Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga y autores a partir de mediados del s. XIX. Al Sur lo encontramos en Lizarraga de Elcano y autores del s. XX. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales.
sense-1
1.
(L, BN; SP, Lar, Dv, H, Foix ap. Lh.; a-G, L, B, AN-larr-erro, Ae; Lar, VocBN, H, VocB),
hastatu (SP)
Ref.:
A;
AApend;
IzetaBHizt2
. Tocar, palpar."Tâter, palpare"SP.
"
Hasta zazu ea pisukoa denz
"Ib."Tocar", "palpar" Lar."Palper, palpé; toucher un objet pour en connaître l'espèce"VocBN.
"Tâter"Dv.
"Palper, tâter"H.
"Tocar tentando"VocB.
"
Ilunpetan aztatu ta aurkitu nuen bear nuena. Ongi aztatu ta ondoan
"IzetaBHizt2.
v. hazkatu (1), haztakatu (1). Ezen hura bera naiz ni, hazta nezazue, eta mira: ezen spirituak haragirik ez hezurrik eztu, nola nik dudala baitakusazue. "Tâtez-moi"
.LçLc 24, 39 (HeH, Ol (h)aztatu; He, Dv, IBk ukitu, TB hunki).
Gauaz, epaiskaz, zur' etxen sartuz, / Em' ibiliz, eme hatsartuz, / Eta haztatzez, ganbara bitan / Iraganik, beldur handitan, / Net hatshanturik, zur' oh' ondora / Banatorra. OPo 16.
Ain ziérto nola ikusbánez bégis ta astátu éskus. LEDoc 32.
Alako bati gau bates etzanik zegolaik, astatzen ziola tripa deabruak, erraten zio: "Goapo, fixoki dago au!". (163). LE-Ir.
Zaragarraren kontra, hainitz ez denean, / Haztatzea hoberen, eta, azkenean, / Terebentina eta segoa baltsatuz, / Hedatzea gainean, ilea trozatuz. Hb Esk 231.Behatzaz ere haztatuko larrua ezagutzekotzat nondik hasten diren ilearen goiti-beheitiak. DvLab 246.
Niroren gorphutza haztatuz. Prop 1896, 43.
Batere sosik sakelaren zolan haztatzen duen ordutik gizonak. JEBur 121.
Nahiago hite ikusi eta haztatu. Ib. 124.
Medelen eskua estutu ta emaztearena doi-doi aztatu nuen. AArdi 58.
Erhien puntan aztatzen ere zituen orai. BarbSup 103.
Ez eban ezagutu, eskuz aztatu ez ebalako. OrTormes 27.
Eskua ortziruntz yaso, ta Aigito-ko lur gañean aztatu leiteken ilunbea edatuko da. OlEx 10, 21 (Ker ikutu aal izateragiñoko illunpeak).
Ni nerau naiz! Azta nazazue ta ikusi!IrYKBiz 530.
Ezin asmatu, kiborta beti / beatzetan aztaturik. OrEus 393.
Oidipuk esku itxuz beraren alabak aztatuz esan zun: Ene alabok!ZaitSof 151.
Orizu, asmuka eta amen-omenka artzeko orde, hobe dugu naski min horren ikhustea eta haztatzea. LfMurtuts 39.
Theresaren larrua hukitu zuen oihal oro aztatu. MdeHaurB 54.
Zer danak margorik eztu, ezta tankerarik ere, ta aztatu ezina da. ZaitPlat 42 (v. tbn. 109).
Eta eskuen artean erabilli, ikutu, eskuztatu eta aztatu ditezken izakietara oiturik gaudenok. Vill(
inGandElorri 13
).
Ikusi ta aztatu ditezken gauzetarik. VillJaink 66.
azpiadiera-1.1
"Chiffonner, manier deshonnêtement une personne"H.
sense-2
2.
(BN ap. A; Ht VocGr, Dv, H). Sondear, tantear, examinar; probar."Examiner un affaire, egiteko bat haztatzea
"HtVocGr 357.
"
Haztatzea, haztaren ikhustea, pisatzea: norbaiten gogoa ezagutu nahiz ibiltzea"HeH voc."Sonder, éprouver"Dv.
"Tâtonner, aller à tâtons, ou chercher, agir dans l'incertitude de trouver"H.
"Tantear, sondar [...]. Probar"A.
Iauna bilha lezatenzát, agian haztatuz hura eriden lezaketenez gure batbederaganik urrun ezpadere. LçAct 17, 27 (He haztamuka bezala, BiblE ez itsumustuka bederen aurkitzen zuten).
Orduan legearen erakhasle bat altxatu zen, eta erran zioen, haren zuhurtzia haztatu nahiz. "Tentans illum"
.HeHLc 10, 25 (Lç hura tentatzen zuela, He hura tentatu nahiz, TB haren frogatzeko, Dv hura zertan khausi, Ol azpikeriz, IBk azpikeriaz).
On laiteke Eskal-herriko burjes zonbaitek hunat erakhar baleza [bihi gogorra]. Guk ere hazta ginezake lur guti batean. DvLab 41.
Eta haztatu ditutzula beren buruan apostolutzat ematen dituztenak, eta hala ez direnak; eta gezurretan atzeman ditutzu. DvApoc 2, 2 (Echn probatu, Ur (G) aztertu).
Ni naizela bihotzak eta barneak ondoraino haztatzen ditudana. Ib. 2,23 (Lç examinatzen, TB y Echn zundatzen, Ur (V) aztertuten).
Gizon zahar bat, abantzu itsua, eskuko makhilaren gainean bermatuz, eta hartaz bere bidea haztatuz heldu zena. Prop 1882, 115.
Egizu so ongi; jendea nola bizi den etxean, eta nola dabilan etxetik ateratzen denean? Hazta-zkitzu eta jasta begiz oraiko janari-edariak, untziak, untzitegiak; oraiko apaindurak eta xingolak, eta girgilleriak. HUZez 66.
Orai [pilotariek] ikasiak dituzte, haztatuz, plaza hartako xoko moko eta zimardika guziak. JEBur 28.
[Gizon] oro bat bertzearen haztatzen eta beldurrez, elgarren herabe ginauden. Ib. 131.
Kontseilu horrek bada, ez baietan egoturik, eta goragoko xedeak ahal zenaz haztaturik, galdetu zuen eta ardietsi [...]. LanderRIEV 1914, 154.
Ez da itz ala susmo edozein ziñetsi bear; baña Yainko-arauz gurbilki eta mara mara aztatu bear da. OlImit I 4, 1 (Leon haztatu; Ip phezatu, Pi aztertu).
Makilka berehala hasi ziren Garaziko bi makilkari hoberenak: Xirti-xartaka lehenik, elgarren aztatzeko eta miatzeko bezala. BarbSup 183.
Berealaxe, izu-laborritan, opari-arriko sendorrari sua ezarritzeko aztatu nun: baña opari-suak, garrik etzun ateratzen. 'Me dispuse a punto a probar con los sacrificios de fuego'
.ZaitSof 189.
Naizen adiñeko izan-arren, zure egiñen buruzki erantzuten, aztatuko dut. Ib. 134.
sense-3
3.(BN-ciz-arb ap. Gte Erd 258; VocBN, Dv, H, A).Pesar a pulso; pesar en gral. "Essayer de deviner le poids d'un objet en le soulevant" VocBN."Soupeser. Hazta zazu, zer hazta duen ikusteko
"H.
"Peser, soupeser"Dv.
"Pesar a pulso"A.
"
Haztatu duzu? (has pesado) hazta! (BN-ciz-arb)"GteErd 258.
Aberiak bixirik aztatu edo pixetuteko. (1917). ForuAB 87.
Bertze bat ekartzen diote, hamabi kintal pisu duena. Haztatzen du. BarbLeg 130.
Haztatzeko eskutik eskura batek bertzeari irriz emaiten dituztela aldare-gibeleko gandeler-zango batzu. JEBer 63.
Anton Kokoak aztatu ditu / axuriak tegietan. "Ha pesado"
.OrEus 238.
Aztagaetan aztatzen duten ogi garratza, igeltsu ta latsunez beterik dago. AmezEG 1954 (11-12), 172.
Ezin dezakegu bero-mailla oberik idoro, bere biotzaren Jainko-zama aztatu ta neurtzeko poema alegitsu ta ezti-jariozko au baiño. Onaind(
inGaztMusIx 151s
).
sense-4
4.
(AN-erro ap. AApend),
astatu (H). Acertar."
Astatu, acertar"LEUrtVoc.
"
Astatzea, (AN) pour asmatzea. v. deviner (AA, LE)"H.
"Acertar. Emendik Olondrizko aztatuko zuteken aiek (AN-erro)"AApend.
Ararako [zerurako] bidea ertxia da [...] ta gutik astatzen dutena. (329). LE-Ir.
Astatu estadoa (375). Ib. Zeñek astatzen zuen, ura izain zela heredero (367).Ib. Zein mearra den ataria ta ertxia bidea daramana bizitzara, eta guti dirala astatzeuntenak. LEUrt 266 (tbn. astatu ms. 94v).
sense-5
5.Sopesar, considerar. Gizonak egitateari behatzen dio, Jainkoak ordean haztatzen du xedea. "Pensat"
.DvImit II 6, 3 (Ol, Leon (h)aztatu; SP sondatu, Ch pisatu, Mst phezatü).
Iritzi zarrak aztertu, txonpelaka aztatu, ta gero, egokien deritzaiona aukeratzen dizu. ZaitPlat 26.
Dena dela, aztatu ditzagun oien arrazoiak, zer-nolakoak diren. VillJaink 148.
Itzak azta ta aulak eta alperrikakoak aintzakoago ta adirazleago diranen orde utzi bear dirala eskatzen baitzun. GaztMusIx 164.
Horiek denak haztatuz eta pisatuz, zinez, ene burua zorretan daukat ni hazi eta hezi nauen mundu eta kristau sozietate huni buruz. LarreArtzainE 208.
azpiadiera-5.1
Juzgar. Gizonak itxuratik haztatzen baditutzu, laster zira enganatuko. LeonImit II 7, 3 (Ch kanpoari bazauzko beira).
sense-6
6.
(S ap. A
; Gèze). Rascar."Gratter, frotter"Gèze.
"Rascar"A.
v. hazkatu (2). [Haziendari] laket zaio haztatürik eta balakatürik izatia. IpDial 47 (It atzegitea, Ur atz egin dagijuela, Dv hatz eta balaku egin dakioen).
Bere harri eskian, etxakin zer egin, Pupuñi bürien haztatzen hasten da. J.B. MazérisGH 1932, 508.
sense-7
7.Pesar (tener peso). Berehala ohartzen naiz erreposkiago noala, Gure Herria demontre harek nik uste baino gehiago aztatzen zuelakotz alfotxetan. BarbSup 14.
azpiadiera-7.1
(Fig.). Garai artako gogoetalari bikainenak ikaragarrizko gorrotoz eta erdeinuz azterrerazten zituen. Erri xea areago oraindik: abereak bezala beren sabela asebete oi zuten erritar arruntek, eta oietariko millakak eta millakak benetako gizon bikain batek aina etzuketean azta. ZaitPlat 30.
sense-8
8.Experimentar. Guti haztatu dut ene bizian harena bezalako lañotasunik. JEBer 57.
azpisarrera-1
HAZTAXE(Forma con suf. -xe aprox.). Palpando. Bertan gogülatzen zaio bazila papuan gazna bat esküko harrien heñxüxeko, ordian [...] eskia [...] athorra bülharretik sartzen dü han haztaxe eta... elkhitzen gaznaeki. J.B. MazérisGH 1921, 508.