Tr. Documentado desde el s. XVII en autores vizcaínos (zer esan ifini en EgiaK ), desde principios del s. XIX tbn. lo emplean, con algo menor frecuencia, autores guipuzcoanos.
sense-1
1.
(V-gip, G-goi; Añ(V, G)),
zerresan (G-azp)
Ref.:
JMBAt;
ElexpBerg;
ZestErret(
zer esana
) . Habladuría, murmuración."Dichos, dichazos a manera de murmuraciones, [...] (V, G) zeresanak
"Añ.
"(G-goi), habladuría"JMBAt.
"Tema del que hablar, motivo de habladuría"ElexpBerg.
"
Badakit zerresana ugari izantzala
"ZestErret.
Jentiak leenago ezer ez badaki, ezin ezer esan lei; badaki, bera gaiti kendu biar da zer esana. MgCO 140 (222 zer esana kendu
).
Jenteen zer esaneen ardurarik ez dabela. AñLoraS 27.
Despreziatu egizuez bere antzera munduko zer esanak, irabazteko onra egiazkoak. Ib. 24.
Ezin ukatu ginai, senar emazte asko bizi diriana alkarren gorrotuan. Batzuk alkarregaz, ta beste asko bakartuta, senarra leku baten, ta emaztia beste baten, erriko zer esanagaz, ta eleisiaren naibagiagaz. fBIc III 347.
Mundubaren zer esana gaitik dantzarik egiten ezpadabee oiñakaz, egiten dabee biotzakaz, egiten dabee begijakaz. JJMgBasEsc 272.
Guztijak gaitik dauke zer esan, estago seguru euren miin infernukotik, ezkondurik, ez librerik. Astar II 189.
Absalonek ez lotsari, ez zer-esanari, ez onoreari [...] begiratzen zion. Lard 198.
Mundukuen zeresan ta esamesen bildur naz. UrMarIl 77.
Pasairako beti bada zer esana: / irugarren balkoyian daukate zezena. Xe 200.
Bidean etorrela, aserre ta zer-esan andiak idoro zituan prankotarren artean euskaldunen kontra. AgAL 133.
Geroztikan badira / emen zer esanak. AzpPr 107.
( s. XX)Beste erri baten ezta egongo emen-beste zeresan gauza guztiakaittik. EchtaJos 224.
Beiñ eskale arrotzari arrika eman; urrengoan garometaren bat erre. Etengabe zegoan mutil aiekatik zer esana. AgG 61.
Zuek, errez-zaleok, aspaldi darabiltzuten zirikabideaz minduta, berrizaleok zapuztuko bagiña, ordun ere zer-esana izango litzake. LdiIL 108.
Estaduak gauzak txarto egiten dituala-ta, gaur egunean be ba dabil bazterretan zer esana baño eztana. EguzkGizAuz 119.
Estropadarik ospatsuenak baño zeresan geiago zerabilkin Getarin [...] Balendinen apustuak. TAgUzt 215.
Marmar eta zer esanak. Basarri 5.
Bazan Eibar aldian zer esana, kantariak zirala ta ez zirala. SMZirik 85.
Naiago ebala [...], jentian zer esanagaitik baño ezpada be. Ib. 28.
Eskuaz egiña zan ala ez, zer esan aundiak ebiltzan jente artean. ErkiagBatB 88.
Arako oilloen eriotzeak, zer-esan andiak sortu zituan jazo-barritan. Ib. 103.
Gurasoen bildurrik ez, erriko zer-esanen lotsarik ez. MAtxGazt 82.
Zer-esanen ihes, etsaitasunen beldur, bake bila?MEIG VII 35.
Zeresanen beldurra. Ib. 163.
azpiadiera-1.1
Queja, crítica."
Zer esanak euki, [...] tener queja. Zer esan aundixak daukaz aspaldi onetan Peruk zugaittik, esta temporada, Peru tiene muchas quejas de ti"EtxbaEib.
Tr. Documentado en autores occidentales desde mediados del s. XIX. En textos guipuzcoanos aparece frecmte. en la expr. -tzat / -tzako zer esanik ez izan(egon...) 'no tener (haber...) queja de alguien'
Arrantzalearentzat / ez da zer esanik, / zeren gizonarentzat, / Jaunak ala nairik, / dirade abereak, / txiki ta andiak, / baita ere arraiak / eta egaztiak. ItFab 82s (ref. a un pescador al que su presa recrimina haber pescado un pez demasiado pequeño).
Izen oentzako zer esanik, / izango ez dutela uste det nik, / Urrengoentzako, / ain gutxi. IztC 18.
Festok erantzun zien, San Pablo Zesarean zegoala, eta onen kontra zer esanik bazuten, ara joateko, eta adituko ziela. Lard 526.
Garaiko Premiñentzat / ez da zer esanik, / sekulan ez du egin / biar eztan lanik. Bil 120.
Txit da txakur leiala [...] / Txakurraren gañian / ez det zer esanik, / danok ikusi zuten / zeguela geldirik. Noe 25.
Probetan ainbat diru / diradez jokatu, / alterazio bage / galdua pagatu. / Iñok zer esanikan / ezin leike artu, / egin ezketizko / proba akabatu. EusJok II 83.
Gizonakgaitik zer esan txarrik / inok be ezi lei euki. Ib. 109.
Zeñi beria kendu / biar dan moduan, / oientzat zer esanik / eztago orduan. Xe 402.
Zer esanik eztaukat / Donostiarrentzat, / berak ere apenas / dute onentzat, / oaindaño ondo konpondu / dirade beintzat, / aurrera ere ala / iruditutzen zat. AzpPr 78.
Jose Manuel Muñagorr / zan anketan juez, / oker gutxi pasa zan / ark sumatu gabez; [...] Ignazio Olaizola zan señak sartzeko [...], eta okerrik bazen / gero zuzentzeko, / zer esanik ez dago / gizon oientzako. EusJok II 23.
Arranondokoen iritxiz kalean jirea oso ederto egin zan nik diñotan urtean. Josepa ta Mañasik bakarrik euki eben zeresan apurtxo bat. AgKr 43.
Zegaitik ua ba? Nire zer-esanik daukok ala? Geiago irabazi gura dok ala? [...] --Ez, zer-esanik eztot. KkAb I 75.
Ondiño zer esana daukozu? Zulatzalliak bi bider geiago kendu biar eutzun, eta batena baño eztautzu kendu. Pozik egon biar zeunke. KkAb II 83.
Ba, nik be zaldizko soldau-txapel au orrexegaitik ipiñi yuat, atsegin yatalako, ta kittu: nok yaukak zer esanik? --Zer esanik ez baña barre-gurea bai, zure itxuria ikusita. Ib. 16.
Partiera ona egin genduen, / ez daukagu zer esanik. TxB I 219.
Zer esanikan ez da oientzat, / egiñala egin dute. TxB II 81.
Bakoitzak bere andregaiari / etxera ondo lagundu, / zer esanikan ez da guretzat / ori egingo bagendu. Ib. 148.
Arrateko ermita aurrean asiko balitzake [dantzatzen] apaizak zer esana izango luke. JAIrazBizia 29.
A zan eztabaida ta errieta egin bearra! [...] alkarri trapuzar eta zer esan guztiak arpegira botaten. BilbaoIpuiB 145.
Ondorengoak izango zutela espa ta zer-esana zuaiztiak ondatuta utzi zituztelako. Munita 146.
[Sueltokoa deritzaion] dantza ontaz zer esanik ez daukat. MAtxGazt 62.
Erabiltzen duen euskeraz, eztago zer esanik. Bizkaikoa dala bere muiñean, beste lekuetatik aberastutako gaiekin zerbait osatua. Vill(
inGandElorri 19
).
Eta mundura etortzeko zeuden ezkutariak ere ez zuten zer esanik izango. "Ni se habían de quejar dél"
.BerronKijote 191.
azpiadiera-1.1.1
Motivo de queja."
Lana esandako egunerako entregatzen bou, eztauke zer esanik
"ElexpBerg.
sense-2
2.(Tener, haber... ) qué decir, qué contar; comentario. Tr. Documentado en autores occidentales desde mediados del s. XVIII.
Arratsetan, ots-garbi danean, ikusten ditugu izarrak, eta ala-ere gaba da, ta illunbean gaude: baña ez da orrelakorik San Agustiñen gabetan, utsegiñetan, zeresanetan: bada beti dago otsgarbi. (Interpr?). LarSAgust 8.
[Apostolak sarzen ziran] sinagogetan ere, ta bazuten bazter guzietan ta beti zer esan [...] galdegiten zien guziari eranzuteko. MbIArg I 344.
Peru, egin egiña: zuk esan zeunstana, ta ikusi dodana. Badaruat zer esan. O egun ederto igarua!MgPAb 133.
Eta etzegoan, Inglaterra guzian beste zer esanik ezpada Dama aren limosna, humiltasun ta [...].MgCC 133.
Ta zer esaten deust erromerija, dantza, ta fiesteen ganian? Aitak. Asko neuke onetan zer esan. JJMgBasEsc 127.
[Predikadoriak] eztaukenian zer esan, edo akabetan jakeenian sermoia. Astar II 131.
Itzbide onek zer esan luzea du eta ez det nai denporarik galdu. IztC 188.
Tella, kisu, eta auski erretzen ere egur asko esekutatzen da Gipuzkoan. Sukaldeetan desegintzen danaz ez dago zer esanik batere. Ib. 130 (cf. ZER ESANIK (ERE) EZ DAGO (DA), s.v. esan
).
Eta pake-aldi onetatik asita geroko ogeita lau bat urtean Palestina guzian zer esan berezirik etzan ikusi; eta Kristauak pake andian bizi izan ziran. Lard 505.
Joseren izaera [...] guziz da miraritsua eta zer esan andiak dauzkana. Aurtasunetik agertu zuen ontasunak [...].Ib. 63.
Amargarren jueza Abesan, amaikagarrena Ahialon [...]. Oiekgatik beste zer esan andirik ez degu. Ib. 137.
Eurak alkarri zer-esan andirik ezeukenezkero, geuk euren ordez zerbait esan daigun. ABGuzur 151.
Ixillik zakustaz danok. Eztaukazue iñork bere zer esanik? [...]. --Zer esanak bai, baiña alperrikakoak. AgAL 160.
Zer esan andirik ezeuken euren artean, baña etxera joan bear andirik bez. AgKr 105.
Beñgo baten zabaldu zan Bilboko uri danean barri txar ori. Erri guztiak beste zer esanik ezeukan. Ib. 200.
Irakurle guztiak egozan arriturik eta albiste bakotxaren ondorean zeresan barri bat otuten jakoen. Ib. 200.
Ardiak mendiratu, ta etxeratu zanean, zeresan asko euki eban, mendira joan-etorria egiebalako. EchtaJos 297.
Zer egin eztaki, zer esanik eztauka, erotua dirudi. AgG 339.
Batzarre bat egin zuten; banekian nik arontz joan ezkero, zer aditua ta zer esana izango zala. UrruzZer 129s.
Karga-jasotzalliak / daudela txit onak, / ala esaten dute / emengo gizonak; / Askizun izan dira / beintzat zer esanak, / oriekin egiten / ditugu zezenak. (Interpr?). EusJok 15.
Orduarte ixilik egon bazan, jaun arrek bazuen orduantxe zer esana. Arren abotik Pilatosen abotik baño zitalkeri [...] latzagoak atera ziran. MujPAm 33.
Nire nagosiak itandu eutson, ia beste zer-esanik bai ete eban. "Mi amó le preguntó si quería decir más que lo dijese"
.OrTormes 109.
--Beti badezu zer esana. --Emakumen erretolikek. AlzBern 63.
Ori al da itzegin biar dezuten guzia? Urte betean ikusi ez diran anai arrebak ez al dute beste zer esanik?AlzRam 124.
Iñork araugaiei buruz zer-esanik badu, mintza bedi. LdiIL 101.
Ala balitz ere, bai al daukak ik zer esanik? Langille ona baintz, ez intzake ibiliko abillen bezela. TAgUzt 46.
[Gure ixtorio ontan] orain, beste zer esanak, garrantzi aundigokoak ba ditugu, eta aiekin asi bearko degu. Ib. 14.
Ori dok sermolaria, ori! Orren etorria ta orren eztarria! [...] Ta pozarren ioiazan baserritar areik olako autu-mautu ta zer-esanetan. BilbaoIpuiB 235.
Barre-algaraka amaitu eben Peruk eta Juanitok illuntze atako autu-mautua. Alkarren zer-esan barregarriok apur bat jantzi ta arrotu ebezala? Ib. 17.
An asi ziran [...] txutxu ta putxu [...] zer esan andi ta gorabeera astunak alkarri leen-baileen adirazi bearra izan baileben. ErkiagArran 24.
--Ba, nik, ointxe be, badaukat zer esan barri-barririk [...]. --Ene! [...] Zer dakizula zuk, gero, guk eztakigunik?Ib. 142.
Sutondoaren inguru-minguruan bilduta [...]. Orok badute zer esan, zer egin edo zer aditu. EtxdeJJ 92.
Ango tertulizaleak ba eben zer esanik eta zer agerturik. Auteskundeak etozan errikoentzat. ErkiagBatB 66.
Goraldu nai zinduzket / al balitz kantari, / Baneukake Zugatik / zer esan ugari. Basarri 43.
Zer esan asko dagon ezkero / asi gaitezen bertsotan. Ib. 169.
Txoperrak biltzen diranean, zer-esan naikoa ta sobra izaten dute beren gaietan eta beren lanbideetan gertatutakoekin. AnabAprika 68.
[...] kontatzen asiko bagiña, bagenuke zer esan zati baterako. VillJaink 118.
Ori orrela bada, nik ez dut zer esanik. "No tengo yo que replicar"
.BerronKijote 97 (v. tbn. en contexto similar Lab EEguna 79 ez dago zer esanik
).
Merkatariek beren bideari jarraitu zioten, zer esanik izanaz bide guzian, ebaindutako gizajo ura zala-ta. "Llevando que contar"
.Ib. 65.
Txirrindulari kontuan egundo izan ez dan eztabaida ta zer esana egoan.EtxabuKontu 35.
Etziteken zer esanaren paltik izaten. Beren txarrokada sagardoa aurrean zutela, patxara ederrean asiko itun apaltzen.AtañoTxanKan 191.
Badu zer esana ugari eta esango ere du, Jainkoa lagun. MEIG III 93.
azpiadiera-2.1
Banuen geiago zuei zer esan, baña ez dut artako bear den hasti ta denbora. MbIArg I 324.
Zer egon leite geijago zer esan?MgCO 174.
Leunkiro [...] itzegiten zien, esanaz, aitaren lekuan bazegoan, etzuela iñork gaizki zer esanik izango. Lard 196.
Badau onek zer ondo esan nere portamenagaitik. EtxbaIbilt 455.
azpiadiera-2.2
Eleta bizian, itz-egokiz eta zer esana errez iantziz ari baitzan. "Ad vestiendas sententias facile occurrentibus"
.OrAitork 109.
sense-3
3.Adivinanza. Salomoni aurkeztu zitzaion [...] aren anditasuna ikusteko, eta ipiñiko ziozkan zer-esan edo itz estali batzuek asmatzen ote zituen, jakiteko eresiarekin. Salomonek galde-isill guziak asmatu ziozkan. Lard 214.
sense-4
4.Significado. Lapurreta ba-zan ez ba-zan [...] zer zuzen ta zer oker, zer bidezko ta zer bidegabe, itzen zer-esanen mugaetan akika ari zan bitartean. AnabUsauri 119.
Historiaren zer-esanaz galdezka ari den zotin galdua. "Sollozo perdido que se pregunta sobre el significado de la Historia"
.LasaPoem 104.
azpisarrera-1
ZERESAN BEHAR. "
Zer esan biarra. [...] Ez dot uste iñok daukanik zer esan biarrik eiñ dotenagaittik, [...] no creo que nadie tenga motivo de queja por lo que he hecho"EtxbaEib.
"
Emon dau beintzat, zer esan biarra, [...] al menos ya ha dado qué hablar"Ib.
azpisarrera-2
ZERESANEAN EGON . (Precedido de gen.).Ser motivo de habladuría, de murmuración (por parte de). Areek dagoz pekatuban lotsa bagarik erri guztiaren jakinian, ta zer esanian, alkarregaz ezkontzeko atxekijagaz. fBIc III 328.
azpisarrera-3
ZERESANEAN JARRI. Hacer motivo de habladurías, conversación.
Zeuk dakizuna neure igarrian / saiatzen naiz ni lanian, / Manuel maite, zuk jartzen nazu / betiko zer esanian, / bikanxiago nitzan ni ere / len sasoiko nitzanian, / junturetako indarra juan / orain zartu naizenian. Lasarte(
inUztNoiz 117
).
azpisarrera-4
ZERESANEKO. Dudoso, que da pie o es motivo de habladurías.
Ta alan jazoten dira gero ainbeste ezkontza zer esaneko. fBIc III 329.
Ezkongei bat [...] alperra ta burugina, edo odol zer esanekua, edo osasun gitxikua. Ib. 350.
azpisarrera-5
ZERESAN EMAN,
ZERESANA EMAN. Dar pie a habladurías, dar que hablar.
"
Txibatua zala ta etzala, makiña bat zeresan emun zeban beintzet
"ElexpBerg.
Eskandalua edo zer esan emon eban. Cap 101.
Emoten dozu zer esanik auzoeran tratetan ez dozulako auzo onak legez?MgCO 70.
Esango zenduke emongo dala zer esan urteten badozu?Ib. 67.
Ofenditu dezutela Jangoikoa ta lagundu zer esana ta ejenplo gaiztoa ematen askori. MgCC 150.
Zure jaiera orrek ematen badu zer esana [...] beartua zaude uztera. AA III 560.
Adiskidetasun gaiztoren batekin zer esana ematen duenak. Ib. 558.
Nortzuk dira, errijetan zer esana ta zer egina emoten dabeenak?fBOlg 202.
Guztijak sazerdote onzat daukena eta inos zer esanik emon eztabena. Astar II 178.
Ez diot, nere ustez, iñortxori eman, ez orain eta ez len, nigatik zer esan. ItFab 256.
Euren entzute ona galduta bizi diranak, zeresan andiak errietan emoten ditubezanak. ItzBerb I 15.
Zer esana eta pekaturako bidea emon leikean guztia. ItzAzald 91.
azpisarrerakoSense-5.1
Dar tema de conversación. Eskribauak gure paperak egin orduko zer esan andiak emango dizkigu gaur asi degun autuak. AgG 38.
azpisarrera-6
ZERESAN IPINI,
ZERESANA IPINI. Dar pie a habladurías, dar que hablar, ser tema de conversación.
Atsoak, albiste neuri indazu / zegaiti deutsudan negu guztiko / zer esan ifini sugaterako. EgiaK 90.
Bertsuak ipinten nua / asto zar batentzat [...] zer esana naikua / ipiñi du beintzat. Noe 87.
Ori, gure ta be, gauz ona ezin izan leiteke. [...]. Onetariko zeresan asko ipiñi eban illuntze aretan Mañarira lenengoz elduriko [...] "bizikeletiak". KkAb II 121s.
azpisarrera-7
ZERESAN JARRI,
ZERESANA JARRI. Dar motivo de qué hablar, ser tema de conversación o disertación.
Gure izkuntza [...] onek zeresana ugari jarri du baztarretan. EEs 1917, 130.
Beste [kapellau] bat eskatzen bazuten [...] zer esana besterik etzutela jarriko. AtañoTxanKan 261.