Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX, en el XX lo usan tbn. algunos guipuzcoanos (Elzo, J. Garbizu, Lizardi, Goenaga, E. Arrese, Etxaide y Anabitarte) y Mirande. En DFrec hay 18 ejs., todos meridionales.
etimologikoa
Etim. Relacionado con zauli, zalu, etc.
sense-1
1.
(V-ger-ple-m-gip; Lar, Añ, ZamVoc)
Ref.:
A;
IzUrrAnz;
ElexpBerg
. Agudo, atento, despierto; rápido, ágil."Advertido, despejado, despierto","vivaz, ingenioso"Lar,
Añ.
"Activo, vivo, eficaz"Añ.
"Ágil, brioso. Ondo gizon zolia zan ori ba, iñor bazan, gerrate aurrean; baiña gero, bateko umoreak, besteko etxekoen artean gozorik eza, guztiori sortuta dago (V-m), ese ciertamente era hombre bien brioso [...]"A.
"
Zolixa da: se dice v.g. del perro que al punto siente cualquier ruido (V-gip)"IzArOñ.
"Se dice de las personas atentas, de las que saludan en la calle, etc."IzArOñ.
Kristiñau on, zoli ta noblea. ABAmaE 278.
Jagiteko zolia danari goixetan, / Jaungoikoak zerutik deutsa lagunketan. Ib. 421.
Gizon sendo, zoli, indartsu ta gogorra. AgAL 83.
Irudimen azkarraren ego zoliak zabaldu ditut. Ib. 9.
Ba-ditut ere ogetalau ollo / Ollar on zoli batekin. Elzo(
inOnaindMEOE 809
).
Ta udaberrian kuku zoliak / non egin bere abes-aldiak, / baso guzia / zuaitz gabe soil-solla ba-dakus?GarbizEEs 1929, 184.
Zoliagoak euren beso ta ankak. AgKr 49.
Bata baño bestea zaldi zoliagoaz. EchtaJos 314.
Mutil zoli adimen argiduna. KkAb I 112.
Ezagutu neban nire nagosiaren buru zolia. OrTormes 117.
Olerkaririk gorenengua, / abesten dauna gotzon-irudi / zindo, zolija ta arteza, barriz... / orratz-arija bera dirudi. Enb 201.
Nori goguak emon leukijon gixon zoli areganik olako seme motelak urtengo ebanik?Otx 130.
Itz-aukeratze ta are asmagintzan ere zolia da. LdiIL 88.
Gizon batzuk besteak baño zoli ta bizkorragoak dira. EguzkGizAuz 39.
Ara, otsoa bere gabez, ze zolia! / artzaiña lo dago ta ito dau ardia. ABOlerk 533.
Kikne zolien artean kuatuz ari dan antzarra bezelakoa naiz. IbiñVirgil 60.
v. tbn. Erkiag Arran 89. Bilbao IpuiB 175. Osk Kurl 124. BEnb NereA 200.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva). Kume bi eukazan, zoli-zoliak. AkesIpiñ 261.
azpiadiera-1.2
(Empleado como sobrenombre). Anton zoli. ABAmaE 335 (tít.).
azpiadiera-1.3
(V-gip)
Ref.:
A;
IzArOñ(
zoli egon, soli
);
ElexpBerg
. (Usos predicativo y adv.)."Atento. Zoli egon, estar atento"A.
"
Zoli eon entzuteko, estar listo para oír"IzArOñ.
"
Soli eon, estar atento, alerta (para oir)"Ib. Zoli ta prest egon bear dozue. AñLoraS 184.
Lotan beguan legez entzun dana ak zoli. ABAmaE 345.
Ze zoli jagiten direan / bearrerako osasuntsuak!Ib. 386.
Gosez egozalako ze soli ebiltzan / Euren erpatxoakaz azterka edurtzan. Ib. 317.
Txalupakoak joazan zoli aurrerutz begira. EchtaJos 82.
Jantzan iarduan zoli ta lerden. Ib. 19.
Illuntasunari zoli begira. AgG 155.
Eriotzaren atarira zoli joaten. AgEEs 1917, 173.
Eskuak ankak baino zoliago erabili. AArdi 70.
Nok zapaldu ete dagikez / berreun gudari orok zoli?"A doscientos soldados todo ardor"
.LauxAB 99.
Katakumetxo bat bezin bigun eta zoli ondoratu zitzaion Balendini neska lilluragarria. TAgUzt 306.
Zoli ta bizkor ekiten dautse lanari. EguzkGizAuz 109.
Etxeko zeregiñetan zoli dan gizona. ZaitSof 180.
Egur-txikertan zoli ta gogatsu ebillela. AkesIpiñ 33.
Nori ez zoliago taupadaka asi biotza?ErkiagArran 9.
Lanera, ba, zoli. OnaindSTeresa 77.
azpiadiera-1.3.1
(Con reduplicación intensiva). Eta bai, zoli zoli, alako eretan, / lazuak ibillten da txoriai prestetan. ABAmaE 251.
Soro ertzeko bide zigorretik, ezkerretaruntz asi zan baserri aldera zoli zoli. AgG 112.
Baña mitxeleteak / egaz zoli-zoli / ixeka eiten eutson / gure Andoniri. GMantGoi 89.
Eskolara zoli-zoli / juan egunero. Enb 165.
sense-2
2.
(V-ger-m-gip; Lar, Añ, Dv(V), H(V, G), ZamVoc),
zori (G-goi),
soriRef.:
A;
IzArOñ(
soli
);
Vill(comunicación personal)
. (Sonido) agudo, penetrante; potente.
"Penetrante, sonido, voz"Lar, Añ.
"(Sonido vivo de) campana"Lar.
"Sonoro, osduna, zolia
"Añ.
"Sonoro. Geure txilin zoli ederrak dakazuz zeuk emengo txilin motelen ondora? Zartaiñik be bago zoliagorik (V-m), ¿usted trae nuestras sonoras y hermosas campanas [...]? Sartenes hay también más sonoras"A.
"
Soli, arran solíxa, el cencerro (de sonido) claro"IzArOñ.
"
Zori, voz aguda, como de soprano (G-goi)"Vill(comunicación personal).
Entzun ere zan eliza guzian itzaro edo boz zoli bat. MgCC 44.
Deadar zoliagaz eta negar andiakaz. AñEL2 222.
Zelan bada enzungo eztituz bere semien odolak gure onerako egiten dituzan diadarrak, izanik onenak senduaguak, eta zolijaguak arenak baño. Astar II 217.
Peruk txistua, / Praiskok alboka zolia. ABAmaE 369.
Arran txikia eta zolia. AzcPB 45.
Meza nagusi eder bat asi zan, eztarri onakaz eta eresi zoliokaz apaindua. AEzale 1899, 277b.
Edoimoltzo andiak eta oñastu zoliak. EchtaJos 339.
Abots zoliagaz. OrTormes 109.
Abots zoli ain dardaratsuba. Enb 54.
Artaldeen dulun-dulun zoliak entzuten dira. GoenY 1934, 92.
Bederatzi dangaden ostean txilin txilin zolia. ErkiagArran 155.
Txistu-soñua baixen zoli ta alaia dogun Bizkaia yator au. AkesIpiñ 4.
Emakumeen oiuak ziran, aidean durunda zoli eta samingarria egiten ebenak. ErkiagBatB 9.
Ots zoli gorengoagoak. ZaitPlat 54.
Marselesaren doiñu zoliaz pizten du Frantzin su-txingar. NEtxLBB 286.
Urrutirago ta soriago oillar kukurrukua. EZBB II 128 (v. tbn. soriago ib. 143).
Teresak ez dautso amor-egiten bere asmoari, etsaiak oska zolian jardun arren. OnaindSTeresa 76.
Abotsetikan zoli, / etorritikan fin [Lazkao Txiki]. Insausti 333.
Mintzo ugaria du, baina ez, beharbada, behar bezain ozena eta zolia. MEIG V 70.
v. tbn. Altuna 19. Laux AB 52. Etxde JJ 274. Mde Pr 119. Anab Poli 53. Gand Elorri 61. Azurm HitzB 38.
azpiadiera-2.1
(Con reduplicación intensiva). Alboka entzungarria, / zoli zolia, / polit txikia. ABAmaE 369.
Esan da egin: Txantonek umea seaskan ipiñi ebaneko, beren emazteak eztarri-ots zoli zoliaz bertso edo neurtitz onetxek entzun eragin eutsezan auzokoai. ABeinB 46.
Irrintzi-oiu zoli-zolija. Enb 39.
azpiadiera-2.2
(Ref. al llanto). Orduantxe bai egingo zendukeala negar zolia. AgKr 24.
Itxasaldeko, erri askotan, / baziran zoli negarrak. EchtaJos 100.
azpiadiera-2.3
(Usos pred. y adv.).Cf. HITZ-ZOLI. Elexako kanpaiak zoli ots egiten badau. Astar II 41.
Yaunagaz ondo egonik zoliago eta argiroago entzungo dozu bere deia. AñEL2 88.
Iratzartu ta beti betiko / tronpeteagaz batera / zeiñen durundu miragarria / zoli elduko dan lurpera. AzcPB 28.
Arran ederrak eta merke! luze, zoli ta garbi deadar egiñaz. AgKr 70 (Ag Serm 363 soli
).
Gogo-argiaz da zoli abesauten zeu zara laztanena. EchtaJos 36.
Beste izen batek zoli an dagi durundi. AArdi 144.
Txistuka zoli axotza. Enb 57.
Irakurri gogo onez, eta ondo ulertu dagitsudan ogutzi egidazu argi, zoli ta baratxe. Otx 96.
Noren irrintzi gardena aidez zoli datorrena?GandElorri 63.
Itzok garbi ta zoli bein ta barriro esanik. ErkiagArran 187.
Oilloak zoli joko dizute egunsentiko diana. AndAUzta 138.
Txirula ari du zoli. GaztMusIx 91.
azpiadiera-2.3.1
(Con reduplicación intensiva). Bakarrik aitatu eutseen zoli zoli izen au: erromarrak. MgPAb 208.
Diadar egiten eutseen [...] dibersinoe nasai ta olgantza zoruak; zirautseen zoli zoli: Agustin, itxiko gaituzu betiko? JJMgBasEsc 164.
sense-3
3.
(Vc ap. A
; Lar, MgPAbVoc, Añ, VocB, ZamVoc). Agudo, perspicaz (ref. a los sentidos).
"Claro, perspicaz"Lar,
Añ.
"
Begi zolijak, ojos vivos, perspicaces. Belaarri zur ta zolija, oído delicado o de mucha percepción"MgPAbVoc.
"Perspicaz (sentido)"A(que cita el ej. de Mg PAb
).
Odola ateratia, eskutur ikara bagia ta begi zolijak ditubenentzat ez da orren gauza gatxa. MgPAb 49.
Begi zoli ta argiak. MgCC 238.
Begijak zolijak edo urdinak daukazlako, paltsua dala. fBIc II 218.
Dei atzipekoyez etsai galgarriak / leusinduten deutsez entzumen zoliak. GMantGoi 19.
Iñok baiño begi zoliagoa eban. OrTormes 39.
Begi zoli, bizkorrez. Enb 65.
Begi zoli-garbia. GandElorri 11.
Ereslari baten belarri zoli ta [antzetsuak]. ZaitPlat 55.
Entzumen zolia. Onaind(
inGaztMusIx 145
).
v. tbn. Altuna 80. Ldi BB 60. EA OlBe 48. Vill Jaink 17.
(Ref. a facultades intelectuales). Zeuen irudipen (imaginación) azkar eta zoliakaz. AgIoan 91.
Mazkal itxura onen ordez, adimena zolija eban. Otx 11.
Andra zurra ta adimen zolikua. Ib. 117.
4.
(MgPAbVoc, H). Fuerte; firme."Fuerte. Gizon zolija, hombre fino, valiente"MgPAbVoc.
"Efficace, solide, en parlant d'un acte de la volonté, ou d'un sentiment du cœur"H.
Borondate zoli ta sendo bat. MgCC 144.
Eliza barriari zimentu zoliak ezarteko. CrIc 24.
Gaur ganik artu eikiezu debozino bero ta zoli bat angeru santuai. AñEL2 52.
Neure bekatuen damuari oso eta garbai zoli bat. Ib. 29.
Geiago ez egiteko gogo zolia. Ib. 130.
Eztau ikusten emoten dotan besarkada zolia?AgKr 210.
Sarri artu bear izan det nere gañean kaskabarraren zartada zitala, sarri jo ta zauritu nau odeietatik biziro jetxi dan arri trinko zoliak. AgG 209.
Orixe euren biozkadarik zoli ta mamiñena. ErkiagArran 181.
Jagolen begi zuurra ta iñoiz gogorkeria ta esku zolia zigortzaille dituala. ErkiagBatB 202.
Arraunlari / dira beso zoliak. "Brazos vigorosos"
.GaztMusIx 99.
Une onetatik asten da Teresa ama lanean, erabagi zoliz lanean. OnaindSTeresa 62.
azpiadiera-4.1
(Con reduplicación intensiva). Euki biar da borondate zal, ta zoli zolija ez inos pekatu mortalik egiteko. MgCO 88.
Artu zuen espiritu edo biotzeko ikara ta larri batek, ta itz zoli zoliarekin dio: zuen arteko bat deabrua da. MgCC 249.
Artu egizu gogo zoli zoli bat konfesiño on bat egiteko. AñEL2 61 (
EL1 54 gogo sendo irme egiazko bat
).
azpiadiera-4.2
(Ref. a la bofetada). Neskatilla onek atzeratu eban gorputza, baña bai prestau bere besua emoteko belarondoko ain sendo ta zolija, zein da ikariaz ta uste bagako esku ezartiaz, jausi zan beera. MgPAb 106.
Zaplada zoli bat emoeutsan aittak. EchtaJos 290 (v. tbn. 175, 197, 295 zaplada zoli
).
Beharrondoko bat eman zion, zolia, merezi baitzuen. MdePr 159.
azpiadiera-4.3
(Usos pred. y adv.).Con firmeza, con determinación."Corazón, lo más de corazón, aldodan eta zoliena-maite gura zinduezan
"Izt 30r.
Bearra egin zoli / etxeko soloan. ZavFab,
RIEV 1909, 38.
Gure amabi leñuak yauresketan zoli zoli gau ta egun dauzkan uste berauxe. OlAct 26, 7.
Ekin zidan bereala euskeraz, bizkaieraz, sutsu ta zoli. LdiIL 76.
Giriñetan gordin, irritzez gañezka, nasaikerietara ta aragikerietara zoli ta makurtua bere burua erakusten baitu. ZaitGold 188.
Beste zotz bat geio sartzeako ondo zoli eskatuko oan. AkesIpiñ 27.
azpiadiera-4.3.1
"Vigorosamente, zoli zoli
"Izt 122r.
sense-5
5.Agudo, vivo, intenso. Bisitau begijee bere gorputza sekeriak, umore txaarrak, edo reumatismo zolijak. fBIc II 293.
Berba egiñ ebeenian biotzik garbi, samur ta samiñeenak miin <miyn> guztijak baño zolijago. JJMgMayatz 240.
Eladitxok biotzikara zolia euki eban Aristonen berbak entzun ebazanean. EchtaJos 167.
Naigabearen eztenak izugarrizko sastadak ematen dizka. Sastada zoliak Malentxoz oroitzean. AgG 276.
Arbazta igarrarena bezin su zolia. LdiBB 56.
Eguzkiaren irriñoa bezelakoxe begiratu zolia bialdu zion. TAgUzt 32.
Zapatu-goizaren egurats zolia! (Interpr?). SMitxAranz 183.
Zorrotz ta motz, antzerik zolienez aztertuz eta ikertuz. ZaitPlat 6.
Antziñateko gizonak susmo zoli-bizia zeukan Jainkoak gizartearekin duen zer-ikusi ori aditzeko. VillJaink 170.
Amak ardura zolitan ziarduan seme-alabai errezatzen erakusten. OnaindSTeresa 20.
Vivo, expresivo (ref. al modo de hablar, a las palabras, etc.).
Euskeriak baditubala berba bizkor, apaindu, zoli ta adiutubak gauza goratubak azaldetako. MgPAb 202.
Sortu eikezuez izmitzik eta elemelerik labanenak, arinenak, zolienak, goxoenak. AEEs 1916, 110.
Mintzo zoli ta egiatia bailitzan. ZaitPlat 51.
Gorgia ao-ederraren itzaldi zoli, burutsu ta aukerakoa.ZaitPlat 122.
Betiko hizkera modua darabil: sendoa, zolia, argia eta garbia. MEIG I 255.
Bardemen kontaera daitekeen arin, labur eta zoliena da. Ib. 144.
azpiadiera-5.4
(Lengua) aguda, afilada. Bakarrik miña dauka txito ezko ta zolija. MgPAb 73.
Ai, baneuka nik bizkorrago ta zoliagoa mingaiña!ABAmaE 124.
Eztena baño miñ zoli ta zorrotzagokoak. AgKr 67.
Mingain zoli garratzduna, baño biotz bigunaren jabe ona. AgG 91.
Zolia du mingaña. Ib. 183.
Miña zolia ebalako. OrTormes 83.
azpiadiera-5.4.1
Jausi jakoz gorputzeko indarrak, ta bakarrik dauka zoli zolija, Jaungoikuak emon eutsan min garbi ta berba eder asko atera dituzana. MgCO 292.
sense-6
6.Ligero (?). Ikhuzi ondoren / bihar igandeko / oinak, soina eta oro / ur-ziripen burbul zolietan. MdePo 92.
sense-7
7."Vigor, zolia; hombre sin vigor, txaldana
"Izt 122r.
azpisarrera-1
ZOLIDUN. (El) que tiene (...) perspicaz, agudo.
Noizbait ikusi al dezu zein erraz uxokumea erortzen dan, begi zolidun eiztari batek paunkadagaz zauritzen duanean?EEs 1921, 19.
azpisarrera-2
ZOLIRIK. Izar-izpia, segail, zolirik, / gau itzalean odei artetik / zabala poztuz azaltzen dan lez. "Esbelto y agudo"
.GandElorri 134.