Tr. Muy empleado en la tradición meridional (sobre todo guipuzcoana) a partir del s. XIX, aunque aparece antes en los refranes de Garibay y los pasquines de Tolosa de 1619. Se documenta tbn. en algunos autores vizcaínos, como Moguel, Añibarro, E.M. Azcue, Lauaxeta, B. Enbeita y Erkiaga. La forma general es magal ; hay madal en Aramburu-Bago y magale en Azurmendi. En DFrec hay 5 ejs.
etimologikoa
Etim. Para su relación con (h)egal (cf. prefijo m(a)- ), v. FHV 271s.
sense-1
1.
(Lar, Añ, H(V, G)). Falda."Arregazar, azitu, magalak gerriratu
"Lar.
"Enfaldarse, magalak, altzoak azitu, gerriratu
"Ib."Falda de guardapiés o basquiña"Ib."Haldas en cinta, magalak gerrian
"Ib."Sofaldar, alzar las faldas, magalak azitu, gerriratu
"Ib."Enfaldo, (c.) magalak jaso
"Añ.
"
Goazen magalak gerrian, [...]"H.
Goiztarra ni magaletan det agiri. "
En las haldas se me ve"
.RG A, 51 ("por los que por no trabajar de pura pereza andan rotos y deslucidos").
[Danzan] oñakaz magalak arindetia. MgCO 133.
Alarguna izan nai, ta orregatik ere kortejatua izatia gustatzia, [...] magalak kolorez egiñik, burua usaiez betia ta banidadez janzia. EchveDev 467.
[Neska] besouts eta magala bilduki gazta-zumitzak garbitzen ari zen. '
Elle avait retroussé ses manches et son jupon'
.OrMi 50.
azpiadiera-1.1
An zian Magal-arro soin berriarekin / [...] ara Txetareneko andere pinpirin. "
Allá va Faldas-Huecas"
.OrEus 19 (cf. magalarrotu
).
azpiadiera-1.2
(V, R)
Ref.:
A;
EI 281
. "Ruedo de la ropa"A.
Zeure jaztekoaren magaleko erza ukututea zan asko, guztiz osaturik geldituteko. AñLoraS 73.
Magalaren ertzarekin asi zan legortzen [negar-malkoak]. ZabGabon 31.
Ire gonaren magala bederen utzadan, musukatzeko. 'L'ourlet de ta robe'
.OrMi 55.
Magala gerriratuz, maitara yarriko ditu ta bazkari-morroiketan ari izango zaie. OlLc 12, 37 (Or gerri-zapia jantzi, Ker bere gerria loturik).
2.
(VP 63r, Lar, H). Regazo, halda."Regazo, el enfaldo de la saya, erregazoa, altzoa, magal azitua
"Lar.
"
Eraman zituen intxaurrak magala beterik, [...]"H.
Anduraz beterik magalak, / sendatzeko belaunak, / joan oi zarizka anreak.
PasqTo
17ss.
Jesusek bere Amaren magaletik loreak artu [zituen]. ArrMay 138.
Ez eban begirik kentzen nire magaletik; magala neban orduko platerea. OrTormes 79.
Magal betea saskian ustutzera yoan zen. OrMi 33.
Lurreko ale jalkiak / magalean bil etzazu. OrEus 75.
Kabiondotik banaka-banaka atereaz, magaleko txokondo epelean jarri ziozkan poliki arrautzak eta txitatxoak. TAgUzt 118.
Magaletik ondasunak eskuzabalka ixuriz datorkigun erregin onek. Ib. 74.
v. tbn. Goñi 26.
sense-3
3.(V, G, AN-ulz, R; Lar, Añ (V, G), Dv, H), madal. Ref.: A; Iz Ulz.Seno, regazo."Gremio, regazo, kolkoa, magala, altzoa
"Lar, Añ.
"
Bere amaren magalean, dans le giron ou sur le sein de sa mère"Dv.
"
Magálian artu, tomar (el niño) ante el pecho"IzUlz.
AxN explica altzoan (381) por magalean. Tr. Es la acepción mejor documentada sobre todo en autores guipuzcoanos desde principios del s. XIX; tbn. lo emplean los vizcaínos Añibarro, E.M. Azcue, Erkiaga y B. Enbeita (NereA 247).
Seme ori magalean [eukan]. AñEL2 227.
Beraren semetxoak bezala etzin gaitezen konfianza andi batekin beraren magalian. EchveDev 174.
[Jesusen gorputza] Ama Maria guziz Santari magalera eman zioten. Lard 464.
Sartu zaite beragana, aur egin dezan nere magalean, eta izan ditzadan beragandikan semeak. UrGen 30, 3 (Ol nere magalean; Urt, Bibl belaunen gainean, Dv altzoan, Ker belaunetan).
[Aurtxoa] magalean ipiñi, eta ziotsan: nere magal au izango da zure seaska. ArrGB 24 (v. tbn. 55).
Amaren magal gozoan zegoen aingeru txikiya. EtxegEE 1885b, 314.
Iantzita emakumeak / mirinakeagaz / dirudi Birjina bat / magal zabalagaz. AzcPB 177 (v. tbn. 321).
[Ez dezala emakumeak] egiñ aurra zutik edo besteren madalean jarrita dagoala. Aran-BagoManMed 281.
Ainbeste txera ta palaguz seaskan ta magalean aurra euki. AgG 291.
Zeruko amaren magalean bizitzea ta animak zeruratzea da gure nai ta gogo bizia. ArgiDL 135.
(v. tbn. 107)Magal beroan illotzik dauka / alabatxoa. JaukolBiozk 36 (v. tbn. 79).
Mañaxi zarra ere, oitu bezela brakak magalian, [...] jostorratzarekin. AlzBurr 16 (v. tbn. Ram 35).
Aitaren Seme-bakar, Aitaren magalean dagonak, orretxek eman digu aren (Yainkoaren) berri. (Io 1, 18). IrYKBiz 50 (He, TB, Dv galtzarrean, LE, Leon, BiblE baitan, Ol altzoko, Or -rengan, Ker, IBk altzoan
).
Ama Birjiñak edatzen dizu / bere errukizko magala. OrEus 414 (v. tbn. Aitork 58).
Birjiña Amaren magal santutik / iturri garden bat doa. SMitxAranz 130 (v. tbn. 75).
Aur bat magalean eta bestea bularrean. JAIrazBizia 120.
Jaunak ar gaitzala bere magalean. OrPoem 528.
Indio beltxeran bat kitarra yotzen, lepoa makur, bere magalean bildurik. OrQA 51.
[Billobatxoak] aitonaren belaunari atxiki edo beronen magalera igo naian. EtxdeJJ 92 (v. tbn. 198).
Loreren aurrean belaunikatuz eta aren magalera bere burua botata. NEtxAntz 99 (v. tbn. LBB 91).
[Andra zoragarri] aren magalean ta altzoan. ErkiagArran 156.
Emakume santuak, irrizuri baltzerana ta txera gozoa egiten eutsen erritarrai, bere magaleko umeei. Ib. 173.
Eter aita aloroduna euri ioriarekin batera bere emazte emankorraren magalera ieisten da. "In gremium"
.IbiñVirgil 89.
Magalean maitekiro / auspo txiki bat artuaz.Zendoia 129.
v. tbn. Echag 109. Anab Usauri 86. Mde HaurB 91. Arti Tobera 287. MAtx Gazt 101. Uzt Sas 33. Ataño TxanKan 170.
azpiadiera-3.1
"
Kolkotik bota (egotzi) ta magalera erori (G-to), se dice cuando uno se desprende de algo que pronto ha de recuperar"A EY III 277. Lur oekin ez da gertatu beste gauzarik, ezpada kolkotik eroria magalean gelditzea. IztC 182.
azpiadiera-3.2
Concavidad.v. magalgune. Gizon iakitunok agerbide biurriaren magalei ta okerruneei amorra kentzen zazpi aleginak egin dituzte. ZaitPlat 40.
sense-4
4.(V-ger-arr-oroz-m ap. A; H), magale. Seno, interior; amparo, protección. "Eleizaren magalera biurtzea" H. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos del s. XX y en Erkiaga.
An [itxasoan] bere magal goxoan bat egiten dute [ibaiek]. AnabUsauri 65.
oñu zoli ta bizien magalean [...] loak artu zuan. Ib. 35.
Ez Yainkoak zeruan artuko gaitu, ta ezta ere Aberriak bere magalean. LdiIL 156.
Bidasoaren / bi aldetako jendeak, / [...] Ama Euskerak magal berean / azitako senideak [gera]. OrEus 196 (v. tbn. Jaukol Biozk 70 euskeraren magal
).
Aldendu zan andik illunabarraren magalean buru-makur. TAgUzt 185.
Gogoa bil-bil dut gorde magalean, laister sogor, itsu. OrPoem 526.
Lañoak beraka egin zuten euren magal ezearen zamak eraginda. EtxdeJJ 257.
[Mendiak] ortzearen magal bero urre-erraiñuz betean, maitekiro etzin nairik. ErkiagArran 185.
[Elizaren irakatsiak] beti eroapenaren magal makalean kulunkatuak. ErkiagBatB 128.
[Izadiak eztu] tajugabekeriarik sortzen. Bere magaleko sorkariak ezin ditu zerik gabeko xede batera bultzatu. VillJaink 109.
Erdi-miñez dago ama lurra, eta Zephir-en arnas epelera, bere magala zabaltzen du. IbiñVirgil 89.
Bere magalean bedatzi bider atxillotzen dituen Styx (infernua). Ib. 117.
Itxas nastuari, / aizeak burrundan / diotsa kantari: [...] // Zerk galerazten din / loaren magala?NEtxLBB 350.
Uin arroa aparrez / betetzen ondartza, / [...] magal zabalean / dantzan lau ontzixka. Ib. 351.
Geroaren magalean / iraupena dek oetzat. Ib. 231.
[Aita] agur betiko baten magale ilunean / galdurik, / [...] hil zen sekulako. AzurmHitzB 57.
Egoitza ere badezu / aundi eta zabal, / izateko zar eta / elbarrien magal. Insausti 44.
[Gramatika] noraino egon den murgildua Humanitate direlakoen altzoan nahiz alemanez Belletristik esaten denaren magalean. MEIG VI 110.
azpiadiera-4.1
Mako ikuseziñetik zintzilika itxas-magalean eguzkia astiro kotatzen [da]. TAgUzt 8.
eixten asi gera. / Aize-magalean ontzia zanbulu..."
El avión se columpia en el regazo del aire"
.OrPoem 525.
sense-5
5.Falda (de una montaña). Bizkaietako muñatz-magalean, Itzaga-erreka albotik duala bere Erraondo. "Al pie de las lomas de Bizkayeta"
.Mok 13.
Mendiko magal ertzian daguan areitz zimela. LauxBBa 32.
Ollarrari olloak bezela, magalera urbilduz dijoazkio mendiari Gipuzkoako erriak. TAgUzt 93.
Amets egin, bai, / amets! Mendi-magalean. EAOlBe 87.
[Espuru mendiak] etzeukenan magalean ardirik, [...] lañotik aterarik, gorago aldegiñak izaki. OrQA 63.
Iru mendiskaren magalean eta uraren ezpaiñetan etzunda. ErkiagArran 10.
Arruak berak aukeratu zun / Gurutze-mendin magala. UztSas 44 (v. tbn. 168).
Pisga mendiaren magaleko Itsaso Hileraino. BiblEDeut 4, 49 (Dv azpi, Ol, Ker barren
).
Beas, erritxo liraiña [...], granada-ondoz ederturiko mendi-magalean etzuna. OnaindSTeresa 91.
Zeru biurtutzen zan / Urbiko magala.Insausti 169.
azpiadiera-5.1
Provenzako errege-erri ederra, Prantziaren magal-zokoan etzin zen azkenik. OrMi 138s.
sense-6
6.
(Sal, R)
Ref.:
VocPir 340;
A
. Ala.v. hegal, hego. Zomat aldiz nai ekuntu nion biltu edo mokorkatu zore semiak, olluak mokorkatan tion bikala bere txitxaxkuak magalen pean?HualMt 23, 37 (Samper magalen pean; He, TB, SalabBN hegal, Dv, Ip, Ech, Leon, IBk, IBe hegalpe, Ol, Ker egape).
Noizbein putreak ala darabiltz / jaso ta makur egalak; / uin batek berak jasotzen ditu, / batean gorde magalak. OrEus 395.
sense-7
7.
(V-gip, G-to ap. A),
maal (V-gip ap. IzArOñ). "Falda, trozo de carne entre la ubre y las piernas"A.
"La piel colgante (de las vacas) entre el muslo y la tripa"IzArOñ.
"Especie de colgajo o piel colgante que tienen las vacas desde el cuello a las piernas delanteras"Ib.n. 198.
sense-8
8.
(V-gip),
madal (V-gip),
maal (V-gip)
Ref.:
Garate Cont BAP 1949, 360; Iz UrrAnz (maal); Etxba Eib (madal); Elexp Berg (magal, madal)
. "
Maála, albora daukan maála, la rama lateral de un árbol"IzUrrAnz.
"Rama del árbol. Puntaren puntan, / adarraren madalaren puntan...
"EtxbaEib.
"Ramita. Azkarran madala ibiltze giñuan Idurixon ganauei eulixak kentzeko
"ElexpBerg.
azpisarrera-1
ABRAHAMEN MAGAL (H).
Seno de Abraham, limbo. v. ABRAHAMEN ALTZOA, A. BULAR, A. GOLKO. Osoro zerurako ondurik edo eldurik zeudenen tokia, au da, Abraham-en altzoa edo magala. InzaAzalp 72.
[Jesukristo jetxi zan] lurpeko bi alderdi oietara, Abrahamen altzo edo magalera ta Garbitokira, askatu al guztiak askatzera. Ib. 73.
Il zan eskalea ta Aingeruak Abraham-en magalera eraman zuten. (Lc 16, 22). IrYKBiz 308 (Inza Azalp 81 magal; Lç bulhar, He, Leon galtzar, TB, Dv beso, Brunet, Oteiza senu, Ker, IBk altzo, BiblE ondo
).
azpisarrera-2
GONA-MAGAL.
v. gona.
azpisarrera-3
MAGALA EGIN.
"Bestela magala egiten zaio, de lo contrario se hunde; litm., se le forma concavidad (AN-larr)" A EY III 265. Elur maluta bezala / ilbeltzean jausten dala, / noan bidea estalia du / egiñez neri magala. 'Ofreciéndome su regazo'
.OrPoem 553.
azpisarrera-4
MAGAL-ALDE.
"Ce que peut contenir un vêtement retroussé sur le devant en manière de poche" H.
azpisarrera-5
MAGAL-ARTEKO.
Faldero. v. MAGALEKO. Iostun dendari gizon-antzeko / magal-arteko morroiak, / balio dabe gaur izateko / erriko kezken botoiak. AzcPB 362.
azpisarrera-6
MAGAL-HAUTSI.
"Magal-autsia (R), se dice de las mujeres que se mueven con mucha monería; litm.: de ala rota" A. "Pizpireta, magal-autsia, mujer pizpireta (R)" A EY III 324. Cf. HEGALA HAUTSI.
azpisarrera-7
MAGALEKO.
"Faldero, perrito de falda, magalekoa, altzokoa" Lar. v. altzoko, MAGAL-ARTEKO, MAGALPEKO.
azpisarrerakoSense-7.1
Protegido. Galarrenak eztau iñor adiskide ez magaleko. ErkiagArran 164.
azpisarrera-8
MAGAL-GOITI.
"Sofaldo" Lar.
azpisarrera-9
MAGAL-JIRAKA(Lar H). "Haldear, andar de prisa las que tienen faldas, magaljiraka ibilli" Lar.
azpisarrera-10
MAGAL-MAGALKA.
A haldadas. Magal-magalka bete zazuke / dakartzun zakuto xuri. "Tú puedes llenar entretanto varias haldas el saquito"
.OrEus 75.