1.
(V, G, AN, B; VP, Lar, Mg PAbVoc , Añ, Lecl, LE UrtVoc, Hb, VocCB; -ph- L, BN, S; SP, Urt I 552, Arch VocGr, VocBN, Dv, H)
Ref.:
A;
GteErd 76, 92
. Plazo, tiempo, espacio; tiempo fijado, determinado; aplazamiento, dilación."Terme"SP.
"Espera"VP 25r (el sdo. no es seguro).
"
Labur ditzagun epeak, acortemos los plazos"Lar(s.v. acortar).
"Largas, dilaciones: (c.) luzamenduak, [...] epeak
"Añ.
"
Nik eman dirua ekharri du bere epheko, il a porté pour le terme l'argent que j'ai donné"Ib."Plazo"A.
"
Hura egiteko [...], epea paratu zuten (B)"GteErd 76 (s.v. eguna señalatu).
"
Lau urteko plazoa (epea) dute lan ori egiteko (G-azp, AN-gip), [...], lau urteren epea eman dakote (BN-arb), lau urteko epea eman zioten hura egiteko (BN-lab-arb), gauzak erosteko epea heldu zen (BN-lab)"Ib. 92.
Cf. asti edo epe CatBus 24, epe edo luzamen Gco I 436, ephe edo denbora Hb Egia 125, epe edo plazo Arr May 180, epe ta plazu Ur MarIl 32. Tr. Documentado en textos de todos los dialectos menos en suletino. Apenas se encuentra en textos vizcaínos anteriores a finales del s. XIX. En DFrec hay 214 ejs.
Hark ehori eztemaio oren baten ephia. E 35.
Erioa iaugiten da guti uste denian / eta agian ez emanen konfesione ephia. Ib. 39s.
Handik [zerutik] ephe iakinean / iautsiko da lurrera. EZNoel 37.
Ungi egiteko ere ioan daiteke ephea, / Ezen orduraño dugu salbatzeko artea. EZMan I 81.
Lurreko ephe guztian nauenean ondratu. Ib. 55.
Orobat luza ezazu / Arren ene ephea. EZEliç 72.
Lur zohitik illkhi dena gero ere lurrera, / Epheak iragan eta bihurtzen da berera. EZMan II 97.
Zure ganik partituren eznaizela ephetan / lurrean bizi nadilla utziko nauzunetan. Ib. 19.
Anhitzetan egun baten tregoaren, ephearen eta espazioaren eskatu zen. Ax 167 (V 112).
Abiatu zen bere hitzean eta ephean pagamenduaren egitera. Ib. 430 (V 279).
Egunetik egunera, garizumaren hastetik akhabatzera, [...], azken ephera luzatzen du. Ib. 547 (V 351).
Konsolazionea etorriko zaitzu bere ephean. SPImit III 30, 2 (Ch denboran, Mst thenorian).
Ez othe zenduen epherik eta lekurik aski?SPPhil 41.
[Pena] epherikan eztutenak, / Gaistoen punitzeko. ArgDevB 8 (cf. infra EPERIK GABE).
Eperik ezta Josef kunplitzen eztanik. Acto 106.
Ainbeste urteren epean atsotu bear [Euskera]. LarDT CCIV.
Badutela oraiño denbora eta ephe luze bat bizitzeko. HeGudu 164.
Ejenplo eder asko emateko epe luzeagoa eman zion Jaunak. CbJust 56.
Nere biziaren denbora [...], laurogei urte geienaz izan diteke. Baña epe luzeagoak ar ditzagun. CbEg II 89.
Gure salbamenduko egortzen darozkigun [...], eta ephe laburra duten arbuio, eskasia, gaitz eta bertze lazeriak. Lg II 214.
Helduden ilhabethe germinal daitzonaren leheneraino baizen emaiten ez zioten terminoa edo ephea luzatua dela. Revol 147.
Pentsa zak dohakabea, / Hire epea / [...], / Hurbil dela. 'Que ton terme [...] est proche'
.Monho 112.
( s. XIX)Pagatu ez duenak bear zan epe edo denporan. MgCC 211.
Illa bete barru pageetako epiaz. MgCO 90.
Eskatzenzuéla [...] biarrárteko epéa berére. LEUrt(ms.) 32r.
Ematen diozka laureun ezkutu urte beteko epearekin, euneko ogei ta bosten irabaziarekin. AA II 190.
Bete ziran epeak, asi ziran euri jasa izugarriak. Ib. 131.
Jendea ugaritu zan denpora laburraren epean. IztC 3.
Nok bateatu lei estutasun orduan, seiña Elexara eroateko eperik ez dagoanean?CatBus 52s.
Badakizu zuk hobeki / Baliarazten segurki / Lotarako den ephea. Gy 297.
Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean. Ib. 100.
Ikusirik epe laburrean guziak iltzera zijoazela. Lard 100.
Jainkoak iguriki zaitu; ephe guziak eman darozkitzu. DvLEd 234 (Cb Eg II 131 denbora au eman dizu).
Nere etsaiek, ephea akhabatzen zeraiela ikusten dutenean. Ib. 176.
Ephe hortan, bi edo hiru aldiz ogia nahasten da. DvLab 52.
Zer! hunen ephe laburra dute bizitzeko?DvDial 9 (It orren denbora gutxian, Ip hain denbora gütiz).
Egun artako epe izentatuan sartu ziran kutxan. 'En el plazo señalado de aquel día'
.UrGen 7, 13.
[Neskatxa] on baten bilhatzeko harrezak ephea. ElzbPo 221.
Bera urduri edo ipurdikarea, / Gauza danetan palta ebana epea. ABAmaE 248s.
Indazue zortzi egunen ephea. JnnSBi 96.
Non ez deien Jinkoak emaiten urrikitzeko epea. HUAurp 139.
Noiz behar duen bakhotxak komuniatu, [...], ala ilhabetetik, ala bertze edozoin ephetik. ArbIgand 114.
( s. XX)Ephe den gutienekorik gabe bideari lotzeko. Prop 1901, 26.
Ameriketan egon den ephe guzian. JEBur 19.
Ephe luzea iragan zen. Ib. 80.
Azoka da, [...], lagun arterako beta egokia, jan edanerako epe gozoa. AgG 79.
Diru ori [...] bigurtzeko amar urteko epe-barruban. KkAb I 78.
Hatsaren hartzeko eperik utzi gabe. StPierre 39.
--Ori, ehun urtheren buruan baizik ez zarela nere bilha ethorriko! [...] --Bertzalde ephe luzeskoa galdetzen duzu. ZerbIpuinak 333.
Ez du oraino hainbertzeko ephea, hauzoko sorro pullit bat guretua dugula. BarbSup 76.
Nork erran behar zien epe laburrik barne aberatsak izain ginela?Zub 62.
Bidaiaren eiteko / labur da epea. Etcham 174.
Ephe berean, arteka batetarik, ibaia ikusten dugu. 'Al mismo tiempo'
.JEBer 83.
Amar urteko argittalkixun epiaren begira eguala. Otx 5.
["Euskaltzaleak"] epe bat yarri dezake --Lotazilla 15-gna. arte?LdiIL 101.
[Dirutza] ori bera, urte betekako epez, euneko lau-t-erdian sartzen dala. Ib. 97.
Gertutzeko amabost eguneko epea degula. TAgUzt 48.
Luzatu eziñeko 72 orduko epean [...] bidaltzeko."Plazo improrrogable"
.EAEg 19-10-1936, 83.
Zer-nolak ikusita, epe-luzapena aitor lezake Epailleak. Ib. 1-11-1936, 189.
Oraintxe Aitarenganako bete zait epea. "Se me ha cumplido el plazo"
.OrPoem 536.
Ipuinak epe laburretan asmatzeko doai berezia zeukan. MdePr 101.
Urteak aurrera ziazen, eta betetzen ez dan eperik ezten. NEtxNola 19.
Banco Vizcaya-ren bidez 2.095 pesetako letra, zortzi eguneko epeaz, jarri dizut. Ib. 17.
[Eriotzak] mugatu egiten digu epea. TxillLet 128.
Lau ordu luze oraindik: ura epe azkengabea. Ib. 52.
Bitartean gudaritzara joateko epea bete zitzaion. EtxdeJJ 63.
Nire egitekoa egun bateko epean bukatuko diat. Ib. 53.
Selinonta, Himera-ta, zenbait urteren epean porrokatuak zituzten. ZaitPlat 18.
Biar arte, ba dozu epe naikoa, erantzuna emon dagidazun. ErkiagBatB 130.
Orrelako eperik edo neurririk gabe [nai du bizi]. VillJaink 112.
Luza ezaiozu epea. OskKurl 26.
Idazle bezela ere ez dugu epe luzean jarduna. Onaind(
inGaztMusIx 146
).
Nere ipuia bukatzeko epea, lau egun barru betetzen zaidala. NEtxLBB 116.
O mement baten epearentzat Jainko banindaike izan!XaOdol 303.
Jaunak epea erabagi dau: biar beteko dau Jaunak bere itza lurraldearen aurka. KerEx 9, 5 (Dv ordua berezi du, Bibl garaia finkatu).
Eskatu nion mesedez epe bat jartzeko.JAzpiroz 164.
Idatziz eta aoz / era jatorrean / ebazpidea zendun / epe laburrean.Ayesta 121.
Bost orenetan zelarik gibelerat sartzeko epea. LarreArtzainE 195.
Aurrera darama "Auspoak", eperik luzatu gabe, hartu duen bide ederra. MEIG III 68.
Gerorako utzi gabe, "gero" horrek ez bailuke epe jakinik izango. MEIG VIII 39.
Laster esaten da hori, epea nekez eta geldiro bete bada ere. MEIG VII 161.
v. tbn. Harb 342. Arg DevB 172. Tt Onsa 125. Brtc 121. Gco II 85. Astar II 71. MarIl 99. It Fab 47. Hb Egia 125. Laph 138. Zab Gabon 79. SBaroj in FrantzesB II 123. Arr May 101. Arb Igand 115. ForuAB 109. ForuAG 251. Lh Yol 7. Barb Sup 184. Enb 34. Zait Sof 173. BEnb NereA 55. Larz Senper 46. NEtx LBB 84. Berron Kijote 81. Etxabu Kontu 213.
azpiadiera-1.1
Tiempo libre; respiro, descanso."Loisir"SP.
Eztu epherik nihon ere, il n'a point d'arrêt en aucun lieu" Ib. Norberak lana ta besteak jana, norberak nekea ta besteak epea. AgG 370.
Lanak epea ematen bazion, bildu oi ziran. EtxdeJJ 88.
azpiadiera-1.2
(Tema nudo usado como posposición)."
Amabortz egun epe (AN-5vill, B), dentro de quince días"A.
sense-2
2.Época, tiempo. Gizonaren adiñari zioat begiratu / Zeña baita leheneko ephetarik laburtu. EZMan I 25.
Holaxe zabiltzan heben / leheneko ephetan. 'Dans les temps anciens'
.CasveSGrazi 164.
azpiadiera-2.1
Momento. Poema osoa begiz jorik, bost epe bezala zenbatu genitzake, batasunaren murrizte aundi barik. Onaind(
inGaztMusIx 152 (v. tbn. 154)
).
sense-3
3.
(V, AN, BN-baig; MgPAbVoc, Añ)
Ref.:
A;
SatrVocP
. Calma, sosiego; aguante, paciencia."
Epe galantekua, de buena pachorra"MgPAbVoc.
"(Con) sosiego, con flema: (c.) epe-, soseguz
"Añ.
"
Ephe haundia du (BN-baig), tiene gran cachaza"A.
Tr. Documentado en autores vizcaínos (tbn. en Cardaberaz en un texto de este dialecto), además de en el guipuzcoano Lizardi y los septentrionales MarIl, Hiriart-Urruty y Etchamendy.
Epe galantagaz guztia entzun, eta azkenean sazerdoteari modu onetan esan eutsan. CbEBO 43.
Biurtzen nas bekatura, eta sosegu epe andiaz nago, onduko nazalako itxaromenaz. AñEL1 60.
Gu ementxe geldi, epe ta soseguz. AñCS 55.
Kuraitu zaitez arren, kemen artu Eloisa! / Alaitu eta epe piskatxo bat artu. ABAmaE 108.
Ez baitzuen eperik, zerbeit ongi norbeiti egiteko behin gogoan hartuz geroz, hura egin arte. HUAurp 86.
Toki paketsuak, [...] iturrien zurrumurru ta gogoaren epeak. 'La quietud del espíritu'
.AEEs 1916, 301 (del prólogo del Quijote).
Noizean bein zeinutegiko mutillak, epea galduta, "daun" aul-aul jotzen zuten. AArdi 62.
Basurdeak hartzari: / Alimal' asprea, / Ez nuk ez ni hobendun, / har-ezak epea!Etcham 148.
Biyer esangotzut, ordura arteko epeik badozu. KkAb II 150.
Badakusat iduriz, / gelan lekaidea. / Aren eginbearra, / epez ikastea. LdiUO 13.
Gergorio etzan epe larrekoa ., ernegazo eutsien auntzok. AkesIpiñ 32.
azpiadiera-3.1
Kondenatzen baititu gure laxakeria eta gure ephe eta nagitasun deithoragarri guziak. MarIl 109.
sense-4
4.Tiempo atmosférico. Igandez kanpo gutik zarpan mokanesik; / Ephe eztiz bizkarra gehienek hasik. HbEsk 165.
sense-5
5."(G-to), idea. Unlakok eman zien epea etxe au ola egiteko, fulano les dio la idea de hacer así esta casa"A.
azpisarrera-1
EPEA EMAN.
azpisarrerakoSense-1.1
a)Dar tiempo, dar prórroga.
Cf. supra (1) ejs. del tipo oren baten epea eman, urrikitzeko epea eman, etc. [Hartzeko dunak] igurikitzen deratzunean eta emaiten ephe, orduan luza dezakezu pagamendua ephe hartaraiño. Ax 243 (V 163).
Nundi dakizu emongo deutsula Jangoikuak epe, asti edo denporia?MgCO 201.
Nezesidade modu bi jazo leitekez, bata inundik eperik emoten eztabena, eta bertatik erremedijetan ezpada, kalte andijak ekarriko dituzana. Astar II 71.
Leku piskabat emateko, eta guzia pagatuko ziola; baña eperik eman nai izan etzion. Lard 411.
Epea eman zaidak eta guzia ordainduko diat. IrYKBiz 258.
azpisarrerakoSense-1.2
b)Citar, emplazar.
Luzatu behar dio aldi bateraño absolbizioa, egunen batzuen buruan biurtzeko, epea ematen diola. Ub 211.
azpisarrera-2
EPEAN.
azpisarrerakoSense-2.1
a)A crédito; a plazos. "Fiar a uno [...] epean emon" Añ. v. EPETAN. Eskeñiko diozke aurrez diruak, [...], eman ere bai epean gari ta artoak. VMg 76.
Gauzia salzen dabenak balijo daben baño geijaguan, epian emoten dabelako. Astar II 168.
Gero joan zen erosi berri zuten pick-up ederrera, epean erosia, bixtan da, eta ospil bat ipiñi zuen. MdePr 148.
Emoniko diruagaitik edo beste gauza desegingarriak epean emoteagaitik, irabazi larregiak edo euneko geiyegiak eroaten dituezanak. ItzAzald 105.
azpisarrerakoSense-2.2
b)(Precedido de genitivo). "Ene ephean egotu da, il a demeuré à m'attendre. Ene aioan" SP. v. 2 epai, 2 epaitza.
azpisarrera-3
EPE HARTU.
Demorarse; detenerse, descansar. Egunetik egunera, heriotzeraiño luzatuz eta ephe hartuz, orduan erremediatuko zarelako esperantzarekin. Ax 217 (V 145).
Ermitauak etzuen eperik ez pausurik hartu, [...], kapera berritz altxatu arte. ZerbAzk 45.
azpisarrera-4
EPEETAN.
A crédito. v. EPEAN. Dirua epeetan eta ordeaz emon agaiti korriarik eroan badozu. AñEL2 151.
azpisarrera-5
EPE GABE.
Antes de tiempo. "Aboriri, haurra galtzea, [...], ephegabe erditzea" Urt I 36.
azpisarrera-6
EPE GUTXIKO.
Urgente. Beste premina edo nezesidade batzuk eztira ain epe gitxikuak. Astar II 71.
azpisarrera-7
EPERA EGON.
"Ephera egotea, attendre le moment favorable" Dv.
azpisarrera-8
EPERIK GABE.
azpisarrerakoSense-8.1
a)Sin fin, sin límite, sin descanso.
Behar da [...] gure espiritua [...] beha dagoen epherik gabe. SPPhil 471.
Eperik gabe bethi guardian izan behar diizi. AR 408.
Ene orde egonen zirela sakramendu sainduaren aintzinean, epherik gabe, kontinoki. JesBih 399.
Maria emaiten zaio, epherik gabe, Jainkoari. MarIl 108.
Epherik gabe othoitz egin behar dugu. Jaur 194.
Uria ari zen epherik gabe. Prop 1880b, 261.
azpisarrerakoSense-8.2
b)(Uso adj.).Impaciente.
[Mezea irago] ez ekion, Usola eperik bagea, / Ez da arrietatik bada asi pasetan?ABAmaE 271.
azpisarrera-9
EPETAKO.
Prestado. Barautsak, epaikiak ta gañerako erremintxa guztiak epetakuak ei zituen. SMZirik 106.
azpisarrera-10
EPETAKOAK EGIN,
EPETAKOA EGIN.
"Se dice de la pillería de no pagar el consumo hecho en la taberna o la posada. Epetakuak eitten zaliak, nik dakiran batzuk, unos que yo sé, aficionados a no pagar lo consumido" Etxba Eib. v. EPETAN EGIN.
azpisarrera-11
EPETAN.
azpisarrerakoSense-11.1
a)(V, G; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. A crédito, al fiado; a plazos. "Fiar, vender fiado, [...], epetan saldu" Lar. "Zoorrean gauza bat erostea ta epetan da koskean da sotzera, bat dira" Ezale 1897, 142a. "Epetan erosi, saldu. [...] comprar o vender a crédito. Epetan erosi eta epetan saldu, tratulari eskasan jiria" Etxba Eib. "Epetan bizi. Vivir de fiado o del cuento. Lengo biargiñan burubidia, urte guztian epetan bizi, antes el destino del obrero era vivir todo el año a crédito" Ib. v. EPEAN. Begira idi edo beiak eman ote dituzun epetan, usuraz kargatzen dezula eroslea. AA II 190.
Geienez epetan ordaintzen deutsue otsein-saria. "
Con los pagamentos a largos plazos""
.OrTormes 93.
Berela ekarri eban sagutei bat epetan. "
Buscó prestada una ratonera"
.Ib. 53.
azpisarrerakoSense-11.2
b)Ezta ia gehiago geroko gerorik, luzamendurik eta ez ephetan ibiltzerik. Ax 53 (V 34; Añ GGero 47 epetan ibilterik
).
Ahaleginean eta epetan ibili gabe sendotu behar den hilzorikoa. MEIG IV 132.
azpisarrera-12
EPETAN EGIN.
"Escabullirse sin pagar el consumo de la taberna. Plaentzian epetan eiñda datoz, amen beste bat eiteko asmuan" Etxba Eib.
azpisarrera-13
EPETIK EPERA.
"Ephetik ephera, de délai en délai" Dv.
azpisarrera-14
EPEZ.
Con calma. "Ephez egotea, ne pas se presser, attendre l'évènement, rester dans la spectative" Dv. v. epero.