Tr. De uso gral. en textos vizcaínos y guipuzcoanos. En textos navarros aparece en una oración de fines del s. XVI y en Añ CatAN, en Legaz y en la var. eriotz al menos en un texto de Oyeregui (c. 1800, ASJU 1992, 189); tbn. lo emplea Mendiburu. Hay además algunos ejs. septentrionales modernos: Iratz 25, Xa Odol 207). Los primeros testimonios seguros de pérdida de -a se encuentran en textos guipuzcoanos de mediados del s. XVIII, en Larramendi, Mendiburu y CatBurg (antes hay erijotzeko peligruban en ZBulda 6); en el s. XIX la mantienen p.ej. Iztueta y Lardizabal, mientras que J.B. Aguirre y Guerrico vacilan entre las dos formas. La pérdida parece que se generaliza en textos guipuzcoanos del s. XX. En vizcaíno parece que sólo hay pérdida en el s. XX y en primer miembro de compuestos.
sense-1
1.
(V, G, AN; Lcc, VP 45v, Lar, Añ),
heriotz (G, AN)
Ref.:
A;
EI 305;
IzAls;
IzUlz;
IzArOñ;
EtxbaEib;
GketxLoiola 34;
EchaideNav 240
. Muerte.
"Dicen por la muerte eriotzea
"IC II 137.
"A la muerte se le llama eriotza
"
CompG
34r.
"Muerte pasivamente"Lar,
Añ.
"La muerte que se sufre"HumbRIEV 1933, 475.
"
Eriotze bat; bi eriotz
"IzUlz.
Tr. Respecto a su sentido, abundan los textos en los que tiene valor de proceso, equivalente a "fallecimiento". Así, es especialmente frecuente tras genitivo (-(r)en heriotza) o en expresiones como heriotzako orduan (Bet 5, etc.), heriotza ona, gaiztoa, et. v. tbn. infra Enb 34, etc.). No faltan con todo ejs. en los que se emplea como algo activo o personificado (v. infra los ejs. de Mendiburu, Enbeita, etc.). Es usado gralmente. hablando de humanos, aunque cf. para animales el ej. de Bilintx, o en sdo. fig. los de BBatzarN o Mirande.
Ene laztana, eriotzea / sentitzen ez dot bapere. Lazarraga A, 1144v.
Eze etorri zan eriotzako puntura. Ib. A, 1142r.
Orain eta gure eriotzako orduan. OracAr 110.
Adiskide bako bizitzea, auzo bako heriotzea. RS 137.
Errezibidu ebala Pasiñoa eta eriotzea gu bekatariok salbaetarren. Bet 9.
Eugiko ebela eriotza hon bat. VJ 16.
Betiko eriotzea. Arz 59.
Bizitza nolakoa, eriotza alakoa. CbEg III 214.
Bizia kenduko zion eriotz gogorrarekin. MbIArg I 252.
Eriotzaren atzapar gogorrean sarzea. Ib. 186.
--Zeñzuk dira gizonaen akabuko gauzak? --Eriotzea, Juizioa, Infernua, eta Gloria. Oe 30.
Haren animak eriotzan aldegin zuan bere gorputzagandik. Ub 133 (91 eriotz au
).
Izan dezala eriotza, iltzen duela arrika erriko jendeak. MgCC 152.
Esango baziño urkamendira bear duanari barkatzen zaiola eriotza. Ib. 147.
Lagun egidazu neure eriotzako larritasun ta agonian. AñEL1 94.
Atera dot eriotziaren autzetati. MgPAb 51.
Amaitu darue bizitzia eriotza gaisto bategaz. MgCO 274.
Erijotzako esturan, ilteko unian. Ib. 208.
Eriotzari erneguz deitzea, / Ez da naigabea kentzea. VMg 63.
Eriotzaren atzaparretan. Ib. 31.
Biziaren eta eriotzaren jabe zana bezela, bere birtutez piztu edo erresuzitatu zanean. Gco II 79.
Jesusen gurutzeko eriotza. AA I 494.
Azkenik gatx triste asko, ta eriotza gogorraren mendian gelditu ziran. JJMgBasEsc 34.
Lanza, ezpata, zauri eta erijotza artian. Astar II 33.
Eriotzako sentenzia eman eta gurutziltzatu zuten. Lard 472.
Zaldiaren eriotza. Bil 43.
Ez litzateke au izango beti batzuk agintari ta nagusi izatia eta gure Foru dontsu eta legeen erijotzia?(1866). BBatzarN 235.
Golori heriotzaren pena barkatu zion. ArrGB 141.
Bere buruari edo lagun urkoari eriotza [...] gutiziatzen dionak.Legaz 28.
Eriotzari zorra pagatu zienian berak eta bere emaztiak, bien gorputzak onra aundiyan lurpetu zituzten [...]. BvAsL 127.
Eriotzea badabilkio / Ikaraturik albuan. ABAmaE 119.
Eriotzeak, irunsten gaitu danak bardiñ. Ib. 175.
Nor kentzen dot munduti? / dino eriotzeak. AzcPB 58.
Eriotza zetorkionean. AgAL 6.
Eriotzea pinadian ostenduta egoala ia siñistu eban. Ib. 163.
Ez dala geituko bere geisotasuna, eriotzea bereala ekarri daikeona. ItzAzald 162.
( s. XX)Eriotzaraño belaungorrien gañean ibillita ere etzaitut ordainduko. AgG 149.
Dardar zebiltzan eriotzaren bildurrez. Ib. 153.
Eriotzako arriskutik atera nindualako. UrruzZer 56.
Betiko eriotzatik gu ateratearren. KIkV 29.
Jesusen eriotz aurreko egunean. InzaAzalp 85.
Erijotza luaren ama da, ezta?Altuna 25.
Eriotz anai maitea. JaukolBiozk 35.
Erijotzian korañiak jo / Ebala Sukarrietan. Enb 34.
Bizia ekarri zion errañu berak eriotza ekarri dio. AlzRam 93.
Gertu eguan eriotzarako. KkAb II 25.
Erijotzaren laztanak.LauxBBa 32.
Eriotzak dakar besalagun, / bere buruz ezpaita gai. LdiBB 148.
Or erakusten digu Yesu-Kristok, nola arrapatuko gaituen eriotzak. IrYKBiz 414n.
Heroderen eriotza ondoan. Ib. 31.
Eriotzera galdu ninduten. OrEus 122.
Eriotz aintzagarri batez azkenduaz. EAEg 18-11-1936, 326.
Eriotzik beltzena ez dute aldenduko. ZaitSof 174.
Eriotza, ez eldu, / ez eldu oraindik. SMitxAranz 239.
Hizkuntza baten heriotzaz eta berpizkundeaz. MdePr 246.
Sarritan eriotza opa zion bere buruari. EtxdeJJ 182.
Itzak eriotza dakar, gogoak bizia. OrAitork 131.
Obengabeen eriotza eskatzeko. Ib. 76.
Eriotza segaduna. TxillLet 66.
Eriotzaren bazter geldian ez erortzeko. Ib. 120.
Gitxien uste eudenak ixen zirean emen be eriotzeak eroanak. AkesIpiñ 17.
Geure buru au eriotzaren atzamarretatik atara eziñik. BilbaoIpuiB 267.
Sokrateren eriotza erabaki zuten. ZaitPlat 10.
Bizi geranok ementxe gaude / eriotzari zorrean. Basarri 122.
Amets zoroen eriotza.VillJaink 139.
Eriotza unkigarria, ederra izan dau. ErkiagBatB 178.
Udako gauzai elduten iake / eriotzako epia. BEnbNereA 55.
Guretzat ere bidean dator / eriotzako eguna. UztNoiz 23.
Aur lapur eldu zaigu gaur eriotza. / Amaren magalera jetxi da izotza. NEtxLBB 215.
"Heriotza", esan zion berarengana inguratuz, "zergatik egin diozu amenazuzko keinu bat nire morroiari?". BAtxObab 213.
Seintxu onek ba ezin aiturik / amaren eriotzia!FEtxeb 39.
Bitartean millaka eriotz. Insausti 97.
v. tbn.
Eriotz(a): Cap 122. CatAnz 1. Zubia 162. OA 15. Iraz 8. Gamiz 200. CatBurg 47. msOñ 5r. Añ CatAN 72. fB Ic II 263. Zav FabRIEV 1907, 530. CatBus 8. Ur MarIl 87. Aran SIgn 13. GMant Goi 103. FIr 148. MendaroTx 77. Otx 5. TAg Uzt 143. Anab Poli 91. Ibiñ Virgil 104. Etxabu Kontu 53. Ataño TxanKan 242. Onaind STeresa 16.
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de compuestos). Eriotza mota tristeak. CbEg III 332.
Eta gogoti zoazan eriotza lekura gizonakaiti bizitzea emoten!AñEL2 191.
Eriotz etsipena.ArgiDL 52.
Oraingo eta eriotz ordurako. InzaAzalp 156.
Nere eriotz-epaia atzeratzeko eskribituz. OrSCruz 98.
Nere leenengo Xabiertxoren eriotz-egunean. LdiBB 40.
Il-kantua, eriotz-kantua ixurtzen zun. TAgUzt 269.
Ildakoen eriotz-baiezpenak. "
Certificación que contenga la relación nominal de los milicianos fallecidos"
.EAEg 28-12-1936, 665.
Eriotz ageriak. "
Certificado de [...] defunción"
.Ib. 13-1-1937, 793.
Elbarri-soroskiak edo eriotz-soroskiak. "
Pensiones de guerra por muerte"
.Ib. 4-6-1937, 1767.
Eriotz-epaia bada ere. "
Pena de muerte"
.Ib. 6-4-1937, 1441.
Eriotz-oetik. SMitxAranz 218.
Eriotz gutunak. NEtxNola 40.
Eriotz oroigaiak. Ib. 39.
Kristoren heriotza urtearen inguru. MdePr 247.
Zurbil-zurbil, eriotz-ikarak jota. BilbaoIpuiB 49.
Ez dezute pentsatzen / eriotz orduan. Auspoa 39, 89.
Odol-usaiña zan, eriotz sundea. ErkiagBatB 52.
Eriotza-lekura euren oiñez etxe-abere zintzo ta ondasuntsuak. Ib. 50.
Eriotz-larritasunak ematen zion berotasunarekin. Salav 96.
Baña pekaturikan eztunak / eztu eriotz-bildurrik. UztNoiz 133.
Eriotz-laiñoz lausotuak zituan begiak. NEtxLBB 193.
Gaur aña eriotz-arraisku gabe. AtañoTxanKan 57.
Santa Teresaren eriotz biaramona. OnaindSTeresa 110.
Au dala medio epaitu nabe / eriotza zigorrez. Gerrika 93.
Joateko ondora, / eriotz-girora. Insausti 230.
v. tbn.
Heriotz-: Zait Sof 194, EA OlBe 105, Etxde JJ 177, Berron Kijote 116. Heriotza-: AA III 333, Erkiag BatB 39.
sense-2
2.Homicidio, muerte.(Frecuentemente acompañado de egin
). Tr. Ref. a animales, encontramos un ej. en Oskillaso
Otsa banatu zan eriotz hura egin zala Errege Devidek agindu ta berak nai zeuala. LarSermAzc 55 (
ib. 50 eriotza
).
Ebasket, aserkunz eta beren eskuzko eriotzak.MbIArg I 361.
Lurreko Justiziak begiratzen die lapurreta ta eriotza egindako bekatuei gizonen kontrakoak diran aldetik. MgCC 147.
Egiñ dezu eriotzaren bat?AA III 529.
Esaten deutsazu zuk bati, nok egin daben erijotza a. fBIc II 184.
Despita amorruzko oen bidez gertatu izaten ziran sarriro odolgirozko eriotza izugarriak.IztC 122.
Errege onen eroriko galgarria, au estaltzeagatik eragindako eriotza [...]. Lard 192.
Moroak [...] eriotz eta ondamendi andiak egiñaz alde oetaronz datoz.ArrGB 11.
Zer eriotzak egiñ izan oi dituzten bazter oietan antziñan.MocDamu 5.
[Santa Cruzek] eriotz asko egiñarazi zula.OrSCruz 10.
Zenbait urkabe-bertsu, Lanz-ko lapurrena, / ta amairu eriotza ein zitunarena.OrEus 120.
Bazekien nor zan eriotz ikaragarri aren egillea.TAgUzt 144.
Lai-ren eriotza etzidala leporatuko.ZaitSof 73.
Oilategiko biztanleen artean [Patxik] egin zituan heriotzak. OskKurl 50.
Zuen gain duzue eriotz bat ebaskoakin batean. IzetaDirG 81.
Eriotza bat eiñda iges eiñ eban Ameriketara.EtxbaEib.
Nere bizkar, bi eriotz, lau lapurreta [...]. NEtxLBB 116.
Bere illoba Baldobinosen eriotza bengatzeko.BerronKijote 117.
Ainbat eriotza da triskantza egin ebezala arabiarrak. Gerrika 257.
v. tbn. Echta Jos 271. Ag G 64. Kk Ab I 46. MendaroTx 207. Ir YKBiz 489. NEtx Antz 45. And AUzta 64. Balad 220. Uzt Sas 165.
azpisarrera-1
HERIOTZ-ALDI. Hora de la muerte.
"Agonía"BeraLzM.
Yosu! esanda Beraganatu / nadin eriotz aldian. GMantGoi 50.
Eriotz-aldian, deitu nazazu. ArgiDL 50.
Heriotzaldiak, gizaloratzeak bezala, mediumtasun zenbait batzutan sor dezakeela behin ere horrelakorik eduki ez duten gizakien artean ere.MdePr 341.
Eriotzaldian irakasle bikainari atsegingarri gertatu zitzaion itxarobide zabala.ZaitPlat 100.
v. tbn.
KIkV 107. Jaukol Biozk 47.
azpisarrera-2
HERIOTZA HARTU. Morir, recibir la muerte.
Eriotzea arzaiterren gizonagaiti. Cap 30.
Zure eskuz eriotza artu dezu. CbEg II 68.
Irugarrena, sinistu artu ebala eriotzea ta pasiñoea gu bekatariok salbetearren. Oe 13.
Atzenean anima argatik ixuri zuan odola, ta artu zuan eriotza. AA III 563.
Konpesatu zan bada al bezain ondo, ta belauniko jarri ere bai, eriotza artzeko. OrSCruz 44.
Au zapaldu daben edonok / Artuko dau eriotza. Enb 96.
Nik eriotza artu bear det / [...] Gurutze gogor batean.SMitxAranz 145.
azpisarrerakoSense-2.1
Pozik artuko nitukiala eriotza asko, arima bakar bat ara juatetik libreetia gaitik. JJMgBasEsc 93.
azpisarrerakoSense-2.2
Zegaiti Kurutzeko eriotza artu gura izan eban?CbCatV 26.
Zergatik Gurutzeko eriotza artu nai izan?AñCatAN 24.
azpisarrera-3
HERIOTZ-EMAILE. Mortal.
Deituten da pekatua mortala, eriozkoa, eriotsua edo eriotz-emollea, ilten dabelako nolabait arimea.AñMisE 148.
azpisarrera-4
HERIOTZA EMAN. Dar muerte.
v. HERIOA EMAN. Lizateala parte niri eriotzea laster emaiteko. Lazarraga A, 1151v.
Oneinbat bider eriotzea / zerren emaiten didazu?Ib. A3, 1164v.
Onela egiaz erioari eriotza emango diozu. CbEg III 239.
Zeren Jesu-Kristori eriotza eman zion. Ub 113.
Bekatuari eriotza emanaz konfesioko ezpata zorrotzarekin. MgCC 132.
Medikuak, milla bider, eurak gura ez izan arren, osasunaren lekuan, eriotzea emon oi dabe. AñLoraS 73.
Baña lapurrak [aberatsak] billatu dituzte sarri beren etxeetan eriotza emanaz. VMg 55.
Berak [miin gestuak] emoten daben erijotzia da guztiz zori gogorrekua. Astar II 110.
Aiei emateko zarpaz eriotza. ItFab 27.
Adanen hume guziai eriotza ematen diena eta gizona deabruaren azpiko egiten duena. Lard 4.
Itz oiezaz eriotza ematen dit, ama. AgG 271.
Erabaki zuten Jesuseri eriotza ematea. InzaAzalp 67.
Guzurtijari... erijotzea emongo dautso egijak. Enb 60.
Bota zion zigorra etzan Sebastiani eriotza emateagatik izan. EtxdeJJ 168.
Artazubiaga-tar Martiñi ta Barruti-tar Juani odol otzean eman zioten eriotzak, eztu izenik. NEtxAntz 46.
azpisarrerakoSense-4.1
Ez zaite billdurtu emoten niri eriotza bat izango dana betiko bizitziaren asieria. JJMgBasEsc 231.
Ondasunen batzuk kendu deutsubezalako, [...] erijotzarik krubelena emon zeure burubari. Astar II 120.
Artzen du arakiñak / belarrietatik, / eta ematen dio / urte bi baño len / eriotza gogorra. ItFab 43.
Amabost-amasei izan ziran, gure erri ontan bakarrik, zoritxarrezko eriotz ori eman ziotenak. AZink 57.
azpisarrera-5
HERIOTZAK HARTU. Morir, venir la muerte.
Artu izan banindu eriotzeak pekatu onetan. Cap 116.
Pekatu benial batean eriotzak artuko bazindu. CbEg II 171.
azpisarrera-6
HERIOTZ-ORRI (eriotzorriIztC 43, Lcq 118). Adelfa.
v. eroitzorri.
azpisarrera-7
HERIOTZARA EMAN. Llevar a la muerte.
Cf. HERIOTZARA ERAMAN. Da orduban Salbagiliak erijotzara emon eban bere gorputza berbera. Astar II 209.
Zere menpekorik txiki eta azkenekoena ere enzungabe heriotzera ematea, utsegite guzizkotzat idukiko zenduke noski.ArrGB 90.
Nola da, Jaungoikoaren Semea eriotzera eta gurutzeko eriotzera alere, emana izatea?ArrMay 125.
Pillatu zori gaiztoko arek / Emon dau erijotzara. Enb 100.
azpisarrerakoSense-7.1
Aitak emoten dau erijotzarako bere seme bakar eta laztana, ta semiak emoten dau bere bizitzia zu salbetiagaitik. UrMarIl 106.
azpisarrera-8
HERIOTZARA ERAMAN. Llevar a la muerte.
Cf. HERIOTZARA EMAN. Gaitz gabeko bildotsa bezala eriotzara eramana.CbEg III 288s.
Anaiak anaia eriotzara eramango du, eta aitak semea.Lard 394.
Bildotsak eraman oi diran antzera eriotzara, guaz gu ere. BvAsL 216.
Arrapatu dudan kostumak, aldiz, eriotzera eraman nindezake.VillJaink 104.
azpisarrera-9
HERIOTZARA KONDENATU. Condenar a muerte.
"Condenado a muerte, eriotzara kondenadua
"Lcc.
Gure lenengo Aitaren bekatuaren bitartez, aganik, aren erruz, guztiok gagoz preso, guztiok gagoz mundu onetako presondegian eriotzara kondenatuak. AñGGero 49.
Lege-maisuen eskuetara emango dute; heriotzara kondenatuko dute. BiblEMt 20, 18 (Lç hiltzera k.
).
azpisarrera-10
HERIOTZAZKOv. heriotzazko.
azpisarrera-11
HERIOZPE . (En casos locales de decl. sing.). Gizonak aberetu, eriozpera bultzatu.MAtxGazt 77.