Tr. Documentado en todos los dialectos. Encontramos la var. orhatz en Haraneder (Lc 18, 25, junto a orratz) y Larzabal. En DFrec hay 23 ejs. de orratz.
sense-1
1.
(gral.; Lcc, Volt 46, Mic 3r, SP, Deen I 271, Urt I 69, Ht VocGr, VP, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB),
orraatz (V-gip),
orrotz (V-ger),
orhatzRef.:
A; Lrq; Iz ArOñ (orráatz), Ulz, IzG 202, R 401 y 405; ZMoso 64; Elexp Berg; ZestErret
. Aguja."
Orratza (jostekoa), aguja"VP 68v.
"
Orratzaren xilhoa, begia, le trou, l'œil de l'aiguille"H.
v. jostorratz. Erraxago dela kable bat orratzaren xulhotik iragan dadin, ezen ez abratsa Iainkoaren resumán sar dadin. LçMt 19, 24 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Hual, Samper, IBe orratz; Ur, Ur (V), Or, Ker, IBk jostorratz).
Orratzak bano hariak luzeago behar du izan. OPr 703.
Sartu zituen eztarrian an zeuden orratz guziak. MbIArg II 313.
Ariain sartzeko orratzain kalean gauas. (306). LE-Ir(s.v. kale).
Sartu dozu arija orraatzian?MgPAb 78.
Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik hauzora bedere yalgiten ez denik. Gy X.
Orratzaren mokoaz. "Aiguille"
.DvDial 23.
Behatzen du eta beharria josia hatzemaiten. Hainbertze orratz sistetan atx bat ez zuen egin. Laph 242.
Zegatik ete ebilzan arek orratza ta aria edo argia ta gerizea legez. ABeinB 60.
Orratzarekilako esku-lan zerbeiti lotzen ziren. JEBur 77.
Orratz eta haria errhien artean. BarbSup 43.
Orratza oialatik pasata. AnabUsauri 86.
Orratza esku-mian, otzaran arija. LauxBBa 108.
Orratz baten muturrean bai omen zegoken zeru osoa. OrQA 60.
Gizon argi eta orratza bezain xuxena. Herr 8-12-1958, 2.
Huna orhatz eta haria. LarzIru 18.
Berak ezarria zuen orratz batekin dena zilaturik.Etchebarne 61.
Galtza-botoiak josteko orratzetaraiñokoak ez besteak kendu zizkiguten. AZink 93.
v. tbn. Hb Esk 177. ChantP 94. Azc PB 121. Ag G 180. JEtchep 18. Inza NaEsZarr 134 (G-nav). Orratza: Darric RIEV 1912, 224.
azpiadiera-1.1
"
Orratzaren uzkutik igaran litekek (Sc), pasaría por el c... de un aguja; se dice de un malvado"A(s.v. uzku).
"
Orratza baino lodiagoko haria duzu (L, BN), vous demandez l'impossible"Lh.
azpiadiera-1.2
(V, G, AN-ulz-egüés-ilzarb-olza; VP 68v, Lar, Añ, VocCB
Dv, H)
Ref.:
Bon-Ond 151; A; Iz Als; Etxba Eib; Elexp Berg. Alfiler; aguja de tejer; en gral., aguja no usada para coser."Agujas de hacer media, galzerdigintzako orratzak
"Lar.
"Alfiler. Se distingue de la aguja llamándola jostorratz
"A.
"
Orratz onek dú kale ttikíe, este alfiler tiene cabeza pequeña"IzUlz.
v. borratx, porratz. Penatzeko lanabesak han dire aurkhituak [...] / orraze eta xarrantxak, baita orratz meheak. EZMan I 103.
Ikus nezan orratz-ohoina azotaturik, urre molzoarena alkateturik. "Celui qui avait dérobé des épingles"
.OPr 275.
Burdinazko orratzen punta zorrotzak ez dire deusik Ifernuko suarekin konparatuak direnean. Brtc 150.
Ekusiko da goiak ongi estaltzen ez dituenak, eta orratzik ipintzen ez duenak. AA I 442.
Erabillteko pañuelo albait osuena, ta orraatzagaz ondo eztalija. JJMgBasEsc 195.
Orratzaren puntiagaz. "Alfiler"
.UrDial 23.
Hartako den orratz handi batekin xingarra phiruka pikatua sistaka sar. ECocin 8.
Nogan ditugun josiko / biotzetako gure orratzak. ABAmaE 61.
Orratz bat, korbata lazuan ipintzeko. AlzSTFer 126.
Paparreko orratzari begiraka. AgKr 51.
Bere galtz'erdi orratzak eskuan. BarbSup 51.
Sudur-barnea delako orratzak erre ondoan ez badira ontzen. JEBer 88.
Urre gorriekiñ grabatuak / peinetillak eta orratzak. MendaroTx 145.
Orratzaz ziztatu [odolkiak]. OrEus 138.
Irakin-arazi bereala orratza ta zizta-ontziak [= 'jeringuillas']. NEtxAntz 97.
Orratz luzeak erabiliaz, elastiku politen batzuk egiten ziarduela. ErkiagArran 26.
Orratz batentzat ainbeste toki / ezin aurkitu zan utsik. Basarri 15.
Karatxo bat zuan [...], orratz buru-beltzaren modukoa. JAzpiroz 42 (tal vez por orratz-buru beltzaren).
Segiduan [osagilleak] lepo azurrian sartu orratz garbi bat eta ur garbi-garbixe atera eutsan.Gerrika 129.
v. tbn. Sor AuOst 82. Echta Jos 49. Urruz Zer 126. JMB ELG 74. Anab Aprika 31. Zait Plat 124. AZink 106. Orratza: Tx B I 58.
azpiadiera-1.2.1
"
Bakoitzak bere orratza goiti, cada cual pondera lo suyo; litm., su alfiler arriba (B)"A EY III 180.
azpiadiera-1.3
(Aq 970 (AN)→A). Anzuelo.
azpiadiera-1.4
(V-gip, AN-gip)
Ref.:
BU Arano; Etxba Eib. "Broche, prendedor. Urre eta arri fiñez betetako paparreko orratza opatu zetsan maittiari bere egunian
"EtxbaEib.
Izar iduriko orratz arek arri bitxi bat zekarren erdi-erdian. NEtxLBB 75.
sense-2
2.
(V-gip, S-saug; SP, H)
Ref.:
Lh; SM EiTec1.
. "Aiguille d'horloge, pendule, montre, boussole, balance"H.
"
Orratza gañen düzü (S-saug), l'heure va sonner"Lh.
"
Gauzak neurtzeko aparato askok eruaten dabe orratza: erlojuak, boltimetruak, anperimetruak, manometruak eta abar
"SMEiTec1.
v. OREN-ORRATZ. Kadran-orratzak. OPo 10.
Itxas-orratza da erdiko ardatz batian bat eta bestera dabillen bizirik daguala dirudiyen orratz bat. EEs 1917, 136.
Neretzat an dago / orratza geldia. OrPoem 517.
Esfera ta orratzak ere berriak ditu. IzetaDirG 117.
Bost minutu ibilteko, gutxienez ordu erdi behar zuan orratz handiak. OskKurl 168.
Erloiko orratzak. XaOdol 131.
Ordulariaren bi orratzak bezain xuxenak.LarreArtzainE 44.
v. tbn. Mde HaurB 50. Vill Jaink 117.
azpiadiera-2.1
(H). Brújula.v. itsasorratz, orrazki. Xidorrik ezten lekhuan orratzaren menean, / lehorra bistatik ioanik gida zazu urean. EZMan II 132.
Jarraikitzen ninduzun izar eder hari / nola mariñel ona bere orratzari. ChantP 198.
Itxi ninduen ontzia ausi ta orratz bagarik. ABAmaE 170.
Badu hargatik bere orratza, gida salbatzailea, non aurkitzen den irakusten dioena. Lap 14 (V 9).
Ekaitz-alditan lagun bakarra, / noiznai orratz zuzenena. SMitxAranz 91.
sense-3
3.Imán (?).v. orratzarri. Ni ere laguneki, / orratza burdineki. Saug 148.
sense-4
4.
(G, AN-gip, L ap. A; Izt C 206, H, Arzdi Peces, FauMar 46 y 47). "Aguja (pez)"A.
"Aguja, saltón (Belone belone)"FauMar 46.
"Serpiente de mar, mula, aguja (Signatus acus)"Ib.47.
sense-5
5.(AN-egüés-olza ap. Bon-Ond 141).Espina de pez.
sense-6
6."Rocher pointu. Orratz hartarik haran guzia ezagun da
"H.
Alpin urdiñak, zuen arru ixillek, zuen orratzak mendeen mendetan gogoan idukiko dute [...] oroitzapena. OrMi 138.
Aurrean aut gure mendien / orratz goietan. NEtxLBB 230.
sense-7
7."Aiguille, obelisque, clocher. Elizako zerua iotzen duten orratzak
"H.
v. HARRI-ORRATZ. Eliza amaitu barik geratu zala egia izan leiteke. Beintzat, bere goi egaleko orratzak ez dirudie ondo amaituak diranik. EtxabuKontu 71.
sense-8
8.
(L-côte ap. A
; Dv, H). "Libélula, caballito del diablo, cierto insecto verdoso"A.
v. SORGIN-ORRATZ.
sense-9
9.Flecha. Zaldi ganetan ebiltzenak iaurtigiten zituen orratz edo fletxak. AEzale 1897, 287a.
sense-10
10."(V, G, L, BN-baig, Sal, R ap. A), germen de plantas"A.
v. galorratz.
sense-11
11.Rayo (de sol, de luz). Phitz erazten da ekhi orratz edo leinhuru bat bezala. Eskual 24-4-1908 (ap. DRA
).
Azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan [eguzkia]. AgG 281.
sense-12
12.
(S ap. Lh, que cita a Alth). Tirante, viga horizontal."Etxe-bizkar zuzen burutik bururakoa"Alth in Lander RIEV 1911, 601.
sense-13
13."(L, BN, S), glaçon en forme d'aiguille"Lh.
v. IZOTZ-ORRATZ.
azpiadiera-13.1
"(L, BN, S), stalactite, stalagmite"Lh.
sense-14
14."(S-saug), poutrelles hautes du toit"Lh.
sense-15
14.Barra metálica.
Langileak labearen atea orratz luze batez irikitzen zualarik. LhYol 12.
sense-16
16.Aguja de pino.v. ORRATZ-HOSTO. [Piñuari] kendu zaioten adarrak beren orratz da guzti bertan uztea da onena. Munita 63.
azpisarrera-1
AIRE-ORRATZ.
Antena de radio. [Irratirako antolatutako ipuia] bijoa gure aide-orratzetan...NEtxLBB 129.
azpisarrera-2
HARITIK ORRATZERA.
a) "De propos en propos, un chose amenant une autre" H. b) "Sans rien omettre, avec toutes les moindres circonstances. Nahi dut oro aditu, eta erran ditzazudan haritik orratzera" H.
ORRATX(G-goi-nav, AN-5vill-larr-ulz-arce, L, BN-lab, Ae, Sal ap. EI 141). (Forma con palat. expr.). Burutxo urdiñak eta begiak orratx antzo ditie [txoriak]. OrMi 22.
azpisarrera-9
ORRATZ-HARI.
Hebra, hilo para coser. "Acia, [...]oratzharia" Urt I 99. Zindo, zolija ta arteza, barriz... / orratz-arija bera dirudi. Enb 201.
azpisarrera-10
ORRATZ-BEGI (L, BN, S ap. Lh).
Ojo de aguja. Kamelu bat orratz-begi batetik igarotzea. IrYKBiz 350s.
azpisarrera-11
ORRATZ-BELAR.
"Orraatz-bedarra, la clase de hierba que sale en forma de alfileres" Iz ArOñ.
azpisarrera-12
ORRATZ-BURU (V-gip).
Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Cabeza de alfiler. Orratz-burua lako fristixa txiki bat eta, zer jakiturixa aren obretan!" Etxba Eib. Orratz-burua bezain txikirik. OrEus 334.
Orratz-burua baño askoz txikiago. MAtxGazt 17.
azpisarrera-13
ORRATZ BURU-BELTZ.
"Aguja de cabeza negra que se usa para sujetar mantillas, etc. Orratz buru-beltza lanao mantillak eta katiatzeko erabiltze zuan" Elexp Berg.
azpisarrera-14
ORRATZ BURUDUN ( Sal ap. A).
Alfiler.
azpisarrera-15
ORRATZ BURU-TXIKI.
"Alfiler. Kaja baten orratz buru-txikiak dare, eta bestian jostorratzak" Elexp Berg.
azpisarrera-16
ORRATZ BURU-ZURI. "Buruan zulorik ez duen orratza. Oro har, azpildurak non hartu behar diren zehazteko erabili ohi dira"ZestErret.
azpisarrera-17
ORRATZEAN(Estar, tener, etc.) presto, preparado. Lau itaune edo pregunta ta bost edo sei berba ta eritxijak neukazan orratzian, esan oi dan legez; baiña ikusi nebanian Txirristen lotsa bagakerija, urratu neban [...] papera. Ezale 1897, 142a.
azpisarrera-18
ORRATZETARA.
"(Vc), a alfileres (juego de niñas)" A.
azpisarrera-19
ORRATZETIK HARA.
"Orratzik ara, orratzerik ara (Vc), se dice del vestido recién hecho" A. Orratzetik-ara lez garbiro ta txukun yantzita. KkAb II 158.
azpisarrera-20
ORRATZETIK HARAKO.
"Orratzerik arako soinekoak daroazuz burutik beatzetara, Jainkoaren alabea (V-ger), [...] vestidos recién hechos" A. Txilindun txupinak, kaltza odolezkoak deritxenak , garriko arrea ta abarka orratzetik arakoak. AEzale 1897, 19b.
Apaiz berriarentzako aldagarri, orratzetik arako, kutsatu gabeak. AArdi 77.
Komunismoa orratzetik arako jantzia, labatik arako opilla dala uste dabe. EguzkGizAuz 10.
Gure soñekoak [...] barri-barri ta orratzetik arako dirudie. LarrakEG 1959, 196.
azpisarrera-21
ORRATZETIK HARI.
azpisarrerakoSense-21.1
a)(L, S ap. A). De cabo a rabo. "Orratzetik hari kontatu niozkan oro (L, S), le conté todas las piezas según eran cosidas" A. Orratzetik hari. (L). LanderEusk 1928 (IV) 316 ('Gerthakari bat bere xehetasun guziekin ezagut-arazten denean').
Testament zaharrean irakurtzen diren gora beherak, orratzetik-hari, denak egiak. Herr 28-12-1961, 2.
Platonek, orratzetik aria, bere asmoa aitortu bear izan zion. ZaitPlat 16.
azpiadiera-1.1
Orratzetik harirano behar du jakin. OPrASJU 262.
Orratzetik hari denak jakiten. EZBB II 83.
Behar baitute hedabidek orratzetik harira esplikatu zer den eta zertarako den. Herr 26-4-2001, 3.
azpisarrerakoSense-21.2
b)Pasando de un tema a otro.
Galdetu, orratzetik hari, non gogo zuen hil ondoan izan. Prop 1909, 202.
Orratzetik hari, aixtur-ukaldi zonbait ere emanik protsimo-lagunari, huntarat erori zitzaioten solasa. LfMurtuts 44.
Orratzetik hari, galde egin zioten bazakienetz. LfELit 163.
azpisarrera-22
ORRATZETIK LANDA (Sal, R ap. A),
ORRATZETIK LEKORA (L-ain ap. A).
"Se dice del vestido recién hecho" A. v. ORRATZETIK HARA.
ORRATZ-IPURDI(-ph- L, BN, S ap. Lh). "Partie de l'aiguille opposée à la pointe" Lh.
azpisarrera-29
ORRATZ KALEDUN (AN-ulz).
"El alfiler" Iz Ulz.
azpisarrera-30
ORRATZ-LAN ( (L, BN, S ap. Lh)).
Trabajo, obra de costura.
azpisarrera-31
ORRATZ-MOSKO.
Punta de aguja, de alfiler. Bere amek elkhi ohi deiue ekhitara orratz moskuareki. IpDial 23.
azpisarrera-32
ORRATZ-MUSU.
Punta de aguja, de alfiler. Beren amak [zigarra] atera oi diote eguzkitan orratz musuarekin. ItDial 23 (Ur orratzaren punta, Dv orratzaren moko).
azpisarrera-33
ORRATZ OKERTU.
Anzuelo. Txibitarako bear dan berun da orratz okertuakaz egiñiko tresnatxu polita. AgKr 103n.
azpisarrera-34
ORRATZ-HOSTO.
Hoja en forma de aguja. [Piñuari] kendutako orratz-osto guziak. Munita 62.
azpisarrera-35
ORRATZ-PUNTA (L, BN, S ap. Lh).
Punta de aguja. Suge biperaren xixtakoak doi doia orratz punttaren sistakoa egiten du. BarbSup 109.
Orratz-puntea ixterretik sartu zion kotxorroari. OskKurl 76.
azpisarrera-36
ORRATZ-SALTZAILE.
Vendedor de agujas. Kordoba-Potroko orratz-saltzailleak. BerronKijote 191.
azpisarrera-37
ORRATZ TXIKI (Ae ap. A Apend;orratz txikin Aq 945 (AN) A),
ORRATXIKIN.
Alfiler. Orratxikin bátes zistátzen egótea. LEDoc 280.
Eseri zien lepoan tela zuri puzka bat orratxikin batzurez ongi aseguratrik. ZMoso 46.
azpisarrera-38
ORRATZ-ZULO.
"Orratz-xilo (S; Foix), chas de l'aiguille" Lh. Batu orduko barriketa-ariya orratz-zulua ziar berialako baten sartu dabela. KkAb II 155.
Errazago da gamelua orratzuloan sartzea, aberatsa zeru-yaurerrian baño. OlMt 19, 24 (Leon orratz-xilo).
Orren animali aundia nola igaro orratz-txulo batetik?IrYKBiz 351n.
Hariaren orratz-xiloan sartzeko ez omen du oraino lunetarik behar. Herr 18-4-1957 (ap. DRA
).
Kaamelu bat orratz-zilotik / pasako dela alaino. Mattin 128.