Tr. La forma gar(h)aitu es la más empleada. Hay gareitu en OrorbSerm (95), en CatAe y una vez (probablemente errata) en CatLan (30, frente a numerosos ejs. de garaitu ). Encontramos garraitu en Laphitz, Etchamendi (78) e Iratzeder (112), y, alternando con garaitu (aunque menos frec. en la mayoría de ellos), en CatLav (37 (V 26)), Maister (I 25, 3 (-rrh- )), Cardaberaz, Monho (32), Lardizabal (150), Hiriart-Urruty (Aurp 51), Barbier (Sup 180), Oxobi (156), Zerbitzari (Azk 116) y Lafitte (Murtuts 50). En Leiçarraga hay además dos ejs. de garaithu (Io 16, 33 y 1 Tim 1, 14), frente a numerosos de garaitu . Hallamos gahaitu en unos versos de finales del s. XVIII y en Archu (que tbn. usa garhaitu ). Para el rad., se documentan tanto gar(h)ai como gar(h)ait (ya en Leiçarraga) en proporción similar; en cuanto al sust. vbal. gar(h)aitze- es la forma general, salvo algún ej. aislado de gar(h)aite- en Axular y Eguiateguy que, por lo demás, emplean garaitze- . En DFrec hay 25 ejs. de garaitu, meridionales, y 3 de garraitu, septentrionales.
sense-1
1.
(V, G, AN, Sal, R; Volt 32, SP, Urt IV 18, VP 27v, Lar, Añ(G), MgNom 66, Dv, H; garhaituL, BN, S; ArchVocGr, VocBN, Gèze, Dv),
gareitu (Ae),
garraitu (Volt 120, HtVocGr 435, VP 52v, H),
garaintu (VocS 143),
gahaitu,
gahitu (BN-mix)
Ref.:
Bon-Ond 158;
A;
StJaymeAnA 5; GteErd 130, 213, 274
. (Aux. trans.).Vencer; superar, dominar.
"Vaincre"SP,
Gèze.
"
Garaitu natzaio, garaitu dut, je l'ai surmonté"SP.
"Surpasser"Ib."Alcazaba, castillo inexpugnable, gaztelu garakaitza, ezingaraioa, garaitu ezin ditekeana
"Lar.
"Vencida, ir de vencida, llevar de vencida, bentzutuaz, garaituaz joan, eraman
"Ib."Allanar dificultades, vencerlas, errazkeak [...] garaitu, gozatu
"Ib."Sobrepujar"Ib."Prevalecer"Lar,
Añ.
"
Ez du bere buruaren garaitzeko indarrik, il n'a pas la force de se surmonter lui-même. Etsaiaren garaitzeko behar da indar gehiago, pour vaincre l'ennemi il faut plus de force"Dv.
"
Etsai gaitzegia zuen garhaitzeko, il avait un trop puissant ennemi à vaincre"Ib."Se rendre maître de ses passions, les soumettre. Aztura gaixtoak, oinhazeak garaitzea, vaincre ses mauvais passions, [...] ses souffrances"H.
"
Garaitu dot (Vc), le he vencido, me le he sobrepuesto"A.
"
Simonek garaitu du Anton (G, BN), Simón ha triunfado de Antonio"Ib."
Kontrarioa pilotan garaitzeak plazer egiten daut (BN-arb)"GteErd 274.
"
Lartzabalek garaitu du Aranburu pilotan (BN-lab), borrokan orrek garaitu zun (AN-gip), [...] orrek garaitu du ori (B), [...] lotsa garhaitürik (S)"Ib. 130.
"
Loak garaitzen zuen (AN-5vill); loak menderauta zeukan (G-azp)"Ib. 123.
Cf. VocS 143 (nota del ed.): "Garaintü ala garaĩtü 'vaincre'; aditz hori gerlaz hitzegitean darabilagu Zuberoan, baina bi jendeen arteko esku nahiz gogo borrokaz mintzo, goithü aditza erabiltzenago da". Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
Nik ere garaitu ukhan baitut. LçApoc 3, 21 (Dv garhaitu baitut nik ere; He neroni ere garai izanik, TB bentzutu dudan bezala
).
Haragiaren [...] gutiziak garaitu dituzuenak. Mat 304s.
Trabajua, mañak garai. "Más vale maña que fuerzas"
.RIs 80.
Garaitzeko difikultade eta estorbu guziak. BerDoc 164r.
Gaitzik ez da non eztuen pazienziak garaitzen. EZMan I 36.
Behar dugu garaitu eta biktoria erdietsi. Ax 398 (V 259).
Ausartki akometatzea da erdi garhaitzea. OPr 550.
Deebria, aragia, mündia garhaitürik. Bp I 142.
Gauzarik xumeenetan ez baduzu zure burua garaitzen nola bada garaituko duzu handienetan?Ch I 11, 6 (tbn. zure burua garaitu en Leon).
Tentazioneak garaitzeko. CatLav 130 (V 69).
[Illuna eta argia] zeñek zein garaituko zuen ibilli ziradela. LarSAgust 6.
Loak garaitu ta laster utzi zuen bere otoitza. MbIArg II 330.
Kristok [...] antxe garaitu edo benzidu zitualako. CbCatV 17 (El 25, Añ CatAN 13, CatBurg 12, CatB 21, CatLuz 9, Legaz 9, CatSal 17 garaitu, CatAe 16 gareitu
).
Tropak garaituak izan direla. Lg I 315.
Gure pasionen garaitzeko [...] indarra. AR 211.
Etsaiak garaitu ta benzutu zituelako. Ub 149.
Ez dezakek gahait kontzientzia. Iraultza 19.
Lotsa guzia garaituta. MgCC 118.
Oitura gaiztoak garaitzeko. AA I 403.
Kantan eta txirolan ik Damon garaitu?ItFab 188.
Loditarzunaz aberea gahait ahal dezen. "Pour égaler l'animal en grosseur"
.ArchFab 77 (93 gahaitu; Arch Gram 153 garhaitü
).
Gozamen [...] izpiritualak [...] asma ahaleko gozamen guziak garaitzen dituztela. HbEgia 82.
Euskaldunikan ez du / moroak garaitu.Afrika 155.
Bera antxiña garaitu edo benzidu ebeenen kontra. (1859). BBatzarN 183.
Medikuek diotenaz flakezia hori garrhaituko duzu oraino. Laph 249.
Gurutz Santua eziñ garaitu / infernuako leonak. Auspoa 97, 55.
Bainan etsaien garhaitze hori ez bide zen guk nahi eta uste ginuen bezein handia. Prop 1903, 36.
--Ezin jan dezazket; [...] --Azken hauk garhaituko ahal ditutzu! Lau baizik ez dira. BarbSup 69.
Gizonen indar utsaz ezin garai ziranak, garaittu dittu. InzaAzalp 89.
Kotsuaren edadura etzezaketen garaitu edo atxiki bere zedarrietan. Zub 33s.
Loa ezin garaituz zabiltzan. JEBer 36.
Batzarretik batzarrera errezago garaituko ditutela gai zallak. LdiIL 94.
Amua janez / gosea dute garaitu. OrEus 178.
Hameka aldiz [...] garaitu dituela bere denborako pilotari handienak. ZerbAzk 112.
Ezin dut nik nere nazka garaitu. TxillLet 97.
Umilak [...] beren burua garhaitu dutenak. ArdoySFran 334.
Gudu hortan Turkoak garaituak izan ziren. Lf(
inCasveSGrazi 10 (15 garraitu
)
).
Zikoizkeria garaitzen da beraxtasunaz, bekaizkera maitetasunaz. (B). InzaNaEsZarr 2096.
Bildu-ta, xinaurriek lehoina garrait dezakete. EZBB I 72.
Eta bagindoazken aintzina, gure izialdura bitxia garaiturik.LarreArtzainE 38.
Aldapa hori garaitzen ez duenak ez du poetaren izena merezi. MIH 286.
Zuen laguntzarekin [...] gaitza garaitzen ote duen. Ib. 225.
Ez da garai ez daitekeen eragozpenik. MEIG I 233.
Eragozpenak eta debekuak garaitu. MEIG VI 128.
Ez dute Azkueren hiztegia garaitu eta menderatu [...] osatu baizik. MEIG VII 72.
v. tbn. Harb 206. Hm 50. SP Imit I 18, 2. Tt Arima 128. Gç 83. ES 401. He Gudu 118. Mst III 53, 2. CatLan 155. FLV 1989, 100 (Munarriz, mediados s. XVIII). StJul 105. LE Prog 114. Egiat 255. Brtc 257. Xarlem 280. Monho 94. VMg 15. Dh 214. Echag 37. MarIl 57. Jaur 126. Izt C 482. Dv LEd 61. Lard 136. Bil 163. CatS 64. Aran SIgn 8. Elzb Po 201. Bv AsL 36. AB AmaE 49. Arr May 144. Lap 325 (V 148). Jnn SBi 117 (-rh-). A BeinB 54. Ip Hil 122. Arb Igand 115. HU Aurp 87. UNLilia 18 (-rh-). FLV 1988, 268 (Larrainzar, 1905). CatJauf 128. CatUlz 12. Goñi 74. Ag Kr 176. Urruz Zer 119. KIkV 57. KIkG 39. Jaukol Biozk 105. Enb 147. FIr 191. Anab Usauri 111. Ir YKBiz 138. Eguzk GizAuz 184. EA OlBe 52. Lf Murtuts 17 (-rh-). SMitx Aranz 21. Mde Pr 249. Etxde JJ 15. Erkiag Arran 159. Zait Plat 12. Vill Jaink 46. Osk Kurl 159. And AUzta 112. Ibiñ Virgil 38. Etxba Ibilt 477. Balad 244 (-rh-). Xa EzinB 29 (-rh-). Zendoia 122. Insausti 223. Garraitu: TB Io 16, 33.
azpiadiera-1.1
Ganar (una competición, etc.).
v. irabazi. Bost alditan jarraian / garaituaz Tourra.Zendoia 124.
azpiadiera-1.2
(Aux. tripersonal). Latinari euskerak garraitzen dio onetan: [...]. CbEBO 24.
azpiadiera-1.3
(Con comparativo). Zunbatenaz gizonak bere büria garhaitzenago [...] beitü, hanbatenaz [...]. Mst I 25, 3.
Etsaia garaitzenago da norbait bortitzago daukanean. OrAitork 191.
azpiadiera-1.4
(Con aux. intrans. unipersonal y bipersonal).Vencer, superar; imponerse.
"
Garaitu natzaio, garaitu dut, je l'ai surmonté"SP.
"Vaincre, surpasser, surmonter. Ifernuko atheak etzaizko hari garaituko (He), les portes de l'enfer ne prévandront pas contre elle (contre l'Église)"Dv.
"Vaincre, l'emporter, avoir l'avantage sur. En ce sens garaitzea prendre indifféremment le complément direct et indirect; celui plus régulièrement, vu le sens étimologique"H.
"Prendre le dessus, s'affranchir de la dépendance: Gurasoei garaitzea, se montrer rebelle à ses père et mère, prendre le dessus sur leur autorité. Syn. gallentzea, gaihentzea, ollartzea
"Ib."
Kura garaitu da beste kartaz (R), aquel se ha hecho triunfante de aquel otro"A.
Tr. No hay prácticamente ejs. a partir de principios del s. XIX.
Ni munduari garaithu natzaio. LçIo 16, 33 (He, LE, Dv nik gar(h)aitu dut mundua
).
Haragiari garaithu behar gaitzaizte. LçIns E 7v.
Eta eman zekión sainduén kontra ere gerla egitea, eta haei garaitzea. LçApoc 13, 7 (He hek garaitzeko; TB heien bentzutzeko, Dv hekien garhaitzeko
).
Logale handi batek harturik [...], loa garaithurik eror zedin [...] beherera. LçAct 20, 9 (He loak garaiturik; TB, Dv loak eramanik
).
Zuek, munduko tormenta guztiei garaiturik, irabazi duzue salbamenduko portua. Mat 300.
Trabu guztiei garaitzeko indarra. Ib. 302s.
[Iesus] kastitatearen bandera. [...] / Munduari garaitua. EZMan II 195.
Batak thira, berzeak thira / hari ziren guduan, / soldadua garaitzen da / ordean azken buruan. EZNoel 76.
Etsaiari garaitzeko. EZEliç 100.
Artia azkarrari garhait. Saug 1.
Harmak hausten darozkitzu [...] / Ezin garait dakidio / gizonen zimarkua. Hm 55.
Ihesi ioan hutsez ezin garai gaitezke. SPImit I 13, 3.
Garaituko denari [...] emanen diot biziaren arbolako fruitutik. Ib. II 9, 7.
Eztakidala garai haragia eta odola. Ib. III 26, 3.
Zure iakinari garaitzen zaizkon [gauzak]. Ib. 58,7.
Garaituko gaizko gure etsaiari. SPPhil 180 (He 182 garaituko gaizko
).
Munduaren amudioa garaitzen da haiñitzen arimetan. Ch III 20, 5.
Ifernuko atheak etzaizkola garaituko?CatLav 57 (V 37).
Nor da munduari garaitzen zaioena?He1 Io 5, 5.
Ta garaituko badira, behar izaten da zerukoren baten laguntza. MbIArg II 277.
Etsaiari garaitu baziñaizko ere [...]. Mih 26.
Harek orai pagatu, / bi mila gizon galdu, / galtza gabeak garaitu. Iraultza 127 (tal vez galtza gabeak no sea aquí abs. pl., sino ergativo sing., en cuyo caso correspondería al apartado anterior).
Yainkoari buruz garaitzalle izanda gizonei ere garaituko zatzazkie ta. OlGen 32, 29.
azpiadiera-1.5
"Venir á bout de, faire tête à: Bere egitekoei garaiturik, étant venu à bout de ses affaires. Syn. buru egitea, antolatzea, xuritzea
"H.
Zeure egitekoei garaiturik [...] zerbait sosegu [...] zeure buruari emaitera prestatzen zarenean, han da berehala heriotzea. Ax 60 (V 39).
azpiadiera-1.6
(Part. en función de adj. o sust.).Vencido."Vaincu, garraitua
"HtVocGr 435.
Ikhusten dugu hanitz orduz garaitiak garaizalia garaitzen diala. TtOnsa 69s.
Garaituek [...] garaitiarren hitzkuntza segitzen [...] baitute. ES 98.
Hil edo sinhets, hauta zuten garaituek. HbEgia 82.
Erromako gudatokian lengo gudariak bere etsai garaitua zelairaetzan oi zuten bezala. LhYol 13.
Gudari garaituen antzera. TAgUzt 291.
Irlandara garaituen mintzaira izaiki [...]. MdePr 209.
Egi katolikua garaitua ez banekusan, ez oraiño garaille ere. OrAitork 123.
Garaitua [...] urrunera dioa [...]: garailleak egin dizkion zauriakgatik. IbiñVirgil 98.
v. tbn. Osk Kurl 65.
sense-2
2."Arribar, subir arriba"Lar.
"
Garaittu (vb. trans.), alcanzar lo alto. Sin. gaiñdu
"EtxbaEib.
Ni garaitzen naizenean zure atari aurreko intxaurretara.Apaol 114.
Gure ñirñarra baño gorago / Jaingoa dago zuen zai. / Santutasunez bakar-bakarrik / zindezteke onaño garai. SMitxAranz 166.
azpiadiera-2.1
Alcanzar (una cima, un alto...). [Errobi erreka] erasian doa. Kanboko erreketan gaindi, mendia garaiturik Ategaitzetan. (Interpr?). ZerbAzk 48.
Baretotzen goi-ibar oiesa garaitu ondoren [...] Santa-Garaziko mendi zulora eldu zen. EtxdeJJ 190s.
Euskal antzeak garaitu duen gailurrik soil eta gorenean. MEIG III 118.
4."Rester, être en plus, de trop: garhaitu gabe utzikirik, sans qu'il y ait des restes en plus"H.
"Dejar, sobrar"DRA.
Cf. garaitiko.
azpisarrera-1
EZIN GARAITUZKO. Invencible.
"
Ezin-garhaituzko, invincible, insurmontable"Dv.
v. garaiezin. Guduka hari behar garelarik [...] ezin garaituzko bihotz batez. SPPhil 452 (He 457 ezin baratuzko
).
Ezin garaituzko egin dira bere erresoluzionetan. Ib. 529.
Eziñ garaituzko traba. Ch I 11, 6.
Tentazione borthitzak eta hurren ezin-garaituzkoak. HeGudu 110 (v. tbn. 145, 100 y 40 ezin-garaituzko
).
Trabak eta debekuak ezin garaituzkoak direla. Lg I 173.
Orai badakigu traba hori ez dela ezin garhaituzkoa. Prop 1881, 68.
Gure zaharren indarra, egiazkoa, ezin garhaituzkoa eskuara izan da. OxGH 1924, 329.
Ezin garhaituzko ikhara. Ox 49.
Ezin garaituzko nahikari bat. MdeHaurB 60.
azpisarrera-2
GARAITU-EZ (Añ; garaitezLar). "Invicto"Lar,
Añ.
azpisarrera-3
GARAITU EZINEZKO. Invencible.
Napoleonekin gerran ibillitako mutillek uste zuten au benetan zela garaitu-eziñezkoa. VillJaink 129.