yakinzat daukagun gizon baten menerat oso osoak ematen gare. Mih 105.
Bada oraino ñaurek, ez bainaz beizik gizon bat izaririk berzen meniara. HualMt 8, 9 (Lç berzeren meneko
).
Elizaren menerat bil zitzan hango jendeak. JEBer 68n.
Bixtan duk ere batzuetan aztaparrak pixka bat pisuegi hedatzen ditiagula gure menerat bildu ihizieri. LarzSenper 24.
Goiz aretan, sozio bi zuritu zituan, bere menera jarri. ErkiagBatB 19.
Betiereko Ederra nehork ezin ikus ez bada bera bet-betan jausten gizon-gogoaren menerat. Lf(
inZaitPlat XX
).
azpiadiera-1.1
(Precedido de bere, etc.).Dejar, abandonar) a sus propias expensas.
Ez nazazuela ni zuen zerbitzaria, abandona edo ene menera utz. HeGudu 93.
Iduri zuenean Jesus heienganik urruntzen zela eta erran behar bada bere menerat uzten zituela, orduan ezagutzen zuten bere herbaltasun guzia. Mih 125.
azpisarrerakoSense-6.2
b)
(H; meineraH) . (Precedido de gen.).Al alcance de.
"À la portée, à portée. Ene menera heldu bada, menera heldu bazaut, s'il vient à ma portée, s'il me vient à portée (de manière à pouvoir le saisir, en faire à ma volonté)"H.
Hemen kausitzen dire giristinoak jakin behar dituen egia premiatsuenak [...] mintzaira garbi batean, izpiritu guzien menerat ekharriak. (In Lap II
).
[Eriari] tronaduratik eskuen menera jauts bekio soka bat azkarra ziri bat datxikola beherean trebes. JEBur 189.
azpiadiera-2.1
(No precedido de gen.). [Alemanak] menerat ethorri zireneko frantses xixpek beren ametsetik iratzar-arazi zituzten segur!ZerbGerlan 77.
azpisarrera-7
MENETIK . (Precedido de gen.).(Salir, librar...) del dominio de; del alcance de.
Iangoikoa, zuk begira etsaiaren menetik. E 235.
Ioaiten aizenean eure partida kontrastarekin majistratuagana, enseia adi bidean haren menetik ilkhiten. "D'être delivré de lui"
.LçLc 12, 58 (TB harzazu hartarik libratzea
).
Damnazione eternalaren menetik ilkhirik bizitze eternalaren ukhaiteko. LçAdv ** 6r.
Goardatuko zituela ur eta uholde guzien menetik eta arriskutik. ES 389.
Suzana nork du libratu / [...] korronpitzaileen menetik?Monho 148.
Bekhatuko heriotzetik eta debruaren menetik atherarik. Dh 148.
Demonioaren menetik [salbatu gintuen]. CatB 29.
Zaude urrunsko bethi zoroen menetik. Gy 196.
Itsaso handia da hedatzen negutik / herria beiratzeko lasterken menetik. HbEsk 86.
Ikhusten baduzu belharra iragaiten hari dela [...] ebaki zazu laster [...] eta khen zazu uraren menetik. DvLab 124.
Abilenak ihes egin zuela eta bertzea [...] ezin urrundu zela aski laster Manuelen sagardearen menetik. ElzbPAd 45s.
Bigarren ohantze bat, zointan amaren menetik urrundu gazteek haren mintzoa baitute entzunen. JEBur 212.
v. tbn. Harb 360. Hm 127.
azpisarrerakoSense-7.1
(Precedido de tema nominal nudo). Populu salbatzeko gosete menetik. HbEsk 63.
azpisarrera-8
MENEZ . (Precedido de bere
).Espontáneamente, por su propia iniciativa.
Non, usterik gutxienean, bere menez, asten dan Poli. [...] "Inazio gure patroi aundiya [...]". AnabPoli 88.
Bere menez ari zan izketan; bururatzen zitzaizkion txorakeri guztiak abotik esan [...], urrutitik entzuteko eran. AnabUsauri(ed. 1986) 38.
azpisarrera-9
MEN-MENEAN. "
Men menean duzu, lot zakizko, vous l'avez tout à portée, tout près, saisissez le"H.