Tr. Documentado en todos los dialectos ya desde Dechepare. Al Sur la forma mejor documentada es pitxar; se encuentra pitxer en Lazarraga, Munibe, Gamiz, Iturriaga, Urruzuno (junto a pitxar ), Enbeita (junto a un ej. de pitxar ) y en autores alto-navarros; hay tbn. pitxarra no ambiguo, en Iztueta (junto a pitxar ), V. Mocoroa y Aran-Bago. Al Norte la forma mejor documentada es pitxer (ph- en los suletinos, a excepción de AstLas y Archu); hay pitxar en J.B. Elissamburu y pitzar en Goyhetche.
etimologikoa
Etim. Préstamo románico; cf. DCECH s.v. pichel.
sense-1
1.
(V-gip, G, AN-5vill-araq-ulz, B, BN, S; SP, Urt, Ht VocGr , Lar, Añ, Arch VocGr , Gèze 336, Dv, H; ph- VocBN , H),
pitxar (V, G, L, B, BN-baig; H(V, G), ZamVoc),
pitxera (AN, R; (det.).Aq 396 (AN)),
pitzer (Urt IV 158, Lh),
pittar (AN-5vill)
Ref.:
A (pittar, pitxar, pitxer, pitxera); EI 382; Lh; Iz Ulz , Als , ArOñ (pitxar); Satr VocP ; Etxba Eib (pitxarra); Elexp Berg (pitxar); Izeta BHizt2; ZestErret
. Jarra, jarro. "Pot à eau" SP. "Anphithetum, bi beharritako pitxer haundia" Urt II 57. "Acratophorum, flaskúa, pitxerra, arno flaskua, arno pitxerra" Ib. I 110. "Cantharus, marmáloa, pitzérra" Ib. IV 158. "Pichel, de estaño" Lar. "Jarra", "pichel, jarro de estaño" Añ. "Sorte d'amphore" Dv. Pitxer ebilia hautsi diohazu. E 205.
Ardao zuri San Maringoa / pitxerraz iturrirean. Lazarraga A24, 1196r.
Lürrezko phitxerrak bere egiliaren kuntre glorifikatüren direia? Mst III 14, 4 (SP lur tupina, Ch lurrezko iarroa, Ip lürrezko untzia, Leon buztina).
Beti goiz ta gabean / aura pitxer artean / tabernan sarturik.BorrB 395.
Pitxer xuri bat Flandeskoa. (1767). SenperEus 65.
Au errán ta arturik pitxera bát ur, bataiatuzué án bérean.LE(
inBOEanm 1661
).
Pitxerrak hutsak badire bethe bitez berritan. Monho 26.
Amaitu daigun pitxarondoko ardaua. MgPAb 66.
Kaliz patenatako, pitxer, basoak ta platerak. (163). LE-Ir.
Eltze eta pitxarrak bota karrikara. FrantzesB I 34.
Bete gura eztozulako daruazun pitxarra. Astar I 227.
Pitxar, antoxin edo ontzi baten. UrMarIl 6.
Ez baitut ogirik, ahurraz atxik ahala irin baizik pitxer batean. Dv3 Reg 17, 12 (Ol eltzean, BiblE katiluan
).
[Ezkürraren oliua] ezarten da lürrian phitxerretan edo lürrezko butilletan. IpDial 106 (It lur konketan, Ur lurrezko ontzijetan, Dv lurrean tirrisa batean).
Gaztaña koloreko pitxar aundi bat sagardoz beteta. Apaol 27.
Siku geldituten da / pitxar guztia. AzcPB 108.
Eroango dabe ur geiago edo gitxiago, euren ontzia edo pitxarra andiagoa edo txikiagoa dan legez. ItzAzald 158.
Lurrezko pitxar morko ta leiarrezko edanontzi batzuk. AgKr 19.
Jaurti eutsan pitxar zar bat, baña ezeban jo. EchtaJos 71.
Mutur, kerten ta belarri gabeko pitxar ta bonbillak. AgG 55.
Pitxarra bete ixu. JanEd II 43.
Pitxerretik, hirri eta hirri, edaten dute orok. BarbSup 126.
Pitxarra utzik aurkeztu. Altuna 107 (35 zidarrezko pitxarretik).
Atara eban pitxar ezpainbako bat. OrTormes 69.
Edaten yoianean, pitxar utsa aurkitzen eban. Ib. 19.
Pitxarrari belarritik eusten eutson. Ib. 19.
Pitxar-puskak aurpegian sartu yatazan toki askotatik, eta aginak apurtu eustazan. Ib. 21.
Bi tragotan usturik / pitxar ardua. MendaroTx 184.
Pitxera Moxkolo, Joanteneko . (AN-larr)"Jarro mellado los de Joantene"
.OrEus 61.
Lurrezko pitxar zuri bana. ErkiagArran 14.
Ardau-pitxarra utsik egoala. Ib. 19.
Atara'ik pitxar aundi bat sardauz beteta. SMZirik 18.
Uraren pitxarrean / gezurra dute eramango. AzurmHitzB 46.
Arriakin pitxarra yo, edo pitxarrakin arria, biak berdin. (AN-5vill). InzaNaEsZarr 1851.
To pitxar au, ta korrika batean iturritxotik ekatzak ur preskoa! AtañoTxanKan 67.
Iñoz pitxerrik apurtu ezpalebe legez jarraitzen eben. Gerrika 201.
v. tbn. Hb Esk 186. Kk Ab I 17. Enb 162. Urruz Urz 47. Yanzi 108. PPer Harrip 100. Pitxar: Echag 95. Elzb Po 206. AB AmaE 324. Anab Usauri 57. Otx 97. Eguzk GizAuz 69. Bilbao IpuiB 166. Alzola Atalak 45. Insausti 342.
sense-2
2.(G, L, B, BN, S; Volt 109 (-ix-), SP, Lar, Añ (G), Dv (G, S), H (+ ph-)), pitxar (G, BN-arb; VP 75r, H), pitxarra (G-to), pitzar. Ref.: A; Lh; Lrq /phitxér/; Iz To (pitxarrako); Izeta BHizt2; Gte Erd 40, 43 y 294. Azumbre; contenido de una jarra. "Pitxer bat ur" SP. "Azumbre" Lar (s.v. pichel). "Quartillo de vino, txopiña, pitxer laurena" Ib. (v. tbn. Añ). "Comme mesure, en Guipuscoa, un litre et demi; en Soule, un litre" Dv. "Phitxer bat esne (L), passé un litre de lait. Pitxar bat olio (G), environ 2 litres d'huile" H. "Grosse bouteille de deux litres" Lrq. "Pitxarrako botille, el botellón" Iz To. "Karrak pitxer bat ur" Izeta BHizt2. "Pitxar bana ardo edan zuten (G-azp)" Gte Erd 40. "Pitxar bat ur (G-azp, BN-arb)" Ib. 294. "Phitxer bat ardu (S)" Ib. 43. v. pitxerkada. Egor ziazola pitxer bat ur. Ax 597 (V 384).
Taberna, ta fiesteetan aurrereengo badabill pitxarrogaz, gizon prestutzat daukee. JJMgBasEsc 275.
Bia phitxer kholkun. Etch 374.
Botatzen zaio kutxare bat gatzagi iru pitxer esneri. ItDial 86 (Ip hirur phitxer ezneri; Ur iru azunbre, Dv sei laurden).
[Iturritzako urak] minutu bakotxean ematen dabeela eun ta amar pitxar ur. IztC 84.
Beia ikusi det [...] sei pitxarra ta erdi ezne ematen. Ib. 246.
Irureun eta irurogei gurbil, bakotxa bostna pitxarrakoak. Ib. 102.
Oste handi bat hari zen / bere penen lorietan / pitzar-arnotan ithotzen. Gy 210.
Tratü txarraren egitea da zenzuaren saltzea zonbait pitxer arnoenzat. ArchGram 26.
Sei ontzi ogeita bostna pitxar ardo kabitzen zituztenak. Lard 374.
Hirur gaitzeru irin eta pitxer bat arno. Dv1 Sam 1, 24 (BiblE zahagi bat ardo
).
Magatsaren zainetik datorren / zumai gozoa, / edango neukeala / pitxar bat osoa. JanEd I 121.
Ekartzak pitxar bat, baña urbagetik. ZabGabon 28.
Bi pitxar sagardo eta pitxar bat ardo. SorGabon 34.
Txanpon batekin juaz daraman pitxarreko sagardo botillan. Ib. 48.
Pitxar bat ardorekiñ gonbidatu zituan gizon onek bi Ganbeluak. UrruzUrz 17.
Eman bazenit pezeta bat, pitxar bat edateko. Ib. 53.
Sartainkara bat urdai azpiko eta pitxar bat txakoliñ. Apaol 91.
Amarretan galanki / ardua eraten, / [...] / gaur ere pitxarra bat / sartu det barrenen. MocDamu 32.
Bi ontzi egokiak zeñatan ipiñiko diran ogei eta amar bat pitxarra iturriko ura. Aran-BagoManMed 211.
( s. XX)Gaur ere sartuko dute urdallean pitxar bana gutxienez. AgG 94.
Bi pitxar ardorekin. Ib. 188.
Itzungi egiten neban pitxarra. OrTormes 19.
Pitxer bat ur ustu zuen. FIr 149.
Pitxar bana erateko / ai zer nolako bi. TxB 81.
Bizpahiru muthiko phitxer bat ardu eta gudalet zunbait eskian. J.B. MazérisGH 1933, 300.
Euskal-ur gaziaren bear gera. Bekar batak suilla bete; besteak pitxarra; besteak antuxuna. LdiIL 144.
Arinka duaz urtiak / baña pitxerra beti on. / Gaztiak, / ezpanak legor ez egon! LauxAB 34.
Zenbat pitxar uztu ituan, Joxepe? NEtxAntz 17.
Tabernan kuartilloko pitxarrak artzen ditue bakoitzak beretzako eta aik edan ala parabolak esan. AndAUzta 76.
Ardau apurra nai pitxar bete sagardau eroan. ErkiagBatB 59.
Iru erreal-azpitik, iru pitxar egin litezke. "Tres azumbres"
.BerronKijote 117.
Nere gizonak eguneko bi pitxar ardo eskas dizkin.AtañoTxanKan 159.
v. tbn. Gamiz 206. AstLas 14.
azpiadiera-2.1
(Sin determinantes, con valor de cuantificador; el sust. al que acompaña aparece det.). Artzen du pitxer ardoa, ura zalakoan, eta botatzen die burutik bera kantariei. UrruzUrz 28.
azpiadiera-2.2
Pitxer-irinak ez du eskas eginen eta olio-untzia ez da beheitituko. Dv 3 Reg 17, 14 (Ol eltzeko iriña, BiblE ogirin-katilua).
azpiadiera-2.3
(Precedido de tema nominal nudo.). Martin-zaldik bere, egiten ebazan biorkadak ardao pitxarra eskuetan ebala. EchtaJos 19.
Alboan ardau-pitxar bat euki oi eban bazkaltzekoan. "Un jarrillo de vino"
.OrTormes 19.
Eskatu eustan ur-pitxarra. Ib. 81.
Mahi baten gainean ur pitxer bat, ondoan edontzi bat. OskKurl 175.
azpisarrera-1
PITXER BETE. Un jarro (de).
Lapiko galanta, ta pitxar bete ardao. MgPAb 55 (v. tbn. pitxar bete ardo en DurPl 124 y Enb 178 (ardau)).
Batu dirianak ardaua edan dajen. Pitxar bete biarko dabee gitxienez. Ib. 88.
Bare-saria barriz / pixar bete koipe. Noe 80.
Pitxarbete ur ipiñi. Altuna 104.
azpisarrera-2
PITXER-ERDI.
v. pitxerdi.
azpisarrera-3
PITXERREKO BOTILA. "
Pitxarreko botila, hiru litro inguru hartzen zituen kristalezko garrafoi modukoa, egurrezko babeslekurik edo etxerik gabea"ZestErret.