Tr. Documentado en autores meridionales y septentrionales no suletinos. Leihor es la forma propia de la tradición labortana y bajo-navarra (junto a lehor en Etcheberri de Ziburu, INav y Prop ). Al Sur, leor y legor son las únicas formas documentadas en textos guipuzcoanos, siendo algo más frec. la segunda. Para autores vizcaínos hay sólo leor en Refranes y Setencias y Añibarro, y lior en autores de los ss. XIX y XX (alternando en algunos de ellos con legor y, menos frec., leor ). Hay además ligor en D. Agirre (Serm 79, en vizc.), Belaustegigoitia, Anduaga y Gerrikagoitia. En DFrec hay 39 ejs. de lehor y 8 de legor , todos ellos meridionales, y 2, septentrionales, de leihor .
Onom.: Eximino de Gazolaz in Leior. (1025) Arzam 324.
Hegilior eta Abulanga. (1025) Ib. 323.
En Leorlatz. (1283) Ib. 323.
Igusquiçaga Liorr. (1284) Ib. 323.
Sanso Lehoarriç. Arig SM 222.
sense-1
I.(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(G-azp-goi, AN-larr (pero v. Echaide Nav 248s.); Lcc, Lar, Añ, Dv (leo- G), H (+ leor V, G)),
legor (V, G; vEys, Dv(G), H),
leihor (L, BN; Lar, H),
lior (V; vEys, Dv(V), H(V, G)),
ligorRef.:
A (legor, leihor, lior); AEF 1955, 82; Asp Leiz 335; ZestErret
. Seco; árido."Estéril cosa, gauza sikua, leorra
"Lcc.
"Val de Leorra, que quiere decir 'enjuto y seco'"IC II 31.
"Amojamado, acecinado, igartua, idorra, leorra
"Lar.
"Seco", "árido" Lar y Añ."Enjuto <-xu->"Añ.
"L'adjectif est tombé en désuétude dans la Vasconnie française et s'est maintenu dans l'espagnole"Dv.
"La diferencia que hay entre legor, idor e igar, consiste, según Añibarro, en que legor e idor se referieren a vegetales, igar a animales y sus huesos. No se dice azur legorrak o ezur idorrak, sino azur igarrak 'huesos secos', ni besoa legortu o idortu, sino igartu 'secarse el brazo'. Sin embargo también se dice igar hablando de la arena, ramas"A.
v. agor, ihar, idor, siku. Tr. De uso general en autores guipuzcoanos desde principios del s. XVIII. En la tradición vizcaína se documenta en RS, Añibarro, J.J. Moguel (BasEsc 242 lior ), Uriarte (Dial 60 lior ) y autores del s. XX. Hallamos tbn. algún ej. Lazarraga (en sdo. fig.) y en Lizarraga de Elcano. El único ej. septentrional corresponde a Leiçarraga.
Lekhu leihorréz dabila. LçMt 12, 43 (Ur, Ker legor, Ur (V), Arriand lior; He agor, TB, Echn, Hual, Samper, SalabBN, Ip, IBe idor
).
Oñak leor, haoa eze, sendari doke. "
Los pies secos y la boca húmeda tendrás gallardía"
.RS 87.
Arkitzen dira egur igar bat bezaiñ idorrak edo leorrak. MbJBDev 10.
Ur bien erditik egintzan bide leorra. AñLoraS 6.
Arbola berdean au egiten badute, legorrean zer egingo da?OteizaLc 23, 31 (He, Dv, IBk, IBe ihar, Brunet, Ol, Ker igar, TB idor
).
Bear zaio abereari eman bazka ona eta legorra. ItDial 81.
Iturri leor bat. IztC 103.
Mats eta piku leorrak. Lard 175.
Etzauntza bustia kendu eta leorrago bat ipintzeko. ArrGB 79.
( s. XX)Jantzi eben soñeko leorrakaz. EchtaJos 79.
Ogi legorra jan. AgG 123.
Orduaren zai, [...], lerden ta ixill, bero ta ikara, larri ta legor [...] biotzaren taupadak ezin geratuaz. Ib. 339.
Ezur leor elkortuaz. InzaAzalp 109s.
Aitonaren / begi legor zar aietan. JaukolBiozk 40.
Eguzkiak kixkaltzen dituen lur legor aietara. AlzRam 52.
Jantzi eutsan soñian alkondara legor bat. Otx 160.
Arrizko orma txiki legorrak, eta oen gañean isuribiko estalia. JMBELG 69.
Eztul legorra. OrEus 237 (v. tbn. Mi 100).
[Gizonezkoak] mingainpetik ateratako ziztu legorra ortzartetik jaurtitzen zuen. TAgUzt 83.
Eguzki-galdak eta aize leorrak. Munita 16.
Ote zakarra eta txillar leorra. Ib. 106.
Iturri agortuak, erreka ta ibai legorrak. Ib. 21.
Uda legor batian. SMZirik 65.
Bizkotxo legor batzuk. AnabAprika 12.
Egualdi otz eta legorra. EtxdeJJ 249.
Gastaiñakin afaria. Eta eguardian berriz baba ligorrak. AndAUzta 46.
Kaixo, mandazai. Bideak legor al dira?NEtxLBB 182.
Bota bitez putzu leor batera. BerronKijote 80.
Aurreko bi mendi legor oiek. AtañoTxanKan 32.
Lurra izugarri legor dago. OnaindSTeresa 95.
Eta erropak aldatu; legorrak jantzi.JAzpiroz 155.
Oso giro legorra, otza eta aizerik gabea zala. Albeniz 164.
Iparraldeko gizon hezea zen: Hego-alde lehorrak ez zuen gehiegi kilikatzen. MIH 273.
Fruitu lehorra. MEIG VI 133.
Mexico Berriko lurralde zabal-lehorrak. MEIG I 131.
v. tbn. Ub 25. AB AmaE 409. GMant Goi 50. EA OlBe 31. Lasa Poem 67. Legor: Echag 148. Zab Gabon 40. Sor Bar 35. Bv AsL 109. GMant Goi 33. JanEd II 40. Muj PAm 61. Ldi RIEV 1929, 209. Laux BBa 126. Tx B III 45. TAg Uzt 258. Zait Sof 168. Gand Elorri 143. Arti MaldanB 197. Ibiñ Virgil 104. NEtx LBB 97. Azurm HitzB 68.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva). Eta arkitu zituen illea leor-leor eta inguru guziak bustiak. Lard 128.
Lurra legor-legorra ez bada. Munita 152.
Beste sardin zar bat legor-legorra. AtañoTxanKan 156.
azpiadiera-1.1.2
(Ref. a un vino o licor). Bustitzen da ondoren guzia ardo zuri legorrarekin. Egan 1965 (1-6), 106.
azpiadiera-1.1.3
Seco, sediento. Lan asko, ta legor zan jendia. Indar berritzeko ardo pixkatxo bat eskatu zioten. BvAsL 152.
azpiadiera-1.1.4
"Sec, qui n'a pas d'embonpoint, maigre: opposé a gizena gras et guria, cédant sous la pression de la main, qui se dit des animaux, agneau, mouton, veau, etc. Bei, zekor leorra, vache, veau secs. Samea leorra dauka, il a le cou sec"H.
azpiadiera-1.1.5
"Desséché, séché en parlant d'une partie du corps rendue à telle par maladie. Oiñak leorrak dituen gaxoa
"H.
azpiadiera-1.1.6
"Sec, aride, en parlant de mamelles. Ugatz leorra, [...]. Errape leorrak
"H.
"
Iñude liorra, aiña eskia, el ama seca"IzArOñ(s.v. iñude).
azpiadiera-1.1.7
"Sec, seul, sans accompagnement d'autre chose. Ogi leorrez oturuntzatu, avoir dîné du pain sec"H.
Sobrio, no ebrio. Gizon bat mozkor dadinean [...], gogoa bustirik baitu; gogo legorra da iakitunen eta oberen. ZaitPlat 34.
azpiadiera-1.2
2.(Aplicado a personas).Seco, parco, poco expresivo, antipático; insensible."Au fig., sec, qui n'a pas de sensibilité"H.
"
Pertsona bezela lehor xamarra da
"ZestErret.
Zerren aita neben guztiz gogorra, / senideak labur, ama leorra. Lazarraga B15, 1181v.
Beñere ejerzizio santu au utzi bear ezta: leor ta otza zaudenean irakurri puska bat. CbEg II 11.
Ez dezu sentitzen gozotasunik? Zaude leor, gogor, pensamentua ezi ezinda? Ezda ansi. Aurrera. MgCC 188 (CO 282 lior).
Ze prestu-eza, ze otz-orra ta leorra nasan zuri esker onak emoteko!AñEL2 177.
Legorra ta illuntxoa dago Gaixpar: bestetan lango arrera onik emen bere eztaukat. AgAL 134.
Alegiñak eginda be, ezin eban iñok euki aregaz izketa luzerik, gixon legorragorik!KkAb I 51.
--Ta Mitxel? Gaur oso "legor" zegon. --Gaxoren bat zearo gaizkitu zaio ta. LabEEguna 74.
Zer eguerdi goxo ditudan burura! Berritzen didate / oroi utsarekin orduko zirrara, legor naizanean. OrPoem 529 (v. tbn. QA 142).
Mutil zar legor onek eztu bere bizitzan elkor-bidea besterik. NEtxLBB 86.
Mutil ura, narru zarra baiño legorragoa zaio neskatillari, ta Ireneri eztio arreta pittinik ere artzen. Ib. 136.
Orixe, lehortzat geneukan gizona, ez zuen inolako lotsa gaiztok lotu bere adiskideaz mintzo zenean. MIH 265.
Halako lehor-antxa ere aurkitu izan zaio. Ez zitzaion atsegin Orixeri erromantikoen biguinkeria ozena. Ib. 263 (v. tbn. MEIG I 191 lehor-antxa).
Axalez bakarrik baitzen lehorra, hotza eta xekena, ez barrenez. Ib. 294.
azpiadiera-1.2.1
(Usos pred. y adv.). [Larrain ta Rekalde] patata errea baño legorrago biak "Uitzi"-ri berebizikoak botatzen. LdiIL 49.
--Oi? I ere emen? Ongi al ago, Petri? --(Legor) Ongi; ta i?LekEunD 17.
--Zer dagizu emen? --galdegin zion legor. TAgUzt 166.
Mattin, zentzatu adi! Esan zion legor osabak. EtxdeJJ 115.
Berarekin mintzatzen ziran askok ezi-legez (por educación) egin oi zuten, legor eta zindotasunik gabe. Ib. 266.
v. tbn. ABar Goi 35. Lab EEguna 105.
azpiadiera-1.2.2
Erantzun zion osabak legor-antxean. TAgUzt 121.
azpiadiera-1.2.3
(Con reduplicación intensiva)."Secamente, leor leor
"Lar.
Eskatu zion predikatzeko baimena Obispo jaunari. Ukatu zion onek legor-legor: Ez. BvAsL 118.
azpiadiera-1.2.4
(Ref. al corazón, espíritu, alma...)."
Biotz leorra, cœur sec"H.
Samurtu egizu Zeruko iñontzaz nire biotz gogor, leor, agortua. AñEL1 165 (v. tbn. en contexto similar fB Ic I 53, Garita-Onandia EgOn 23 (ap. DRA) bi(j)otz lior
).
Ama ill zanetik aurrera, otza, legorra ta beastunez betea gelditu iakon arimea. AgAL 110.
Biotz legorra bear litzake [...] aren gogo-oñazea norberarena bezaintzat ez artzeko. TAgUzt 161.
Orregatik ligor / Ta amodio gabe / Segall ta erkituak gaude. IñarraEzale 1897, 212b.
Meza-entzule askoren biotz gogor eta legorretan. MAtxGazt 97.
Errezuak motzak, / legorrak biotzak. Olea 219.
azpiadiera-1.2.5
"
Itz leorrak, paroles sèches"H.
Betoker eta mintzo legorrez esan zion: [...]. TAgUzt 103.
Legorrak izaten dira gure alkarrekiko maitasun-agerpenak. NEtxLBB 71.
azpiadiera-1.2.6
Ai! Etxe otza dek au, ostatu legorra dek au. [...] Urdallarentzat zerbait baziok, baña biotzak eztezala ezer eskatu. AgG 238.
azpiadiera-1.2.7
Tacaño, mezquino. Urrutitik eskuzabal diruditenak, gerturaezkero agitz ardagaia baino legorrago izaten dira. AArdi 24.
azpiadiera-1.2.8
"Parrandetan nekez animatzen den pertsona"ZestErret.
azpiadiera-1.2.9
(Ref. a una narración, historia; al estilo, forma de escribir).Seco, sobrio, parco. Parmeniderenak dira itz legor eta zailok. Edea baino zailagoa zan aren idaztankera. ZaitPlat 44.
Espartzua baiño leorragoa kondaira, eta irudimenik gabea, [...] idazkera eskasekoa. BerronKijote 18.
Ez da bestetarako bere idazkera zakar ta leorra. "La dureza y sequedad de su estilo"
.Ib. 79.
Eta ez kondaira hotza eta lehorra, bizia eta umoa baizik, gertakarien kontaketari iritzien beroa erasten dion herri periodismua. MEIG III 110.
Itun zaharrean bertan [...] ez dira behar bezain urriak pasarte gogor eta lehorrak. MIH 351.
azpiadiera-1.3
3.
(H, que cita a Lard). Estéril.En AxN se explica defota (407), por leorra. Zuri andreak esaten dizu nere Janes leorra. 'Seco e impotente'
.LasBer 574.
(v. tbn. 576)Leorra zera, baña seme bat izango dezu. Lard 139.
Ainbeste illabete ta ezkontza-ondorenik ez? Errain legorra ekarri ote zuten ba etxera?NEtxLBB 24.
azpiadiera-1.3.1
Ontzeko asmoa ezta asmo antzua edo legorra, baizik eragillea. AA III 512.
1.(L-côte; Urt II 284, Dv (leo- G), H (+ leo- V, G)), legor (V, G; H (V, G)), leihor (L, BN; SP, Urt Gram 16, Arch VocGr,VocBN, Dv, H), lior (V-gip; Dv (V), H (V, G)), ligor. Ref.: A (leor, legor, leihor); Etxba Eib (legor, lior); Holmer ApuntV; Iz ArOñ (liorrera); Elexp Berg (lior); Gte Erd 214.
(Usado en sing., sin adj. ni demostrativos). Tierra, tierra firme (en contraposición al mar, al agua). "Ligorra, significa tierra cimera, tierra sorda" Poza 17r. "Leihorra, terre ferme; leihorrera, à sec; itsasoan edo leihorrean, en mer ou en terre" SP. "Desembarco, desembarcación, [...] leorrera jaistea" Lar. "(En) seco, leorrean" Lar y Añ. "Untzia leihorretik urrundu da, le navire s'est éloigné de terre" Dv. "Lanhoarekin ez gintuen ikhusten leihorretikako seinaleak, [...]" Ib. "Leorra iotzea, toucher terre. Leihorrera, leorrera iaustea, descendre à terre" H (s.v. leihorreratu). "Liorrera, a la tierra firme" Iz ArOñ. "Txalupan jarri orduko liorrera bueltau nai giñuan" Elexp Berg. Cf. LEHORREZ, LEHORREKO, ITSAS-LEHOR. Tr. Documentado en autores meridionales y septentrionales no suletinos desde el s. XVI.
Itsasoa eta leihorra inguratzen dituzue. LçMt 23, 15 (He leihor, Ur, IBk lehor; Dv, Leon itsas-leihorrak, TB, Hual, Samper, SalabBN lur, Ip lühidor
).
Leorrean artu ez doa arrankaria. "
En los seco no se toma la trucha"
.RS 229.
Ugaraxoen triskea, leorrerean ezera. "
De lo seco a lo húmedo"
.Ib. 436.
Su, Aire, Itsaso eta Lehor zimenduzkoan. EZMan I 79.
Lehor eta uraren Iongoikoa. EZMan II 145.
Bañan uholdeak nola / zelhaiak estaltzean / gizonak aurkhitzen baitu / leihor mendi gañean. / Halaber [...]. EZEliç 321.
Nork erran zukeien gizon bat hirur egunez da gauez balearen sabelean ibiliz gero, bizirik leihorrera iltkiko zela?Ax 130 (V 86).
Lehenbizirik egorri behar duzu xalupa leihorrat. INav 130.
Eta hurbil zakisko istriborreko leihorrari eta muillatuko duzu 5 edo 6 brasetan. Ib. 14.
Ioaten zarela hegoan Kabobieso gaiñean leihor guziak egiten du arraso. Ib. 97.
Arriturik ikusi zuen nola santutxoa leorrean baliz bezala urtan ibaiean zebillen. CbJust 106.
Urak txikitu ziranean, irten zan Noe leorrera. Ub 13.
An daramate ontzia kaiera, / leorrera. ItFab 203 (tbn. en Aran SIgn 217).
Ur-lekuari deitu zion itsasoa eta leorrari lurra. Lard 1.
Itsas-urean abiatu zan, lur-leorrean bazijoan bezala. Ib. 474.
Bildu bitez toki batean zeruaren azpian dauden urak eta agertu bedi legorra. UrGen 1, 9 (Urt, Dv, Bibl leihorra, Ol, Ker legorra, BiblE lehorra
).
Atseginikan finkatu nuen / Leihor gainian zangua. LuzKant 132.
Mundu os-osoan / aren izen ona / leor ta itxasoz / barreatzeko. ABAmaE 114 (5 lior
).
(s. XX)Leorreruntz igari etozan. AgKr 62.
Arranondon, itxasorako eztanari, legorrean emoten jako lana. Ib. 78.
Jaurti eben uretara leorrean egoan batela. EchtaJos 189.
Lenago sinistuko niken arraiak legorrian dabiltzala. UrruzUrz 60.
Modu ortako deskalabrorik, / legorrian da bustiyan / etzait goatzen gertadu danik. TxB II 48.
Ugarte deritzanez / itxas-erdiko legorra. LdiUO 37.
Legorrean arkituko liraken ontzietako itxastarrak. EAEg 15-1-1937, 812.
Legor, itsaso ta zeruak. ErkiagArran 8.
Itsas zabaletik legor bazterrera. AnabAprika 12.
Erran gabe doha, leihorrerat jautsi orduko lanean hasi zela Frantses. "
Sur la terre ferme"
.ArdoySFran 156.
Poz geiago bear ukek, leorrean izanik. "
En tierra firme"
.BerronKijote 118.
[Guardiak] ligorrian egoten ziran; geu [ontzi] barruan, askatasun osuan. Gerrika 97.
[Probetxu] ateratzen ere zuten lurretik, zertan lehorretik, mugitu gabe irabaziak bil zitzakeen burjesak. MEIG IV 120.
Lintzura lintzuraren hurren eta zenbatenaz ere lehiatzen zaren oinak lehorrean landatu beharrez, hanbatenaz murgiltzenago zara lokazpean. MEIG IX 95.
v. tbn.
CartUrruñ 135. EusJok II 31. Inza Azalp 35. Yanzi 57. Legor: AA III 377. Sor Bar 42. Xe 277. Bv AsL 212. A BeinB 59. Arrantz 153. Noe 43. EusJok II 31. Lh Yol 43. Mok 8. Enb 45. Alz Ram 98. Ir YKBiz 400. Eguzk GizAuz 22. SMitx Aranz 221. Munita 146. JAIraz Bizia 42. Or Aitork 159. Txill Let 130. Etxde JJ 150. Gand Elorri 133. Osk Kurl 117 (48 leihor). BEnb NereA 150. Ibiñ Virgil 77. Etxba Ibilt 455. NEtx LBB 369. Uzt Sas 221. Alzola Atalak 41. Leihor: Hm 225. Gç 144. SP Phil 245. Lg II 163. Laph 162. Arb Igand 153. Jnn SBi 153. Elsb Fram 84. Balad 88. Barb Leg 138. Etcham 169. Zub 22. JE Ber 79. Iratz 111. Zerb IxtS 66. Mde HaurB 104. EZBB II 24. Lior: fB Ic I 11. Ur MarIl 25. A BGuzur 132. Kk Ab I 81. Laux BBa 136. Enb 55. Otx 135. Etxabu Kontu 122. Ligor: Ag Serm 189.
azpiadiera-2.1.1
(Ejs. en plural, o con adj. u otros determinantes). Tr. Documentado sólo en textos septentrionales no suletinos y en Echeita. En algunos casos (v. por ej. los de Prop, Hiriart-Urruty, J. Echepare, etc.) se refiere a tierras, regiones o territorios de ultramar.
Biaia lehorretako othoitzak. Biaia ungi egiteko. EZMan II 120 (cf. infra LEHORREKO).
Partitzen zarela [...] portutik, [...] kausituko duzu leihor bat zeinak baitaduka [...]. INav 62.
Eta hunela ezagutuko tutzu leihorrak. Ib. 97 (v. tbn. 34).
Aingura altxatu ginduen Asiako leihorren arraso gure arruta hasteko. HeAct 27, 1.
[Colon] Amerikako leihorra deskubritu zuena. Gy 255n.
Afrikako leihor handietan. Prop 1881, 52 (Dv traduce: "dans les vastes contrées de l'Afrique").
[Amerika guzia] bi leihor handi dire, delako lur zerrenga hartaz elgarri josiak. HUZez 44.
Madagaskar delako [...] leihor handi hartako [...]. Ib. 101.
Ikhusi ginituienian / Montebideoko leihorrak [...]. Balad 243.
Hong-Kong-go irla handia Xinako lehor handitik hurbil. Prop 1906, 158.
Euri landurraz estaldu zirean leorrak. EchtaJos 339 (v. tbn. 204).
Urrungo leihorren ezagutzeko tirria. JEBur 174.
Erran dezakegu Ameriketako leihorrak deramala arrotzerat doan Eskualdun keta guzia. Ib. 206.
Urrutiko legorretara. LhYol 17.
Gu berexteko zerbeit direa / itsaso, leihor, ibaiak?Ox 149.
Portugaleko erregek zuen bidali Frantses Javierekoa aipatu ditugun leihor berrietarat. JEBer 68n.
Ameriketako leihorra parrean jada zutelarik [...]. BarbLeg 138.
Hirugarrenean, ur guziak bildu zituen batetarat eta agertarazi leihorrak. ZerbIxtS 7s.
Zazpigarren mendean baizik [ez ziren] etorri, Europako lehorretik [Bretaina Handira]. MdePr 247 (248 legor
).
Behartu zitzaioten lehenik gelditu Melindako leihorretan. "
Sur la côte de Melinda"
.ArdoySFran 157.
azpiadiera-2.1.2
Tierra; territorio (in que se contraponga al mar o al agua).
"2. terre, contrée, pays. Israeldarrei agindu leihorra (He), [...]; 3. terre, domaine, fond rural (EZ)" H. Zergatik da aberatsa aziendez bantatzen / eta gerlaria leihor banatuez prezatzen?EZMan I 47.
[Parabisuan] arima dohatsuak [...] izanen du parterik / zenbat erresuma batek baitaduka lehorrik. Ib. 133.
Lehor agindua; zelhai loratua; baratze zarratua [...]. EZMan II 197.
Zabulongo leihorra eta Neftaliko leihorra, Jordanez haratago itsasorako bidea, jentillen Galilea. HeMt 4, 15 (Lç, Dv lur
).
Egon zen agindu izan zitzaion leihorrean. HeHe 11, 9.
[Iainkoak] manatzen du leihorra / ekhar dezan bihia. Hm 158.
azpiadiera-2.1.3
Tierra, mundo.
"Terre, globe terrestre" H, que cita a EZ y O (Po 22). Orain ere hemen leihor planean / kantatua zaradela nola hedoi gaiñean. EZMan I 18.
Bu gloria Iainko honak / bu gizonak / bakea leihorretan. OPo 59.
Zenbat leihorra zabal baita, Ehon erakutziko zaita / Anderaurenik [...] / Ni nizan bezain zori gaitzetakorik?Ib. 22.
azpiadiera-2.1.4
"Leihor (L), port" Lh.
azpiadiera-2.1.5
(Como primer miembro de comp.). Haizea alde ginduen eta [...] heldu ginen leihor bazter batetara. Prop 1888, 170.
Legor-gudari ere mundu zabala erabilli diat. OrMi 94.
Legor-egaztiak. "
Los pájaros de tierra"
.OrEus 389.
Legor-erririk aipatuenak [...]. Ara or Tolosa, Azpeiti [...]. TAgUzt 93.
Itsaserdian legor-egarriaz yoiazan ontzigizonei. ErkiagArran 68.
azpiadiera-2.1.6
"Ez estutu. Ori beintzat ez da legorrian galduko, no te preocupes, ése no se perderá" (V-gip). v. la misma expr. en LEHORREZ.
azpiadiera-2.2
2.
(G-goi),
legor (B),
leihor (L, BN; Ht VocGr (leio-), Dv)
Ref.:
A (legor, leihor); AEF 1929, 38; Izeta BHizt (legor); Gte Erd 30. "Abri" Ht VocGr. Abrigo, refugio; cobertizo. "Uria heldu da, ezar zatzu aziendak leihorrean, la pluie arrive, mettez le bétail à l'abri. Etxe txarrak leihor txar, pauvre maison, pauvre abri. Au fig. Emadazu othoi gaurko leihorra, donnez-moi, [...] l'hospitalité pour cette nuit" Dv. "Par opposition à ce qui mouille, abri contre la pluie, la rosée. Uritik leihorrera ihes egitea, se réfugier contre la pluie en lieu sec, abrité" H. "Nahi nuke, Jainkoaren izenean, gaurko lehorra" Lander (ap. DRA). "Legor, [...] cobertizo, en general, p. ej. un paraguas, una tejavana" A. "Refugio, cobertizo, albergue. Eskaleak galdatzen du gau hontako leihorra, el mendigo pide albergue para esta noche" Ib. "Pilota plazai man diogu legorra" Izeta BHizt. v. etxelehor. Tr. Documentado al Norte en Duhalde, Hiribarren, Laphitz, Zalduby, Lapeyre, Joannateguy y, ya en el s. XX, en J. Etchepare y Herria . Al Sur se encuentra en Beovide, Txirrita, T. Agirre, Akesolo, Munita y A. Irigaray.
Nihork ez du leihorrik, ez norat arrima. Iraultza 93.
Belharra janari, ura edari, harroka etzauntza, zerua leihor. Dh 453.
[Agotak] borda tzarrak dituzte yauregi hautatzen [...] / ongarri meta batez egiten tronua, / ezbada haitz zaharra leihor hautatua. HbEsk 227.
Nexkato gaztentzat egin duena nahi luke orai emazteki galduentzat egin; heier ere nahi liokete leihor bat ideki. Laph 238.
Jakobaren etxian arkitzen zuten legorra eta arkitzen zuten ogia. BvAsL 104.
Hango jende onek beren etxetan leihorra eta mahaina ematen zioten. ZbyRIEV 1908, 83.
Arrotz, leihorrik gabeen / abere atherbia, / gerthatu zen Bethelemen / Jesusen sorthegia. Ib. 410.
Piaiantentzat egina zen leihor edo heia txar baterat. JnnSBi 11.
Hargatik etzioten hirian nihork leihorrik eman nahi izatu. Ib. 39.
[Maria eta Josep] bortxatuak izan ziren, hiri inguruetan leihor baten bilhatzera. Lap 179 (V 79).
[Neguan] egun argi deno, badauka leihorrak gozo: athetik [...] ikusten baitituzu [...]. Bainan ilhuna etorri denean dauka etxe barneak bere gozorik handiena. JEBur 75s.
Biziki zabal nahi zutelarik leihorra, barnetik zango azkar batzuen gainean eraikitzen zituzten [...] bi harresi lodi. JEBer 21s (ref. a una catedral).
Etxe, karrera, ola, telleri / legorrak dauden tokira / jeneralian gauetarako, / erretiatutzen dira. TxB II 67.
Etxeaurreko estalpean billatu zuen [...] babesa eurialdian eta ango legorrean [...]. TAgUzt 259.
Ezkur ori ganbarara edo beintzat leorrera jaso. Munita 40.
Atea yoaz, legorra galde egin zuen. Etxekoak [...] etzioten lekurik eman. AIrEuskIp 76.
Tantai eder batzuk zutunik imini, bitarteak arri-ormaz bete, ganean leorra edo tellatue ezarri. AkesIpiñ 8.
[Artzaiñek] eguraldi txarretan ermitako elexpe ta suitean aurkituten deudie legorra. Ib. 20.
Ez ginuen uste [...] suak etxe bat suntsituko zuela eta Pepintoeneko familia leihorrik gabe suntsituko zela. Herr 18-4-1957 (ap. DRA
).
Eta ez zuten ez arrimorik eta ez legorrik eguraldi txarrean. BAyerbe 48.
Aitak berriz beti eza, leihor baten egiteko. Etchebarne 83.
Egazkin oneik gertu an ziran / orreik ametrallatzeko. / Erru bakoak legorrik gabe / bizia salbatutzeko.FEtxeb 40.
v. tbn.
Lior: Ayesta 54.
azpiadiera-2.2.1
Afera horren gainean garbitasuna egin artean, gure gizona leihorrean dago, Baionako presondegian. Herr 25-11-1965, 2.
azpiadiera-2.3
3.
(Dv, que cita el ej. de Cb),
legor (V-gip ap. EAEL 227
). Sequía, tiempo seco."
Itzebaixak, euri-ondoan legorrakin egiten diran lurraren pitzatuak"IzArOñ(s.v. itzebaixak).
Cf. BUSTI-LEHOR. v. lehorte. Leorrak erdiratzen duen lurra bezala zure egarriak dago nere anima. CbEg III 309.
Ujola aldi gogorrenetik / ark [Jainkoak] gaituala atera [...] / leorra oso agertu arte, / euskaldun zarren lurrera. ABAmaE 56.
Naiz legor ikaragarriak edo izotzaldiak. 'Des sécheresses ruineuses'
.OrMi 90.
Larre ezea, legorrak dularik zoztortu. "La sequía"
.OrEus 251.
[Arbolak] ekartzen digute poza, alaitasuna, otzean beroa, leorrean euria. Munita 22.
[Españiako izaia] beroari ta legorrari eusten gogorra da. Ib. 82.
Legorrak egarrituta dauzka lendik alorrak. NEtxAntz 30s.
Ugolde batek uxatu digu / aspalditako legorra. Basarri 103.
Beuren ogasunak oro galduxe zituzten, eze-legorrak ianda. ZaitPlat 22.
Etxeak itukin asko ditu [...] eta legorrak aisa galtzen dizkigu jarioak. NEtxLBB 112.
Mendiak soiltzen baldin badira / legorrak itoko gaitu.Ostolaiz 20.
v. tbn. Insausti 252.
azpiadiera-2.3.1
-Esan zaitza, eudiya astian [...] dala engaño bat. --Orduan esango diyot legorra ari duela, diyo farrez. Iraola 117.
azpiadiera-2.3.2
Uste zuan erreten artatik errez bialiko zituala legorteko ur pixkak oso legorrean lana egiteko. [...] Ori guztia euritan legortea asterako dena antolatua euki nai zualako. JAIrazBizia 84.
azpiadiera-2.4
4.Forraje seco, comida seca. Urte bustietan eman bear zaiote jaten legor pixka bat [abereei]. ItDial 60.
Legor-apurra jan ta ur-ase bat egin. "Habiendo gustado un poco de empanada"
.OrEus 251.
azpiadiera-2.5
5."
Leihor (L?), muro"A, que cita el ej. de Dv. Hurbildu zitzaizkon bere dizipuluak, tenploko leihor ederren erakhusteko. "Aedificationes templi"
.DvMt 24, 1 (Lç edifizio, Ol, BiblE eraikinak).
azpiadiera-2.6
6.Tierra árida, seca. Leorreko, toki goseko zuaitzak [...] ur geiago bear dula. Munita 75.
Zenarrutza aldean [piñu] sail aundiak sartzen [asi zan] eta legor aietan gogoz zetozen batzuek.FLab(
inMunita 8
).
Leorreko, toki goseko zuaitzak [...] ur geiago bear dula. Munita 75. Zenarrutza aldean [piñu] sail aundiak sartzen [asi zan] eta legor aietan gogoz zetozen batzuek. FLab in Munita 8.
azpiadiera-2.7
7.Sequedad. Etzitzaidan ere egingo neri eztarriko legorrik. UrruzUrz 53.
Eztarriko legorra. TAgUzt 294.
Eta orrela betetzen da gizaldiz lurra, bere legorra kezketan agertzen dula. "Cuius ariditas"
.OrAitork 410.
azpisarrera-1
BUSTI ALA LEHOR,
BUSTI EDO LEHOR.
"Se echa una piedra plana mojándola por una cara con saliva y diciendo: busti ala lior?" Iz ArOñ. "Musti edo lior? [...] Es la manera de echar a suerte (G-nav)" CEEN 1969, 85. v. BUSTI ALA LEHORKA.
azpisarrera-2
BUSTI ALA LEHORKA (busti ala legorka V, G-goi; bustia ala legorka V-m),
BUSTI-LEHORKA (busti-legorka V).
Ref.: A; A EY III 271; A EY IV 304, 354. A cara o cruz. "Jugar a suertes echando al aire una piedra mojada por un lado y seca por el otro" A. v. BUSTI ALA LEHOR, IRUNTZ ALA LEHOR, leon-kastillo.
azpisarrera-3
BUSTI-LEHOR(b.-legor V-ger-m, G-bet). "(V-ger), alternativa de lluvia y sequía. Udako busti-legorrak, las alternativas del verano. Busti-legorrean edozer galdu oida (V-m), cualquier cosa se pudre en las alternativas de remojo y secamiento" A. "Busti legorrean edozer galdu oi da (V-m, G-bet)" Zt (comunicación personal). v. BUSTI-IDOR. Limosnea da azi oso segurua; / zentimo bat ereinda eun emotekua, / busti-leorrak iñoz ez dabena galtzen. ABAmaE 318.
Bere zura zurixka, uretarako onena; busti-legorrean oso txarra. Munita 45.
Bere zura giar utsa da ta oso iraunkorra; busti-legorrean besterik ez bezelakoa. Ib. 54.
azpisarrerakoSense-3.1
"(G, AN), majar y secar al sol varias veces consecutivas lienzos crudos para blanquear y ablandarlos"A.
azpisarrera-4
IRUNTZ ALA LEHOR.
"(V-m), juego infantil de azar, equivalente al de "cara o cruz", con la diferencia de que en vez de moneda se echa al aire una piedrecilla plana mojada por una lado" A. Eta txu egiñaz, aoko txistuaz ezotuaz, iruntz ala legor esan oi ebela gogoan darabil Nikanor-ek. ErkiagBatB 109.
azpisarrera-5
ITSAS-LEHOR,
ITSASO-LEHOR.
azpisarrerakoSense-5.1
a)(Pl.).Mar y tierra.
Cf. itsaslehor. Itsaso-leihorren / soberano. Monho 140 (94 itsas-leihor
).
Ikastetxe bat zegon mendi galdor batean, zoragarri itsaso legorretara begi-bitarte zabalaerekin. OrQA 148.
azpiadiera-1.1
Itsaso-legor-aizeen idurikizun. OrAitork 232.
azpisarrerakoSense-5.2
b)Costa.
Hiru ehun lekhutan / dago itsas leihorra. Balad 139.
Itsas leihorretako sarkuraren idekitzea ardietsiko deiela [langileer] bizitzeko behar dituzten guziak horrela ukan ditzaten gatik nasaiki eta merke. JEBur 116.
azpisarrera-6
ITSASO ETA LEHOR.
Por mar y tierra. Jarraitzaille bat irabaztearren itsaso ta legor zabiz eta. KerMt 23, 15 (IBe itsaso eta lehor zabiltzate).
azpisarrera-7
LEHOR-ALDE.
Zona de tierra firme, zona de costa (mirada desde el mar); zona del interior, de tierra adentro (en contraposición a la costa o al mar). Utziko duzu lehor aldetik Salmedine leku sanoa da itsaso aldetik [...]. INav 21.
Hareasko puiu batzubek dire leihor aldetik. Ib. 60.
Leorraldetik etorren gorutz illuntasun bat. EchtaJos 138s.
Aize gogorra bekarren leorraldeko illuntasunak. Ib. 139.
Legor aldetik eta itsasaldetik. OrMi 144.
Naiz itxas-errietan, naiz legorraldean. TAgUzt 237.
Legorraldeko aizea. Ib. 123.
Legorraldeko semea. Ib. 214.
Legor-aldera azkarrena arraunean egitea. AnabPoli 36.
v. tbn. Erkiag Arran 170.
azpisarrera-8
LEHOR-BARRU,
LEHOR-BARRUALDE.
Tierra adentro; zona del interior (en contraposición a la costa). Urrun, leor-barruan ebillen gudua zoli. EchtaJos 187 (v. tbn. 186).
Legor-barrukaldeetan ezin iraun izango leukee arrantzaleok. ErkiagArran 85.
azpisarrera-9
LEHOR EGIN.
Hacer tiempo seco. Baña Agozto aldian / egin zigun legor, / orain neguan otzak / asi dira gogor. UztAuspoa 22, 140.
azpisarrera-10
LEHOR-GIRO(legorgiro Gc ap. A). Ambiente seco. "Temperatura apropiada al secamiento de la ropa" A. Erabateko legor-giroari noizbait aurre artu zion orratio euriteak. TAgUzt 258 (v. tbn. 224).
azpisarrera-11
LEHOR-IDOR.
Tierra firme. Lehor idorra uraz inguratua. EZMan II 123.
Fedearen eragintzaz iragan zuten itsaso Gorria leihor idor bat bezala. DvHe 11, 29.
Goranaiko egoak ausita, jo dau legor idorra, ontzi gobernubakoak atx gogorra legetxe. ErkiagBatB 171.
azpisarrera-12
LEHOR-ITSASO.
Tierra y mar. Zelaiak eta mendiak, / lior-itxaso, arrain abere. Enb 98.
Ortzantza ori ortzi deitu zenun, baiñan irugarren egunean egin zenun legor-itxasoen ortzia. OrAitork 345.
LEHOR JOAN.
Dirigirse, ir hacia tierra firme. v. lehortu (2). Gero ioanen zare lehor arras amor egiten diozula lehor belzari zeure plazerera. INav 50.
Eta gero buia doblatu ondoan joanen zare ababorreko alderat plazer duzun bezain leihor. Ib. 134.
Eta ioaten bazare lekoa bat leihorrago kausituko duzu 60 brasa. Ib. 23 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
Eta gero zoaz ahalik leihorrena 5 edo 6 brasetaraino. Ib. 21 (v. tbn. 11 y 53 leihorrena).
azpisarrera-15
LEHOR-LEHORREAN. En seco.
Salda igurtzikan naiz legor-legorrean."
Remojado en el caldo tanto como en seco"
.OrEus 369.
azpisarrera-16
LEHORRA HARTU.
Tomar tierra. "Ligorra artu ebenian jarri eben kurutzia, cuando tomaron tierra plantaron una cruz" Etxba Eib. Messina urian ligorra artu ezkero. BelausAndoni 7.
azpisarrera-17
LEHORREAN.
"Leorrean lan egin, avoir travaillé a la journée sèche" H. Cf. supra (II, 1) ejs. de lehorrean 'en tierra firme'.
azpisarrera-18
LEHORREKO(lior- V-gip ap. Etxba Eib). Terrestre, relativo a la tierra. "Qui appartient à l'abri, à la terre" Dv. "Liorreko mariñela" Etxba Eib. Cf. UR-LEHORREKO. Ofizio gaitzena duk ere itsasokoa, / zeñak erraxki ahantzten baitu lehorrekoa. EZMan II 129.
Leihorreko baxen kontra. INav 48.
Itxaso zabal orietan [...], leorreko bazter orietan. CbEg III 282s.
Itsasoko eta leihorreko armadak. Revol 57.
Almirante jeneral itsasoko ta leorrekoa. IztC 477.
[Kantauritarrak] naiz dala liorreko, zeiñ itxasokuak, / guztirik izan dira biotz andikuak. ABAmaE 95.
Begira bezaio, legorreko langosta dirudi. SorBar 42.
Juaten ziran / zuloren batera, / legorreko arrantza / antxe partitzera. IraolaKontu 113.
Leihorreko bideetan. ArbIgand 155.
Legorreko indianoa. UrruzEEs 1915, 285.
Ur ta legorreko aberastasun aundiak. InzaAzalp 32.
Liorreko lokatzok, geure malkoz egiñak. LauxBBa 136.
Legorreko gudaritza edo [...] itxasokoa betetzea egokitu zitzaielarik. EAEg 11-3-1937, 1793.
Leihorreko arkaitzak erdi janak daude. Iratz 62.
Legorreko andreak / [...] itxasokoen kezkaz. SMitxAranz 206.
Leihorreko keltak. MdePr 189.
Kai aldeko ta legorreko neskatilla jator askoren artean. ErkiagArran 16.
Legorreko arrantzaleak, arraia gutxi saskian.EZBB II 47.
Ta [Ondarroako] liorreko langintzak be, danak itxasoagaz zer ikusia daukenak. EtxabuKontu 198.
v. tbn.
Legorreko: Ag Kr 57. Mok 8. Osk Kurl 126.
azpisarrerakoSense-18.1
(Uso sust.)."
Liorrekuak eztakigu arraiñ kontuan gauza aundirik
"ElexpBerg.
v. lehortar. Lehorrekoek uste arren basatuak garela / alabañan bide onaz gidatzen gaitutzula. EZMan II 144.
Begiak ernai ta besoak irme dituela, legorrekoen ziñuai jaramonik egin bage. AgKr 31.
Itsasoak doi isil lezake / legorrekoen takela. "El alboroto de los espectadores de tierra"
.OrEus 395.
Zein da legorrekoan bizimodua. ErkiagArran 116.
Emazte zintzo ta ume errubageok legorrekoen kontura, gu itsasoak austen gabiltzan artean. Ib. 83.
v. tbn.
Liorreko: Laux AB 62.
azpisarrera-19
LEHORREZ(leihorrez SP). Por tierra. "Leihorrez, luhidorrez, por tierra firme" Saug Voc. "Itsasoz edo leihorrez, par mer ou par terre" SP. "Itsasoz da legorrez, por mar y por tierra" A. Tr. Documentado desde Leiçarraga; no hallamos ejs. suletinos.
Fedez iragan zezaten itsas gorria leihorrez bezala. LçHe 11, 29 (He, IBk le(i)horrez; Ol, Ker legorretik
).
Itxasotati eta leorrez. Cantabr 3.
Oñez ala zamaz, ala itsasoz ala leihorrez zoaz?Volt 205.
Egiten du itsasoz eta leihorrez [...] hanbat [...] ioan ethorri. Ax 492s (V 319).
Hari itsasoz eta leihorrez iarraiki ondoan. SPPhil 403.
Itsasoz eta leihorrez suharragorik eta bihotz hobetakorik [eztelarik]. ES 399.
Ta andik ekartzeko, legorrez ekartzekoak diranean, badira bideak. AA III 349.
Itsasoz ta leorrez, Gipuzkoako mugape guztia osotoro arkitzen da [...]. IztC 33.
Jendetza andi bat ere leorrez eta oñez joan zan. Lard 399.
Leihorrez egin zuen Lizbonarako bidea. Laph 194.
Ezin leiteke leorrez bada / arraiñik iñoz ibilli. ABAmaE 57.
Nabegantiak uzten baditu / arrixkuaren beldurrez / portunaren bat egin lezake / agiyan ere legorrez. Xe 190.
Emen da Lekeitio, / leorrez ta itxasoz / bardinik eztaukana. AzcPB 227.
Franzisko etorri zan leorrez, ez itsasoz; eta etorri zan oñez. BvAsL 120.
Ta beingoan biraldu zan gizon bat leorrez Elantxobera. EchtaJos 255.
Deskalabruak pasatzen dira / uretan eta legorrez. Arrantz 154.
Hori zuten bide errexa eta laburrena leiorrez. Zub 125.
Itsasoz edo leihorrez berdin luze. ArdoySFran 219.
Autobusa ligorrez bialdu genduen Kafran-era, da geu itxasontziz juan giñan.Gerrika 254.
Lehorrez, itsasoz eta airez. MIH 338.
v. tbn. Mb OtGai 9, 304. Añ NekeA 218. Legorrez: Afrika 133. Aran SIgn 216. Ag Kr 215. Lh Yol 39. Or SCruz 66. Anab Usauri 92. Ol Mt 23, 15. Erkiag Arran 182. Basarri 8. Leorres: LE Matr3 227. Liorrez: EZBB I 114.
azpisarrerakoSense-19.1
Ai zer indianoa / nagoen legorrez!Auspoa 135, 87.
Uste genduben amerikano / egin giñala legorrez. Auspoa 139, 39.
azpisarrerakoSense-19.2
(En la expr. lehorrez ez galdu (litm. 'no perderse por tierra'), con el sentido de 'saber desenvolverse por sí mismo, saber salir adelante'). Gaztena, Madalen [...] aren ondorengotzakoa eta [...], legorrez ez galtzekoa. ErkiagArran 16.
azpisarrera-20
LEHORREZKO(leihorrezko Dv). Terrestre. "Qui est de terre. Leihorrezko bidaia, voyage par terre, par opp. à urezko bidaia, voyage par eau" Dv. Serbikintzak millazka / Donostiakoak / dira guztiz argiak [...] / ala itxasozkoak / non legorrezkoak. Echag 214.
azpisarrera-21
LEHORREZ LEHOR.
De un país a otro. Eskualdunen aipamena zoin eder [...] leihorrez leihor, menderen mende. HUAurp 160s.
Untziz iragan ziren Afrika beltzera eta gero, bidean ez errebelatzeko, leihorrez leihor joan, iguzkiari buruz bethi. BarbSup 164.
Elizaren erakaspenak leihorrez-leihor hedatuak izan ziren lurreko bazter urrunetaraino. JEBer 66.
azpisarrera-22
LEHORRIK(Estar, etc.) seco. "Begiak leorrik dago, il tient les yeux secs" H. Garbirik barrua, / berorik burua / leorrik aua. ABAmaE 340.
Igar, leorrik aurkietan zan basartera. Ib. 447 (v. tbn. 208).
Ezpaitzun aski otz egiten [elur-malutak] legorrik irauteko. EtxdeJJ 25.
Euririk gabe belar zelaiak / eztu ematen belarrik. / Zuen biotzak maitasun gabe / alaxe daude legorrik. Olea 115.
azpisarrerakoSense-22.1
"
Lehorrik ibilli ez, mozkorra pasa gabe ibili. Hane busti giñan berriz, ta egun hartan ezkendun lehorrik ibilli
"ZestErret.
azpisarrera-23
LEHOR-UTE.
Año seco, de sequía. Legor-urtea zan da gariak azkar eldu ziran. JAzpiroz 209.
Baiña belardi ontan legor-urtean asko irten oi du, lur mee xamarra dagoan lekuetan. Insausti 40.