Tr. Las formas k(h)aldi yk(h)aldu sólo se documentan como segundo miembro de compuestos y en autores suletinos. En DFrec hay 9 ejs. de ukaldi, 6 de ellos septentrionales.
sense-1
1.
(L, B, BN, Sal, S, R; Lar, Izt 56r, H, VocB; -kh-SP, VocBN, Hb, Dv, H),
ukaldu (-kh- S),
kaldu (L, B, Sal, S, R; khaldü Gèze),
kaldi (H),
kualdi (Darric ap. DRA.)
Ref.:
A (ukaldi, kaldu); Lh (ükhaldü); Satr VocP ; Gte Erd 114 y 200; Izeta BHizt2 . Golpe.
"Golpe", "bofetada, bofetón", "porrada, porrazo" Lar."
Elhe txarra erraten dautazu, bainan bethi ere ukhaldi bat baino hobe da
"H.
"Golpe, porrazo"A.
"
Kualdi, ukaldi (BN-baig), puñada"Darric (ap.DRA). Tr. Aunque se encuentra ya en Leiçarraga, es poco frecuente hasta mediados del s. XIX. Al Sur, además de Mendiburu, lo usan autores guipuzcoanos y navarros del s. XX (entre los vizcaínos sólo Eleizalde y Otxolua).
Zehaturen da [zerbitzaria] anhitz ukhaldiz. LçLc 12, 47 (TB kolpe, Ol arakaldi, Ker, IBk zigorkada, IBe zigor).
Ukhaldien pean hillen da tristea. Gy 201.
Biziko naiz beraz herioaren ukhaldia begiz dagokatala. DvLEd 162.
Atra zuen bere ezpata, eta ukaldia manik [...] ebaki zion begarri bat.EchnMt 26, 51.
Gerthatu zitzaion zangoan hartzea ukhaldi bat hainitz pairarazi behar ziona. JnnSBi 92.
Ukhaldiari zaio / ulia aitzindu; / Jaunaren kaskoa du / harriak arraildu. ZbyRIEV 1908, 765.
Begira zenbateko apaldasun eta emetasunez artzen dauzan Josu onak zigortzalle aen iraun eta ukaldijak.EleizGDBidea 7.
Erroz gora lehen ukaldian aurthikitzen ginian gure gizona. BarbSup 181.
Bi ukaldi gaitzak elkar ematekotan. (Quijote IX)"Fendientes"
.AIrRIEV 1928, 598 (Anab ib. 608 zarrasta).
Eta ukaldi batez mai osoa dardarazi zun [Erraimunek]. OrMi 93.
Yo zak batera, yo zak bestera eskuak zabalik, ukaldiak boteaz. LdiIL 30.
Ukaldirik emongo baeutsen be, buruban baño naiago ebala bizkarrian artu. Otx 59.
Beste ukaldi zitala erantsi zion aiztoz bularrondoan. TAgUzt 19.
Bere ezpata hartu zion orduan eta ukhaldi batez lephoa moztu. ZerbIxtS 54.
Zalpurdi-zaiari ukaldi bat eman nion amorroz. ZaitSof 79.
Hiru ukaldi eman zituen [athean]. LfMurtuts 30.
Ukaldi bat buruan hartu izan balu bezala. MdeHaurB 81.
Bere bi leikideak ukaldi batez garbitzen zitun. EtxdeJJ 120.
Ukaldi gogorragaitik ajola gutxi, klin-klon-klin-klon-klin-klon, egiten zuan oraino [erlojuak]. OskKurl 153.
Inkudean eman ukaldiekin. IbiñVirgil 111.
Lurrean zabal-zabala / ukaldiaren ondotik. XaEzinB 28.
Bere makila eskuan zuen eta huna nun tiratzen dautan ukaldi bat burutik beheiti. Etchebarne 72.
Legundu zuten ukaldien aztarnak. MEIG IX 129.
(en colab. con NEtx)
azpiadiera-1.1
(BN; -kh-SP, H),
kaldu (-kh-S)
Ref.:
Lrq (khaldü); Satr VocP; Gte Erd 34, 66 y 200. (Como segundo miembro de comp.)."
Aizkoraukaldi, hachazo"Satr VocP. "Adar-ukaldi bat eman dako (BN-ciz-arb) [...] adar-kaldi bat eman zeion (S)" Gte Erd 66. Forma gran cantidad de compuestos más o menos lexicalizados: cf. ARRAUN-UKALDI, HARRI-U. , eskukaldi, EZPATA-UKALDI, GANIBET-U. , LANTZA-U. , makilukaldi, MARTEILU-UKALDI, hortzekaldi, PUÑAL-UKALDI, pitxerkaldi, SABLE-UKALDI. Odola isur erazi zerien azote khaldiz. Bp II 48.
Bastoi ukhaldia. Gy 121.
Lehenbiziko haizkora ukhaldiak eman behar dira azpitik. DvLab 359.
Aiskora khaldüz egotxi zian Aphezküpü heretikoaren pheredikagia. IpHil 165.
Ausikiaren ondotik batzutan aztapar ukaldia ixilik eginez. JEBur 164.
Nabal ukaldi bat bezalako oñaze andi batekin. FIr 170.
Pilota ukaldi bat harturik gogortua da. ZerbBiGo 305.
Buztan-ukaldiz, ostikoz eta muturrez uxatzen zituen abereak ezpare ta eulien zulatu miñak. TAgUzt 268.
Aztapar ukaldi bat baitzuen ukana hiriak auzoen ganik. ArdoySFran 251.
Adar-ukaldi baten beldurrean. LarreArtzainE 37.
azpiadiera-1.2
(Por ext.)."
Aize ukaldi, golpe de viento"Satr VocP. "Haxtür-khaldü, coup de ciseaux" Lrq. v. HATS-UKALDI, LUMA-UKALDI, ODOL-UKALDI, SORBALDA-UKALDI. Iguzki ukaldi batek. Prop 1906, 111.
Erortzeko aski duela / Zonbait aize ukaldi. LuzKant 77.
Pake-gantzua betor, / betor maite-ukaldi. "El toque del amor"
.OrBM 100.
Bular-gañari takatzen dioen damu-ukaldia. TAgUzt 26.
Orratzetik hari, aixtur-ukaldi zonbait ere emanik protsimo-lagunari. LfMurtuts 44.
Ausardi-ukaldi batez. VillJaink 81.
Haize ukaldier eta uhainen oldarrer behar zen bezala ihardokitzeko. ArdoySFran 246.
Beti ahalaz alegeratzen kantuz eta xahako ukaldiz. Lf( inCasveSGrazi 14
).
azpiadiera-1.3
(Fig.).Desgracia, revés; impresión.
v. BIHOTZ-UKALDI. Ematen diozka eritasunak eta adirazi ditugun beste ukaldi ta golpe gogorrak. MbIArg I 121.
Elurrak ukaldi gogorra ematen dio zarrari. (G-to)"La nieve impresiona mucho al viejo"
.AEY III 303.
Krima horrek bihotzean eman dion ukhaldia. LarzSenper 128.
Berri horrek zer ukaldia emanen dion bihotzean. ArdoySFran 200.
sense-2
2.(-kh- VocBN), kaldi, kaldu, kualdi (Ht VocGr, Lar). Tiro, lanzamiento. "Jet, kualdi" Ht VocGr 373. "Tiro, acción de tirar" Lar. "Davidek Goliath hil zien habela ukhaldi batez" VocBN. v. HARRI-UKALDI, TIRO-UKALDI. Ezkopeta khaldi batez zankoak hautserik. Egiat 200.
Hori erran nahi da iruriziri zaparta bakhotxa kanu khaldü bat dela. IpDial 119 (Dv kanoi peza ukhaldi; It sutunpada, Ur kañonazu).
Kanoi ukhaldi bat. ElsbFram 100.
Ikustekoak ziren / esku huska biak, / xixtuz zohazinean / hoien ukhaldiak. ZbyRIEV 1908, 90.
Sahetseko harrasiak, berriz, zeiharka izanez, nola igortzen duen [pilotariak] ukaldia barnerat, gehienetan ona gertatzen baita! JEBur 28.
Pistola-ukaldi batez. FIr 148.
Baño gure gizonen ukaldiek bere buruak gorderik non zauden salatzen. Ib. 145.
Habala khaldüz. CasveSGrazi 162.
sense-3
3.Toque (de un instrumento sonoro). Goizan, egüerditan, eta arratsen hirurna zeñü khaldi emaiten dira elizan. Bp I 131.
Hameketan, bertze xilintxa ukaldi bat. JEBur 172.
Txilibitu ukaldi batzu. OskKurl 129.
sense-4
4.
(R ap. A). "Vez. Beste ukaldian, otra vez"A.
Leen-ukaldiz, azeriari maats-aleak eldu-ez bezela, eskura-eziña baderitzaizu onen mamia, ez dezazula arren zokora. Markiegi( inLdiIL 9
).
Berrogoi ardi erosi zituen ukaldian, berak zakien artalde ttipi bat osoa. JEtchep 52.
azpiadiera-4.1
Karta ukaldi [='mano de cartas'] batean sal lezake bere burua.JE Bur 108.
7.Golpe, acción delictiva. Beraz, hasteko, emazteki baten eskuko xakuaren hartzea, gauaz, edozoin karriketan... Gero ukaldi handiak!JEtchep 113.
Mixel ordu berean ukaldi tzar baten aphailatzen ari zela. Ib. 114.