Tr. Documentado, desde principios del s. XVIII, en autores guipuzcoanos y vizcaínos. Hallamos la var. aitzen en Alkain (141) y J. Azpiroz (188, frente a atzen ib. 208, etc.). En DFrec hay 5 ejs. de atzen, meridionales.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
(V, G; Lar, Añ, Dv(G), H),
aitzenRef.:
A;
IzArOñ(atze);
EtxbaEib;
ElexpBerg
. Último.v. atzeren, azken. Erabaki zuen atzen-ondamena bialtzea. Lard 91.
Bezperan jendetza andia bildu zan Apostolua ostatuz zegoan etxera, atzen-agur egitera. Ib. 520.
Atzen-juizioko egunean. Ib. 393.
Eta atzen-orduari pake onean itxedon zion. Ib. 99.
Seigarren egun onetan egin ere zuen gizona, bere lanen atzena, eta guzietan beteena. Ib. 1.
Esaten dabe askok Maria Martiña, / Neskatxa bat nazala arpegiz ezaiña; / Bekokian alako oreiña dodala, / Ta errian atzena nazala. ABAmaE 319.
Atzen esakeratxo au amar aldiz aitatu izan edo zuen. AArdi 76.
Aintziraren ertzera zoazin egunaren atzen-izpiari agur egitera. OrMi 60.
Egun illunak izango ituzu / atzen urtiak pasatzen. AndAUzta 150.
Moralaren atzen oinarri bezala azalduko zaigu Jainkoa. VillJaink 76.
Gu ez gabiltza fenomenuen kausa urkoen billa, kausa atzena edo lehena galdetzen dugu guk. Ib. 52.
Illaren atzen asteazkenian / egiten gendun peria. UztSas 57.
1582-4-19an zabaldu zan Teresak eraikitako komentuetatik atzena. OnaindSTeresa 107.
Ikasten aurren samar izaten nintzan; jolasean atzena. JAzpiroz 28.
Atzen gudako oroitzapenak. AZink 72.
Baña atzen momentuan ikusi zan jo biar ninduela. Gerrika 168.
azpiadiera-1.1.1
(Lo)último, (lo) peor."
Orrela bizitzea atzena da (G-azp)"GteErd 32.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(V, G; Añ, H)
Ref.:
A;
EtxbaEib
. Fin, final, término."Fin, término"Añ.
"
Auxe da neukan diruan atzena
"EtxbaEib.
Cf. JFlor (1890): "Lur-atzenetik (Finisterre) asi ta Orreaga arte zeuden". Atzenik izango ez daben Infernubaz kastigetaraño. MgCO 216.
An da esker txar batek / oi dakarrena: / kaltea kalte gane / nosbait atzena. ZavFab,
RIEV 1909, 28.
Testamentu berriko kondairaren atzena. Lard 548.
Joseren izaera asieratik atzeneraño, guziz da miraritsua. Ib. 63.
Munduaren atzenean gizonaren Semea bere gloriako jarlekuan esertzen danean. Ib. 422.
Erreñau eta agintau dagiyala itsaso batetik bestera eta lurraren atzeneraño. UrBulaAl 56 (BulaV 35 egaletaraño).
Euskara Sartaldekoan, zeñean Deba ibaitik Bizkaiaren atzenerañoko errienak eta zenbait Arabakoarenak ere sartzen diran. AranSIgn 201.
Garizumaren atzena da ta. Ud 37.
Banenbilen da banenbilen, etseti kaira, kaiti munduen atzenera, munduen atzeneti kaira. ABGuzur 130.
Lurbira onetan gauza guztiak dauke atzena. EchtaJos 353.
Iltzaleak eta lapur deungeak, olakoxe atzena dabe geienean. Ib. 142.
A, zer arrastaak bota zituben / andik atzenera artian. EusJok II 73.
Ireak egin diñ aurki, ta nik ere urruti-gabean diñat onezkero nere atzena. Mok 21.
Ezpaita egoki urtearen atzenerarte parregarri aritzea. LdiIL 106.
Illaren atzena da. ABarGoi 62.
Neke orri be urte orretan etorri yakon atzena. AkesIpiñ 14.
Mattin, zuretzat eztu atzenik / guk daukagun biotz-naiak. Uzt(
inMattin 24
).
Orrek ekarriko du emengo / basarriaren atzena. UztSas 248.
Erriak asko goraldu gabe / [gizon] biei atzena iritxi. AZink 89.
Azaroaren atzena.Ib. 70.
Fruturik ezin ekarri eta / baserriaren atzena.FEtxeb 193.
azpiadiera-2.2
2."(V-arr-och), último bolo de la fila"A.
azpiadiera-2.3
3."Postre"BeraLzM.
azpiadiera-2.4
4."Cantón"BeraLzM.
azpisarrera-1
ATZENA.
azpisarrerakoSense-1.1
a)Por último.
Oroi zaitez atzena, nolako Jauregi eder-zoragarria apaindu dizun Zeruan. AA III 346.
Ondoren arkume errea. Gaiñekoa, arroza ta esnea. Atzena, kafea, patarra eta puruak. JAzpiroz 195.
azpisarrerakoSense-1.2
b)Por última vez.
Jetrok eta Moisesek atzena ikusi ziran ezkeroko berriak elkarri eman ziozkaten. Lard 77.
azpisarrerakoSense-1.3
c)En último lugar.
Atzena joandakoak erreal-biko bana artu zutenean, lenengoak uste izan zuten, alogera andiagoa emango zietela. Lard 423.
Atzena doanari auxe diote: --Ez dik bear tenk egoteko zeruak aberik. OrEus 275.
Desafioka asi zitzaidan, atzena iritxi nintzalako. AZink 103.
azpisarrera-2
ATZENA EMAN.
Terminar. "Atzen eman (G, L [sic]), dar remate" A. Nere sallari atzena ematera noa Israeldarren edo Juduen Erri doakabearen ondamen negargarriarekin. Lard 536.
Laster atzena emongo dautsat asiriko arlo oni. ABeinB 76.
Nere eskutitz luze oni atzena eman-orduko. AArdi 21.
Irudie bere tokien itxi ta olan errogatibeari atzena emoteko. AkesIpiñ 21.
azpisarrerakoSense-2.1
(atzenak emon V-gip). (Pl.). "Apurtu, bukatu, hil" y "estar en las últimas" Elexp Berg s.v. azken.
azpisarrera-3
ATZENA JO.
"Atzena jo dau, se ha acabado" Iz ArOñ s.v. atze.
azpisarrera-4
ATZEN ALDERA. Hacia el final.
Epaillaren atzen aldera / asiko zaigu kukua. UztSas 63.
Apirillaren atzen aldera Balentzi aldera eraman giñuzten. AZink 115.
azpisarrera-5
ATZEN-ATZENEAN.
Intens. de atzenean. Atzen-atzenean bere Aita-Eternoari esan zion. Lard 462.
ATZEN-AURRETIK(V-gip ap. Elexp Berg s.v. azken). En penúltimo lugar.
azpisarrera-8
ATZEN BATEAN.
Al final. Emendi, Zuia ta Zigoitiko mugarrietati aurrera, atzen baten Ubideko eleiz-barrure yatorku barriro. AkesIpiñ 17.
azpisarrera-9
ATZENEAN.
azpisarrerakoSense-9.1
a)(Lar, Añ, Dv, H). Al final. "Sobre todo, adverbialmente", "(a la) postre", "finalmente" Lar y Añ. "(Cuando) pitos flautos, cuando flautos pitos, aukeraren maukera, atzenean okerra" Lar. "Postreramente" Ib. "Últimamente, ultimadamente" Lar. "(G), à la fin" Dv. v. ATZENEZ, ATZENIK. Orra atzenean zertan geratu dira [sic] aren ibillerak: urrikalgarria da. AA II 225.
Gero esan zion kargu onek zer lanak eta nekeak erakarriko zizkan, baita eriotza bera atzenean. Lard 476.
Orrela egun batzuetan arri eta zurtua egondu zan, alik eta atzenean noizbait ere, Luzifer-en tranpa azkarrak ezaguturik, bere maisuagana korrika joan zan arte. AranSIgn 50.
Atzenean iges egin bearko dot erri onetatik!EchtaJos 228.
Baña atzenean beti urteten dau garaipenaz jazoera guztietan. Ib. 277.
Gero atzenean biak, neurtitz gabe, esango dute: O Jesus, argi neri!AArdi 112.
Galduz gelditu dira / gero atzenian. EusJok I 120.
Zoaz ibar okertsuan barna, ta atzenean billatuko duzu arkupe batean illobi bat. OrMi 43.
Atzenean ordea, Piarres bera aspertu zen iñoren ogipeko izaten. EtxdeJJ 269.
Atzenean parra egin bear dik orrek esaten dizkiken gauzakin. AnabPoli 45.
Erriaren atzean ondarra, urrena palmerak eta atzenean mendi zapal luze bat. AnabAprika 52.
Ondoko gizaldiek, aurrekoen erasia oiek ontzat eman, egiak bailiran artu, eta atzenenan berez azaltzen zaizkigun egia agirikoak direlakoan, batere ezpairik gabe artu izan ditugu. VillJaink 79.
Atzenean ausartu naiz bertsoak papelean jartzera ere. UztSas 20.
Bolara batean ondo ibilli omen ziran, baiña atzenean erori. JAzpiroz 37.
Baiña, aurrenean edo atzenean, onak ziranak edo diranak berena azaldu zuten. Insausti 234.
Aukeraren maukera, atzenean okerra. MEIG III 73.
azpiadiera-1.1
(Con ere
). Atzenean ere emaztearen negar eta espak ain miñak izanik, bere isill-gauza agertu zion. Lard 141.
Geienak atzenean ere akabera txarra izan zuten, eta guziez gaiñ okerragoa iskanbilla dana sortu ta sutu egin zubenak. 'Los más al fin acabaron la vida desastradamente'
.AranSIgn 103.
Atzenean ere pausoz-pauso Veneciaratu zan. 'Finalmente'
.Ib. 88.
azpisarrerakoSense-9.2
b)Por último.
"Últimamente, por último"Añ.
Zori onekoak Sakramentu ori ongi artzeko eran prestatuak dauden animak. [...]. Zori onekoak atzenean, zeren etsai guziak garaitzeko indarrez beteko dituzun. AA I 523.
Begira atzenean, zer dion S. Paulok. Ib. 425.
azpisarrera-10
ATZENEKO.
azpisarrerakoSense-10.1
a)(Lar, Añ, H). (Adnom.). Último. "Postrer" Lar y Añ. "Agonía, atzeneko guda" Lar. "Retoque, [...], atzeneko eskualdia" Lar. "Testar, atzeneko, azkeneko naia egin" Añ (v. atzenahi). v. ATZENENGO. Dakuskun nola dakizun zer artu bear dezun, eta da atzeneko gauza. CatBurg 33.
Zertako da Oleazio, atzeneko Sakramentua?Ib. 38.
Nere biziaren atzeneko gauza bezala, neke andi artan Kredoa esatera animatzen ta saiatzen naz. CbEg II 96.
Atzeneko afaria egin zuen lekura joan zan. CbEg III 327.
Atzeneko borondatearen agiria edo Testamentua egitea. Ib. 219.
Orañ atzeneko orduan. Ib. 357.
Eldu jakon atzeneko gatxa edo erijotzako denporia. MgCO 203.
Ardura andi bategaz arteztu gaurko esa-egite guztiak, atzeneko eguna balitzan legez. AñEL1 25.
Eztu zer egiñ andirik etsaiak atzeneko tranzeraño. AA III 567.
Atzeneko paguba / ezta izan gaiztoa. Echag 21.
Jainkoaganako leialtasuna atzeneko asnasaraño gorde zuen. Lard 30.
Atzeneko progurik andienarekin lurpetzeko gorputza garbituta, okenduz on igortzi zuten. Ib. 497.
Lenengo nai duena, atzeneko izango da. Ib. 409.
Saulen laugarren eta atzeneko semeari begiak ezarri ziozkan. Ib. 184.
Atzeneko urtetan. AranSIgn 65.
Atzeneko bertsua / kantatu artian, / jaunak, egon zaitezte / al bada bakian. Arrantz 38.
Ikusten nuen Gillermo / Aitzeneko [sic] Maiatzean, / Iturritxo bat jaiota / Ibairontza jetxiten. ABAmaE 394.
Egunerik-egunera ezagututen jakan atzeneko arnasakaz ebillena. EchtaJos 114.
Irakurzazu Geigarri orren atzeneko oiuki zar eztizkoa. AArdi X.
Atzenekoa nabarra zen eta lasa lasa larratzean ari zen. OrMi 49.
Atzeneko itz auek esanaz, belaunikatu edo eseriko da aitaren oñetan. ABarGoi 74.
Aurrerapide ederra, atzeneko gerla orokorrak azaldu diguna. VillJaink 181.
Len ere baditugu gabak nai baño len pasiak, eta atzeneko ori ere nik nai baño len bukatu zan Yabenekin. UztSas 25.
Atzeneko aldiz listan deitzen zidatenean. AZink 118.
Kalietan ibili bato eta atzeneko saioa beti aldatz orretan. Gerrika 163.
Atzeneko minutuan ere. Insausti 198.
a)(V-arr-ger; H). Ref.: A; Gte Erd 32.
Último. "Atzenengo arietaraiño ekin bear zan, se tenía que insistir hasta lo último, hasta la muerte" A s.v. atzen eman. v. ATZENEKO, ATZERENGO. --Zer da konzienziako examinea? --Ekartea memoriara egin dirian pekatu guztiak atzenengo Konfesinorik. Arz 51.
Orain bizi nasan [ordu] au balitz atzenengoa, zer izango litzateke nigaz?AñEL1 28.
Beregan bakoitzak kontu egiñik bukaeran eta atzenengo arnasetan dagoala. AranSIgn 105.
Amairu senidetatik atzenengoa izandu zan. Ib. 1.
Uriko atzenengo etxea lepo-aldean itxi ebenean, [...] izerditan egoala ta gelditxuago ibilli ta bere, elduko zireala esan eutsan. ABeinB 90.
Uste eban etzala izango atzenengo burrukea. EchtaJos 46.
Atzenengo ezkonduek, Donato Etxezarraga eta Saturnina Ibarra, [...] eta Ipiñeko obitegi edo kanpo santu zarrean atzenengo lurre emona, barriz, Juan Goioaga. AkesIpiñ 13.
Gero Aiuntamentuak galdetu zion ia atzenengo gaitz orrentzako erremediorik ez al zegoan. AndAUzta 91.
Jakintzak Ateismua zabaldu bear omen du bazterretan eta au izanen da atzenengo ondorea eta Jakintzaren frutu bikaiñena. VillJaink 16.
Uste barik oporren atzenengo egunetara giñan. Gerrika 291.
azpisarrerakoSense-11.2
b)Por último.
Bazkari ondoren arrioa zabalketan zan: zenbat jantzi, zenbat traje. Atzenengo erausten ziran gorua eta ardatza. AndAUzta 70.
azpisarrera-12
ATZENENGOAN.
La última vez. Lenago ere bertsuarekin / dudan jarria neguan, / mututu eta gelditu nintzan / Donostin atzenenguan. UztSas 139.
azpisarrera-13
ATZENENGOZ.
Por última vez. "Atzenengoz emen egon nintzanean (G-azp), azkenengoz (V-gip), untzungoz (V-arr)" Gte Erd 32. v. AZKENEKOZ.
azpisarrera-14
ATZENERAKO.
azpisarrerakoSense-14.1
a)Al final.
v. ATZENEAN. Jan edanak ugari ipiñi bazituzten ere, atzenerako ardoa aitu zitzaien. Lard 374.
Atzenerako ainbeste ondamen, eta onek zekarren gosetea ezin eramanik. Ib. 126.
Atzenerako sendagarria, / Artu dozue zerutik. EchtaJos 354.
Atzenerako estranjerua / egin zan islaren jabe. TxB II 85.
Atzenerako gerra ematera / bearko dira beartu. AndAUzta 117.
Egun guzia or pasatzen det / mutil oiekin ujuka, / atzenerako ezin ezer ein / ta asi bear burruka. UztNoiz 109.
Atzenerako, tornikarako deitu alkarri. JAzpiroz 126.
Atzenerako ugaritu zan zorria. AZink 93.
Bautismo barria ipiñi ezinga ibili ziran, baña atzenerako erabagi eben. Gerrika 30.
azpisarrerakoSense-14.2
b)Para el final.
Oien kontuak oraindik ere / ez ditut esan guziyak, / politaguak badadukazkit / atzenerako utziyak. TxB I 228.
azpisarrera-15
ATZENERUNTZ.
Hacia el final. Baña atzenerutz ikusi eban, [...], ezebela nai beragaz ezkondu onod bizi zirean neskatillak. EchtaJos 230.
azpisarrera-16
ATZENETAN.
azpisarrerakoSense-16.1
a)A finales.
Urtearen atzenetan, Bizkaira joateko asmoak erabiltzazan. EchtaJos 325.
azpisarrerakoSense-16.2
b)En las últimas.
Ito zirean Pelixen da Erromul be, ta larri, estu ta atzenetan ebiltzan beste batzuk-be. EchtaJos 253.
Batzuk ilda, ta beste batzuk atzenetan, ezin erazagutu leitteke an aurkeztu zan laurka arrigarrizkoa. Ib. 253s.
azpisarrera-17
ATZENEZ.
azpisarrerakoSense-17.1
a)Al final.
Txilik atzenez beren barrua azazkatearren, edu onetan berba egin eutsan Errokeri. ABeinB 54.
Etzan jakin atzenez nora joan zan, ez zelan amaittu zan. EchtaJos 140.
Alkarrekin egonak geiago bigundu ta bere lagunaren zoritxarrak atzenez garaitu. AnabUsauri 111.
Ta atzenez lasaitzen gera oldoztuaz ez bada ere zuzentzen ez degula guk errurik izango, ez degulako guk okertu. ABarGoi 34.
Lenengo ahapaldietan [...] kukuka dabiltza jolas-zurrean; gero [...] alkarren arteko eder ta doaiak abesten ditute; eta, atzenez, alkarri itz-emate goxo ta ezkontza ostena. Onaind(
inGaztMusIx 150
).
azpisarrerakoSense-17.2
b)Por último.
"Finalmente"Bera app.,
BeraLzM.
Atzenez, oroitu zaitezte orain zuk eta zuen Ama nagusiak ere neri maiz aipaturiko onezaz. AArdi 52.
Ona, atzenez, bost epe edo arotan Barne-kanta osoaren guna. Onaind(
inGaztMusIx 153
).
azpisarrera-18
ATZENIK (Lar).
azpisarrerakoSense-18.1
a)Al final.
"Últimamente"Lar.
Atzenik eskui ezkerretan ipiñi ziozkaten lapurrak ere, besteak bezala, isekat[z]en zuten. Lard 460s.
Eta atzenik ainbesteraño egin zuen eze, andik aurrera gazte aiei sarrera ukatzea iritxi zuen. AranSIgn 51.
Eta atzenik, danak batera, euskaldunen izena artu zuten. JMBELG 95.
Atzenik, oiu andiak egin-ostean amabiaren mutilak soiñean artu eban atsoaren burusi zar bat. OrTormes 101.
Baina baretzen dire atzenik ontzi argal aurrean, aixe-ufa batez. OrMi 131.
azpisarrerakoSense-18.2
b)(Dv). En último lugar. "En dernier" Dv. Larrurik onena da zillar kolokekoa. Gero zuria edo beltza eta atzenik oria edo arrea. "Últimamente"
.ItDial 99 (Ur, Dv, Ip azkenik
).
azpisarrera-19
ATZEN OPAMEN. Testamento.
v. atzenahi. Egiñ zuen atzen-opamenean (testamento) aginduta utzi zuen. (1892). JFlor.
azpisarrera-20
ATZEN ORDU.
Completas, último rezo del día. "Completas, konpletak, atzenordua" Lar y Añ.