1.
(gral. (al Norte -kh-); Lar, Añ, H, Zam Voc ; -kh- SP, Dv, H),
zekein,
zekin,
zaken (V-ger),
zikin (-kh-SP(s.v. zikhotz), Urt III 93),
zukin (VocS 144)
Ref.:
A (zeken, zaken); SM EiTec2 (atal); Iz ArOñ, UrrAnz ; Etxba Eib ; Elexp Berg . Avaro."Avariento", "cicatero", "corto, miserable" Lar y Añ. Zekenaen bizian kaltea, oasuna aen heriotzea. RS 484. Zekena beti on gose. O Pr 426. Atxeter zekeneti, abokatu goseti, eta partida bien konseilu deneti, begira adi nola asaieti. Ib. 488. Hain guthizios hainitz biltzeko, hain zekhen emaiteko. SP Imit IV 7, 2 (Ol zeken; Ch hertsi). Zekeiñak ikhusi zian bezain sarri bortha aberatsa. Egiat 102 (94 zekiña). Zekenegiak dira senar asko. CrIc 81. Aberats burugin, zeken ta diru zalia. Mg CO 25. Abariziosoak, zekenak, dollorrak. Gco II 38. Badira beste batzuek zerekin bizi duenak, eta emazteak, ume, ta etxekoak bear duena ateratzeko guziz zekenak. AA I 587. Zelan sinistu ginaike zeken eta miskin izango zala bere Amagaz. Astar II 276. Ditxa bat ez dit opa / Fortuna zekenak. Bil 76. Zekena, mekena, inpernuban zaudena. Sor Gabon 28. Zarrago ta txarrago dirala zekenak. AB AmaE 218. Zeken zikoitz diruzalien bizitza. Ag G 121. Enaz zekena, eskuzabala baño. Altuna 59. Nagusi zekenak. Or Mi 104. Alperrik jagiko bai / zekenok irritu, / geuria dan ezkero / geuk artu ta kitu. Enb 60. Eta zubizain bat ba omen zan, izigarri zekena, ez baitzioten ardit bat ere barkatuko. Lf Murtuts 22. Hoteletako / hirur ehun frankotako geletan / atsegin-neska nekhatuak / mokoka zekhenekin. Mde Po 92. Zekenaren (edo zikoitzaren) sakelak bi zilo. Herr 17-10-1957, 4. Basarri bateko maiorazko bat ei zan, zeken txamarra. SM Zirik 51. Zelan ete dabil txatarradun zeken au? Erkiag BatB 170. Euren dirua uzten / Netuni zekenari. Gazt MusIx 121. Ortz bat du oso ertena, / biotz zekena. NEtx LBB 297. Zekenak hunik eztu, barreiazaliak eztuke. EZBB II 139. Aurrena Kain zan, zeken gaiztoa. Ayesta 134. Izenak aitortzen ez da Payne zeken agertu. MEIG VIII 35. Ez da aberats zeken horietakoa. MEIG III 122. En DFrec hay 2 ejs. de zeken. v. tbn. VMg 52. fB Ic II 220. JJMg BasEsc 172. Iraola EE 1880a, 113. Otag EE 1881b, 61. Apaol 102. Alz STFer 120. MendaroTx 87. Otx 13. ABar Goi 74. Eguzk GizAuz 13. EA OlBe 81. Arti Ipuin 23.
azpiadiera-1.1
Improductivo, pobre, estéril."A la mala tierra [se le da los siguientes nombres]: [...] zal (V), zail (G), correosa, zeken (V, G), avara"A.
v. infra (3). Berdin izango litzake neretzat euskera ederra, aberatza ta dizdizaria dan bezela, zeken, beartsu ta argala balitz. RIEV 1907, 545.
Lurra zekena zalako. EtxegRIEV 1908, 112.
Arrotz elertietan poesia zelaiak zeken eta elkor dakuskigu. Aitzol( inLauxBBa IV
). Beren langintza eta erti-lanak beste kutsu eta jokera bat zuten, eta pranko-kantauritarrenak baño zeken eta tximelagoak ziran. JMBELG 30.
Artalde gizen oso bikaña, / esne ta baba txit naro, / aldi soil gorri zekenik emen / ez det izan egundaño. EAOlBe 22.
Egia esan, urte auetan lurra oso zekena ibili zaigu, ta ez genekian nundik sortu ere, zor genduan garia. NEtxNola 18.
Zeken odeia, legor aizea. GandElorri 143.
Karea oso ondo etortzen zan lur zeken aientzat, piska bat gozatzeko.BAyerbe 29.
sense-2
2.
(A, que cita a Jauregui). Duro, insensible. Nola zaude ain ardura gitxirekin, arririk zaillena baño ere gogorrago eta zekenago egiñik. Jauregui 240.
Ontzidiagaz zeken, arroa, oso puztu zan. ABAmaE 435.
Bada lana gu lango zekenak oneratzen. AyerbEEs 1912, 178.
Oiu sarkorrak entzunik ere / biotza zekena daukat. OrEus 122.
Beiratu zekena [katuak], / al dan okerrena. NEtxLBB 297.
Ainbesterañoxe txokoratu nioteken neretarrak. Ongi zekena dek, motell, politika! AtañoTxanKan 229s.
Hau [baita] euskaldun guztiok, baita zekenenak ere, bihotzean gorderik daukagun xoko minbera horretaraino sartu zitzaidana. MEIG II 102.
azpiadiera-2.1
(Precedido de gen., uso sust.). Asko sentitu izan dot torre segail zaarra / gogor urratu daben burdiñen zekena. GandElorri 215.
sense-3
3.
(V, G-goi, B)
Ref.:
A; Izeta BHizt2.
. "Fuerte, correoso"A.
"Duro. Aurten egur zekena dugu
"Izeta BHizt2. .
Egur aundiak ziran / Mendizabalenak, / lau ondraduak baiña / bi naiko zekenak.Insausti 213.
azpiadiera-3.1
(V, B, BN)
Ref.:
A; Izeta BHizt2.
. "Tierra dura, húmeda y pegajosa. Lurra zeken dagolaik, jorrak neketan (B)"A.
Lurra zeken, atsa legor, zerua berriz arri. "La tierra dura"
.OrPoem 541.
sense-4
4."Testarudo (AN-larr)"InzaRIEV 1928, 155.
sense-5
5.Mísero, escaso, pequeño, despreciable. Txakur zekenakana / eltzen da saltuka [txakurtxuba]. "Despreciables"
.LauxBBa 50.
Ta ito-larria arin-bearrez / leio zekenera dut nerekin narrez. LdiBB 164.
Landare zekenak baitaduzka eremuak. ArtiMaldanB 190.
Zelako bezuza zirtzil ta zekena egin dautzue adu ziztrin erraiabakoak?ErkiagArran 152.
Lege-jagolen menpean, burdiñaz beteriko leio zeken otzen artean. ErkiagBatB 203.
sense-6
6.Ingrato, duro (trabajo, etc.). Burnia trabailatzeko / behar dan lan zekena. ArtiMaldanB 195.
Nik behintzat banekien zertan hasten nintzen eginbide zeken horrekin abiatu nintzenean. MEIG VII 165.
sense-7
7.(Sust.).Pericarpio de la nuez.Cf. ZEKEN-INTXAUR. Intxaur-alearen azala --guk esaten diogu zekena--, ori berde dagoela, ogei gramo litro bat uretan egosi. Ostolaiz 54.
azpisarrera-1
XEKEN (SP (s.v. zikhotz), Foix),
TXEKEN.
(Formas con palat. expr.). a) Avaro. Leiçarraga (Decl ã 7v) da xekhena como equivalente suletino de zikhotza. "Econome, en mauvaise part, xekhen" Foix (Lhande transcribe erróneamente xehena). Xekenak onik eztu, urrazaleak eztuke. O Pr 679. Hañ inbidius hun hanitz ükheiteko, hañ txeken emaiteko. Mst IV 7, 2. Axalez bakarrik baitzen lehorra, hotza eta xekena, ez barrenez. MIH 294. b) (S; Foix ap. Lh). "Xeken (S-no), mujer de excelentes prendas" A. c) "Xekena, llano, sencillo" Inza RIEV 1928, 154.
azpisarrera-2
ZEKEN-INTXAUR(V-ger-m, G, BN-lab; -intzaur L, BN). Ref.: A; Lh. "Nuez redonda, dura y carnosa, difícil de ser descarnada" A.