Tr. Se documenta al Norte desde mediados del s. XVII. Al Sur se encuentra en MandatSerm, en Echagaray (75; en ambos matrillu), y en autores del s. XX. Además de la más extendida marteilu (marteillu, martellu), hay marti(l)lu en Haramburu (-il- ), INav , Haraneder, J.B. Elissamburu e Iraola (117), martelu en SenperEus y Duvoisin, martailu en Hiriart-Urruty y matra(i)llu en Ortuzar, Erkiaga (BatB 21) y un refrán de Ondarroa.
sense-1
1.
(-illuSP, -thelluArchVocGr),
martelu (S; Dv),
martilu (S; Volt 98 y Urt I 351 (-illu), Foix ap. Lh),
martailu,
martillo (V-ger, AN-olza),
matrilu,
matrailuRef.:
Bon-Ond 151;
Lh(marteilu);
Lrq(martelu);
HolmerApuntV(martillo)
. Martillo.v. mailu. Marteillu zillar[r]ezkoak, hauts detzake ate burdinazkoak. OPr 314.
Diamante bat, eta aren gañian matrillu bat, golpe andiyak ematen ari zela.
MandatSerm
119.
Zein baitire [...] bi martelu eta taratuli bat, haiotz bat, bi ginbalet edo taratuli xume. (1767). SenperEus 64.
Antsiaren ta erranpiaren marteilliaz dütü joiten. Egiat 205.
Erosi tüt hirur marteillü. ArchGram 11.
Ikharagarriko martilu kolpe bat yotzen baitute komentuko athean. ElzbPAd 84 (Po 211 martillu).
Zure izena, martailu bat bezala, bi eskuz hartzen badut, eskualdun buru gogor batzuetan sar-arazteko itze bat. HUZez 173.
Martilu pisu batekin phorroskatu. ZerbIpuinak 157.
Txo... ortik ezpazuez buruen dakozun soidxie auskotzut eskuen dakoten matralluegaz!OrtOroig 17.
Burdin-barra, marteilu, / aizkorak eskutan / zure bortak aurtikiz / lurrerat pusketan. Etcham 56.
Estrükesa eta martelliak eskian. J.B. MazérisGH 1933, 302.
Matrallu ta ultzi, lagun on bi.(V-m). EZBB II 60.
Bere marteilu zurezkoa hartzen zuen aita superiorak eta jo ozenki mabiari. LarreArtzainE 158.
v. tbn. Zub 25.
azpiadiera-1.1
Sextante. Begiaren eta martilluaren arteko graduei ajustatu behar diotzatzula deklinazioneko thaulak egun hartan ematen tuben gradu eta minutak. INav 146.
sense-2
2.martelu. Mortero. Errauliak [...] idortu ondoan yotzen dira xurru marteluetan. DvDial 17 (It almerizean edo motrairuan, Ur almerizian edo motralluan, Ip zapharri).
azpisarrera-1
MARTEILU-KOLPE.
Martillazo, golpe de martillo. Orhoitzez nagotzu orduko martilu kolpek egin zeratzuten dolorea. Harb 301.
Orhoit-zaite, Jesus gurutzeari itzatzean, soldaduek eman zituzten martillu kolpeez. HeGudu 136.
v. tbn. Elzb PAd 5 (martilu-k.).
azpisarrera-2
MARTEILU-UKALDI,
MARTEILUKALDU.
Martillazo, golpe de martillo. Entzun zituen eskuak eta oinak itzatzen ziozkaten marteilu ukhaldiak. JnnSBi 44.
Anaiaren egoitzako langileek, bere marteilu ukhaldiekin, bihotza erdiratu zioketen. Prop 1906, 90.
v. tbn. Lrq Larraja RIEV 1935, 141 (martéllü kháldü).