Tr. General en todas las épocas y dialectos, su uso baja relativamente en el s. XX. Berde es la forma más extendida y única documentada en textos meridionales y suletinos. En la tradición labortana se encuentra preferentemente ferde en los siglos XVII-XVIII (aunque Leiçarraga usa pherde y Axular berde ); a partir de principios del s. XIX alterna con berde, a menudo en los mismos autores. Pherde se documenta por primera vez en Leiçarraga, y aparece en algunos autores septentrionales (generalmente bajo-navarros), coexistiendo a menudo con ferde y berde . En DFrec hay 34 ejs. de berde, uno de ferde, meridional, y 2 depherde , septentrionales.
sense-1
I .(Adj.).
azpiadiera-1.1
1.
(gral.; Lcc, Lar, Añ, ArchVocGr, VocBN, Hb, Gèze, Dv, H),
ferde (L-côte, BN; SP, Urt IV 76, Lar, Hb, Dv, H),
perde (BN; ph-BN-lab; H)
Ref.:
A(
berde, ferde
);
Bon-Ond 154;
Lrq;
EtxbaEib(
berdia
);
HolmerApuntV;
EAEL 221;
ElexpBerg
. Verde."Piedra sufre, berde sufrea
"Lcc.
v. musker, orlegi. Lurrak dak[a]r og[...] zotzak ardan bustia, baradizu menda berde.
PaterN
2s.
Orduan mana zitzan, iar erazi litzaten guziak mahaintaraz belhar pherde gainean. LçMc 6, 39.
Eta arborén heren partea, erre zedin, eta belhar pherde guzia erre zedin. LçApoc 8, 7 (He, TB, Dv ferde, Ur (G y V), Ip, Echn berde; Ker eze (berde), IBk, IBe heze
).
Aren erditan silla berde bat.Lazarraga B21, 1199r.
Terziopelo berdez. Ib. B16, 1182r.
Kolore eta kalitate honezko badut, iakitera, xuri, belz edo bruna, gorri, horia, more, ferde, inkarnatua. Volt 252.
Nola pikatzen baititu segak belhar ferdeak, / Hala azpiratzen dituk puxant eta probeak. EZMan I 44.
Haurrak ethorri zitzaizkon / eta jende xeheak, / eskuetan zituztela / arramu eder ferdeak. EZNoel 89.
Asteazkenean lurra / zinduen berregindu, / belhar eta zuhaitz ferdez / hartarakotz beztitu. Ib. 141.
Nola gau ilhunean dabillanak ezpaitu ezagutzen, zerk zer kolore duen: zein den berde, eta zein more. Ax 283 (V 189).
Bide ederra, plauna, plazenta, zuhaitz berdez, itzalez eta plazerez bethea. Ib. 521 (V 335).
Egia da, uriak bizia emaiten deraue ferdedurarik duten landarei, baina ferde eztirenei edekiten deraue. SPPhil 486.
Irla bat zeina baita Irla berdea. INav 117.
Zuk dituzu hekiñ eskuak / Erramu ferdez edertu. Gç 196.
Herri hautako arbola ferde fruitutsu eta hagitz ederrak. ES 121.
Lurrak eman beza belhar ferde hazi emaillea, eta arbola fruitukorra. Ib. 172.
Belhar ferde guziak. UrtGen 1, 30.
Urrezko ariz egiña zen onziko bandera, granaz gorritu-ederrak ontz-egal-belak eta sed urdin-zuri-berdez egiñak. MbIArg I 65.
Arbola orritsu berde, trebola fiñak, / larrosa, klabeliña, eta jazmiñak. GavS 18.
Haren ostoak haize bero guzien gerizean, bethi ferde izanen dire. Mih 71.
Bere izairiaz ezta gazi Ekhiak lürretik hürrüpatzen dütian baporrak ixurten dereitzonetzaz dereio gaiña gazitzen, ta dian kolore berdia emaiten. Egiat 266.
( s. XIX)Hunen ostuak dira / bethi berde egoiten. Xarlem 1194.
Sustraiaren ingurutik goraño jantzitzen da osto berdez. AA I 596.
Zeinbat ur berde, ta mingotx, ta zeinbat lizuntasun ez dakuszuz or zeure ariman, zeure konzienzijan, ta zeure bijotzian?fBIc II 234.
Ispligu gozo, azitrai berde, / arros, klabelin, jazmiñak. Echag 60.
Baditut erregalo / Ark egindakoak: / moredin ederra ta / erramu berdea. ItFab 192s.
Otarraina ere berdea da berez, baña egostean gorritzen da. ItDial 19.
Probinziako aitzak dauzkate gordeak / Landare ederrakin berar ta loreak; / Txuri, beltz, urdin, gorri, berde ta moreak. IztC 166.
Belhar berde eta zuhaiñez nasai dire betheak. Gy 89.
Belhar ferdea alha-alditan arraso daramala. Ib. 86.
Galtzen bada bidea, izanen elgeak, / Gainditzen dituenak bazkailu ferdeak. HbEsk 132.
Horra non den aldagarri ferde batean hetsia bere bizkar xorrotxa. HbEgia 136.
Garagarra, lur sagarra eta bazka berdeak eraitea. DvLab 206.
Lurra ekhar betza belhar ferdeak. DvGen 1, 11.
Apirillaren lagun elkarra, / saroi berdeko alaitasuna. Bil 110.
Ilhar pherdiak.ECocin 24.
Ahizpa jaunts ezazü arrauba berdia, / Nik ere jauntsiren dit ene xuria. ChantP 286.
Sar zaite elizan, munduari irebazi biar diozun garaimenaren seña bezela, erramu-osto berde bedeinkatua artutzera. BvAsL 92.
Mendi basook ta larrak, / Soñeko berde euskaldunakaz / Jantzi daitezan dandanak. ABAmaE 34.
Nok dakarren oliba / Berde pozgarria, / baketzeko gu jaio / Giñean Erria. Ib. 179.
Errabia gorriaren bortxaz ezpainen artetik harrapo berde bat zariola. ElzbPAd 41.
Batean zioten nonbait eta nonbaiteko ohoin, brigant multzo batek, ogi landa osoak, oraino pherde zirelarik phikatu zituztela.ElsbFram 70.
Eta ordu berean jende keta handi bat athera zitzaion bidera, zuhain edo arbola adar ferde batzu eskuan. JnnSBi 26.
Sugandola ferde bat da muskerra. HUAurp 99.
( s. XX)Agiri zan itxaso apurra berde baltzeran irakindua egoan. AgKr 14.
Denak ostro berde berriak zeruruntz jasoaz. AgG 11.
Nola oso argala dagon eta beti grano berdez betia. Iraola 80.
Alabainan, suge-angela pherdeari erraiten ohi diote eskualde hetan: muskerra. JEBur 155.
Tratu bat ona eginik ferietan, moltsa luze berdea diruz betherik, amiñi bat alegera zen. BarbSup 129.
Bizkarrean ikusia niola Salomonen denborako soin bat ferdea, bainan ferdea, muskerra!Ib. VII.
Barneko motxa dena ttitta gorri eta pherde. Ib. 9.
Baratz ederra ta andija zan eta bedar orlegiz (berdez) ta samurrez beterik eguan. Altuna 43.
Zuhaitz dohatsuari / xoratuak gaude: / Enborra sendo eta / ostoak tu berde. Etcham 212.
Ditakeneko toki pollitenian yarria, oian eta pentze ferdeen artian. Zub 17.
Garazi aldeko pentze eta larre pherde eta muskerrak. Ib. 109.
Pentze-zolak berde agertzen zaizkigu, artho-alhorrak musker. JEBer 74.
--Oi! neroni ere ez naiz gogoratzen. A bai! berdea. --Muskerra...LabEEguna 113.
Gerka-lerro zuriz, naiz beltzez, berdez, oriz eta gorriz apainduak. JMBELG 99.
Bedar berde usañez beterik / landa zabal gustijak dira. LauxAB 44.
"Aberrija dok zorun-utsa" / zaldun berdiak ots-egijan. Ib. 76.
Nun Eskual Herriko athe eta leiho pherde gustagarriak?ZerbMetsiko 186.
Gai ontaz, batez ere piñu azkar, oraingo urre berdeari begiratuta, bide zuzena azaltzen dute ikasketak egin dira. Munita 61.
Lerro beltz eta berdeak zittun zapi bat eramanazten zien buruan.EtxdeAlosT 41n.
Irlandako jakintsuak eta eskoladunak halaber ari izan ez badira, ez ote da Uharte Berdea Erromak beretu ez zituen Europako lurralde urrietarik bat delakotz?MdePr 225.
Palmadoi pherde hartan. MdePo 38.
Osto ezez jantzirik, berde agiri ziran inguruak. ErkiagArran 7.
Putzu aundia dagoan tokian, berdeago ura. AnabPoli 106.
Nire begi berdeak / eztira orain itsu!ArtiMaldanB 197.
Nik faltrikaratik maindire ferde bat atera nuen. ArtiIpuin 65.
Argi gorri, pherde eta blu batzuek argitzen zituzten ostatu, kafe eta zinemetako aintzin ederrak. JEtchep 78.
Osin berde aren azaleko bakeak damua, bekatxa emoten deutsa. ErkiagBatB 111.
Botetan baziren belhar pherde eta iratze luma batzu, fresko freskoak.LarzSenper 58.
Xuri, arbola berde batekin, eta hartz beltz bat zangotan. ArdoySFran 52.
Udaberriak lur gorrien jantzi berdea ta txorien kabigintzarekin dei gogorra jo zuan Anaren biotzean. NEtxLBB 50.
Itsasoaren ondoan / geldi itsasbelarrak / lo berde itoan. AzurmHitzB 57.
Laurdenkatua dakar bere ikurdia arma urdin, berde, txuri ta oriz. BerronKijote 196s.
v. tbn. Txill Let 111. Gand Elorri 63. Vill Jaink 140. Olea 67. Ataño TxanKan 16. MMant 49. FEtxeb 74.
azpiadiera-1.1.1
(Con el suf. -dun
)."Callaica, harri preziatu [...] kolore ferdeduna
"Urt IV 76.
Berriz ere usoa bialdu zuen, eta olibo-adar-osto berde-duna mokoan zuela itzuli zan. Lard 9.
Ekharri zion bere mokoan olio arbola adar bat osto pherdeduna. Etcheberry 13.
Esperanza [da] ostro berdedun arbola ederra. AgSerm 136.
azpiadiera-1.1.2
(Añ),
ferde (SP, H). Verde, no seca (leña, hierba, etc.)."
Egur ferdea, bois vert"SP.
"Verde, leño (c.) ezea, berdea
"Añ.
"Vert, qui conserve de l'humidité, en parlant de bois"H.
Orduan manatu zituen jarraraz zetzatela salerka belhar ferdearen gaiñean. HeMc 6, 39.
Uztai gaia berde dan artean, okertu arren, erraz zuzenduko da, baña zartu bada, ta legortu upelari dauskiola ez da geiago zuzenduko. AA III 384.
Jakobek zotz berde batzuek artu, eta unetik unera azala kendu zien. Lard 38.
Oloari ez diote heinbertze begitarte egiten leku hetan. Nun edo nun egiten dute bizkitartean, pherde delarik zaldieri emateko. ZerbMetsiko 325.
Noek berritz usoa igorri zuen leihotik eta usoa itzuli zitzaion aldaxka pherde bat mokhoan. ZerbIxtS 14.
Ordian gizonak zaharo berde bat muztü zian eta emaztiari eman zeron. MdePr 123.
azpiadiera-1.1.3
(V-gip ap. ElexpBerg
; Lar, >Añ),
ferde (H). "Verde, no maduro"Lar, Añ.
"Vert, qui n'est pas mûr. Mahats ferdea, raisin vert"H.
"
Berdia. Heldu gabea. Inmaduro. Sagar berdiak jatearren dago tripakomiñak
"ElexpBerg.
Batzutan ardandegiaren arnoak nahasten dire, alentatzen eta gaixtatzen, ezta sobratzen gaixtorik eta ferderik baizen. SPPhil 276 (He 277 ferderik
).
Arbolari begira / dio azeriak: / eldu bageak daude, / oraindik berdeak. Echag 162.
Onelako tokietan ikusten dira arbola batean eta denbora berean lorea, fruta berdea eta eldua. ItDial 40 (Ur fruta berdia, Dv fruitu berdea, Ip frütü berdia
).
Bena molkoak etziotzan atzaman. / Berdegi dituk orano, zuen erran. ArchFab 135.
Harzatzu zortzi helzaur berde. ECocin 50.
[Adanak] Behar dira hartu ongi berdiak eta ongi gogorrak. Ib. 48.
Zazpi platano berde dendan erosita. MendaroTx 50.
Ene laguna, lagun zakidaz intxaur berdiak jaten.EZBB I 96.
Mizpiraren azi berdeak ondo puskatu. Ostolaiz 59.
Pruitu berdeak, ondu gabeak. Ib. 69.
azpiadiera-1.1.3.1
(Fig.).No preparado, inmaduro, no listo. Oien kontua oraindik berdea egongo da. TxGarmBordaB 78.
Beti lanan mende, / eta zenbait jende / konpiantzan berde, / eman bearrak gorde. Insausti 161.
Orduan ere oso berde zegoan, jokoa lotu zan garaian. Esan nai nuke: oso gutxi entrenatuta. Albeniz 244.
azpiadiera-1.1.4
(Fig.).Lozano, vigoroso, juvenil."Vert, qui conserve de la vigueur, en parlant de personnes agées"H.
Egonen baitire bethiere estatu batetan, egoitza batetan, molde berean, bethi berde. Ax 600 (V 386).
Gizon bat zelarik onduxea adiñez, / Ez gazte ya aboro, zahar ere arras ez: / Bi kolore yadan egiña bilhoa / Baiña den berdena oraindik gogoa / Xedea hartzen du bada ezkontzekoa. Gy 19.
Aspaldi, artean gazte eta berde nintzela. BAtxObab 199.
azpiadiera-1.1.5
Pálido, cetrino (ref. al color de la piel). Ezkon-minak dutenak seinale dirade: / Mathel hezurrak seko koloria pherde. ChantP 124.
Laburra, zabalotea, beso ta isterrez oso lodia, buru andiduna, illetsua, ia begietaraño bizarrez jantzia, okotz biren jabea, beltzeran berde samarra. AgG 170.
Izugarri da abilla, / naiz-da muturra berdia izan / jenioz da txit umilla.MendaroTx 358 (Interpr?).
Maisu geienak kastillanuak, / kolorez berde askuak. TxB II 169.
Itoko zuan bere atzaparretan maketo arpegi-berde ura!UgaldeIltz 49.
Batzuk gizena izaten dute / eta zuk dezu giarra, / kolore berde xamarrak baña / badezu naiko indarra. UztNoiz 116.
azpiadiera-1.1.5.1
Pálido (de ira). Galdetzen bazaiote deusik eman duten, / Muskerrak baizen ferde, ixilik egoten. HbEsk 198.
Itzetik ortzera, asuna baño berdeago jarri zan Moxolo; beazun guztiak begietaraño igo zioten. AgG 304.
2.
(V, G, AN ap. A),
ferde (SP). "
Denbora ferdea, goibela, temps sombre"SP.
"
Berde (V, G, AN), (tiempo) crudo"A.
Cf. 2 berdantza (2); berdate. Gero ta aize berdeago dakar. [...] Emen goaz ondo. Aize berdetxu au ez balego... Ez dot uste geituko danik baiña. BerriatBermeo 388.
azpiadiera-1.3
3.
(V-gip),
ferde (H). Obsceno; licencioso."
Ferdea, en V, G, cru, malhonnête, indécent, en parlant de discours, des mots, des paroles"H.
"Obsceno, verde. Zuen tio berdiaua da, berdiaua...
"ElexpBerg.
"
Txiste berdiak kontatzeittu zuen mutikuak
"Ib. Esango dituztela itz berdeak, ta eman gazteai konseju gaizto-lasaigarriak. MgCC 172.
Buru ule murritu edo zuritubaz eukiko ditube bijotz ta ezpan porruba baño berdiaguak. MgCO 114.
Kontu ta ipuin eze berde zantarrak. AñMisE 47.
Zar berde bik elkar artuta bekatura amilderazteko bidean ta bizitza galtzeko perillean bere burua ekusirik. AA III 315.
Bekatu oen guztien ama da, gazteetan, bizitza lasai-berdea. Ib. 608.
Aita berdiaren semia berdia. fBOlg 59.
Ipoin berdiak, berba zatarrak, kontu loijak, errazoe bajubak, prestuezak ta gizatasunaren lotsagarrijak. fBIc I app., 23.
Berba berde, nasai, amore geistoko, tentagarri, ipuiñ edo kontu zikiñakaz lujurija predikeetan dabeenak. JJMgBasEsc 102.
Kuadrilla aundia giñan ta askoren tartean beti izaten berdeak edo mingain txarrekoak. BAyerbe 52.
sense-2
II .(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(Lar, Añ, H),
ferde (Lar, H),
pherde (H). Color verde."Verdor"Lar.
"
Uda-barriko ostruen berde barrixa, Neguko tristurak urrintzeko onena
"EtxbaEib.
v. berdetasun. Erraulia da uli lerden, luxe, ferde ederreko bat. DvDial 15 (It berdaisa bat, Ur berdiska bat, Ip berdais bat
).
Bada nik, egiya esateko, jarrua zala uste nuen berdez pintatua. Iraola 92.
Gere ibilliaren azkenaldian, berriro leengo musker (berde) ezeak irten digu bidera. LdiIL 44.
Beltzak pekatuaren orbana (mantxa) azaltzen zun eta orlegiak (berdeak) itxaropena. EtxdeAlosT 41n.
Goldioak berdez margotua. TxillLet 22.
azpiadiera-2.2
2.ferde,
pherde. Plantas verdes, hierba, etc. Eta erran zekién ez lagioten kalterik lurreko belharrari ez ezeinere pherderi, ez ezeinere arboreri. "Ni à nulle verdure"
.LçApoc 9, 4 (Ip ez berde zen orori, IBk landareei
).
Badoaz; eta zaldiak / Ferdean zadukatenak, / Halako bisita segur gura etzenak, / Ya, ya ateka yauziz nahi du pasatu, / Eta hetarik urrundu. Gy 274.
Orañ zelai au len bezela elurrez zuritua ez, baizik berde ederrez jantzia dago. ArrGB 54.
Berderako asenaiuak. "Zanahorias forrajeras" (ib. 38). GipNek 1905, 42. Mendien mazelak ez dira larrutuak nihun, nihun ez dira erreak; halako berde bat badute, begiarentzat ezin eztiagoa. JE Ber 51. Kanpuan zegon berderik ez du [jelateak] / ezer utzirikan zutik. Auspoa 39, 30. Lurrak orain biltzen / ederra, argi gaiztoz zeruak / begitan artzen berde / arraia, ta bana-banaka / ostoz erazten adar-buruak. "El ameno verdor"
.GaztMusIx 113.
Galiziko zelaiak berdea zerioten alde guzietara. NEtxLBB 33.
Mendi, soroak, beren mamia / berdez jantzirik daukate. MMant 77.
An ez zan beste berderik, eta negu luzea izaten zan. BAyerbe 25.
Belar sekoak ere ari dira aurreratzen. Beiak berde-usaia, kanpoa mugitu dan bezela. Albeniz 19.
azpiadiera-2.3
3.Lo licencioso. [Neskak] engaiñatzeko berriz / guk falta erdera, / naiz kiñuz ere esan / nai degun berbera, / nolabait itzegiñaz / joateko berdera. Insausti 59.
BERDE-BERDE . (Intens. de berde
).Muy verde.
Eta osterontzeko lau-illetan ere berde berde irauten dute, abereak negu beltzean bazkatzeko lurrak berez ematen dituen gorosti, agin, ota, erramu, isats, untz eta beste zenbait orni mueta. IztC 160.
Bainan buru has neguan, eta udan haitzaren ostoek ferde-ferdea daukatela, itzal-aterbe xori ohantze bat iduri!HUZez 117.
Erosten dautse amamak bertan izoztu bana ta sagar berde-berde batzuk. KkAb II 157.
Iaz erriak eta aurten denak / berde-berdeak dagotzi. Mattin(
inXaEzinB 113
).
Gari-soro galantak badaude berde-berde. TxGarmBordaB 52.
Osto polita, berde-berdea. Ostolaiz 90.
azpisarrerakoSense-2.1
Muy colérico. Okasiyuan asten danian / jartzen da berde-berdia. TxB III 34.
c)
(ferdailunDvA). "Poire verte-longue"Dv.
"
Ferdaillun (Dv), pera verde-oscura"A.
azpisarrerakoSense-4.4
(berdaildunBN ap. A). "Ciruela claudia, variedad de ciruelas"A.
azpisarrera-5
BERDE-KOLORE. Color verde.
Urregorri-antzeko izarea dala emoten dau basoaren berde-kolore bardintsuak. AlzolaAtalak 83.
Berde-kolorez barrieztauak mendietako basoak.Ib. 85.
azpisarrera-6
BERDE-KONTU. Tema subido de tono, licencioso.
Lagun sasoikoakin edo gazteakin pozik itz egiten zuala, berde kontu pixka bat nastuta ere askotan izaten zala eta.Insausti 41.
azpisarrera-7
BERDE-NABAR. Verde y pardo.
Urdiñaren ordez zelai ta soloen kolore berde-nabarra ikusten, ekandutuko ete zan Kantauriko ume bulartsua?ErkiagArran 125.
azpisarrera-8
BERDE-ONDU . (Pl.)."
Baña artian berde-onduak artoak ereiteko zeuden
"ZestErret.
azpisarrera-9
BERDE-HORI.
azpisarrerakoSense-9.1
a)Verde amarillento.
"Chrysoprasus, harri ferdehória
"Urt V 12.
azpisarrerakoSense-9.2
b)Verde y amarillo.
Argizko lora, o, zeiñ zuriak! / Urdiñ gorriak! / Berde oriak!ABAmaE 373.
azpisarrera-10
BERDERIK. "
Ferderik azak, sagarra iatea, manger du choux, une pomme crus"H.
azpisarrerakoSense-10.1
Garoa berderik ebaki eta zimeldua ardientzat. JAzpiroz 199.
azpisarrera-11
BERDE-SALTZAILE. "Verdulera, verdulero"Lar.
azpisarrera-12
BERDETAN. Estando (una planta) verde.
Erdiak jaten dira berdetan, / legortu beste erdiak. UztSas 169.
Berdetan ere artu leiteke, baiñan sekatua obe. Ostolaiz 145.
azpisarrera-13
BERDE-URDIN. Verde y azul.
Uhin berde-urdinak eztiki hausten ziren. MdeHaurB 97.