Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde principios del s. XIX. Kirten es la forma mejor documentada. Hay kerten en Azkue, D. Agirre (junto a kirten ) y en algunos autores guipuzcoanos, y girten en Arrese Beitia, Echeita y Orixe (junto a kirten ). En DFrec hay 14 ejs. de kirten.
etimologikoa
Etim. De *gider-t-oin o acaso, por el vocalismo de la última sílaba, *gider-ta- (de -te ) + oin .
sense-1
1.
(V, G-goi-to-bet, AN-larr; VP 80v, Lar, Añ, Dv (que cita a It), H (s.v. girtain)),
kerten (V-gip, G),
girten (V-ple, G-nav; Lar(s.v. mango), Dv(-th- , s.v. girthain))
Ref.:
A (girten, kerten, kirten); Asp Leiz; Zt (comunicación personal) (kerten); JMB At; Iz Als (girten), ArOñ, To (segaaztala); Etxba Eib (kertena, lima-kertena); SM EiTec1 (kerten); Elexp Berg (kerten). Mango, asa, astil (sentidos prop. y fig.)."Asidero"Lar.
"Cabo de cuchillo, &c.", "mano de almirez, motralluaren [...] kirtena" Ib."Muñones en las piezas de artillería, aldamenetako eskutokiak, kirtenak
"Ib."Orejeras, en el arado, goldabearriak, kirtenak
"Ib."Astil, mango de hacha, hazadón, etc."Añ.
"Mango. Aitzur-kirten, mango de azada"Asp Leiz..
"
Kapazo lenoko oiyetati batek girten bateti ta besti besteti
"Iz Als..
"
Laixa-kirtena, el mango de la laya; atxur-kirtena [...]; aizkol-kirtena
"Iz ArOñ..
"
Malluka kertenak, egurrezkuak
"SM EiTec1..
v. gider, girtain. Orakarri ta kirtentzat. MgPAb 127.
Kirten berria egin ondoren / sartzen dio aizkorari. ItFab 144.
Molorrika ederrak / beren kirtenetan [...]. Ib. 190.
Fueroak beren oñean irozotzeko kirtenik irmeena eta euskarririk seguruena da Euskarazko itzkuntzari ondo kontu egitea. IztC VI.
[Ezurrak] laban-kirtenetako / [...] saldu. Xe 300. Arpegi kirten / luze makurra!UrPoBasc 164 (ref. a la nariz).
Ez neri berriz eskeñi / Kirten okerrik zuzentzat. Otañ 100.
Izuzkien girtenaz jo eban. EchtaJos 176.
Alkatiari eraman dio / sega kirtenik gabia. EusJok II 66.
Dantzatubaz gora ta / bera kanabela / organoko aspuen / kertena bezela. IraolaKontu 87.
Bastoien kirtena. Iraola 49.
Mutur, kerten ta belarri gabeko pitxar ta bonbillak. AgG 55 (Kr 59 atxur kirten).
Yibita-kirtenaz joten dauz gogor. KkAb II 128.
Idazkortza kertenetik artzen dakizuten guztiok. LdiIL 77.
Pipa-kirten. OrEus 33.
Erratzen kirtenetik. Ib. 53.
Erratz-girten. Ib. 108.
Zer kirten artu, labur ixillik geldi da. "Hecho un silencio como para tomar el hilo"
.Ib. 373.
Oiturak ala baitu / ematen kirtena / gizona kopla zagun / andreân urrena. "Puesto que la costumbre está así establecida"
.Ib. 368.
Atxur-kirtena. Otx 105.
Arraun-kertena. TAgGaGo 37.
Sartu zion segari kertena. TAgUzt 109 (80 itai-kirten, 81 igitai-kirten).
Tresnai kirtena egiteko asko erabiltzen da. Munita 50.
Kirten baten billa ari gera [...], euskarri edo abe baten billa, gure bizitza andik sendo lotzeko. VillJaink 132.
[Makillaren] eskuturra edo kirtena. ErkiagBatB 22.
Atxur txiker, kirtenik bakoa. Ib. 21.
Aizkora-kertenak eta borra-kertenak egiten [...] bagenekigun. BasoM 87.
Guardasola zarren burnizko kirten guziak. AtañoTxanKan 193s.
Iragazki aundi bat, eltzeen antzekoa, bi kertenekin. JAzpiroz 134.
Iguna ez da kiderra edo kirtena besterik. MEIG III 77.Ipiniko dizkizu berriz aurrekoak atzera eta atzekoak aurrera, muturrak egin behar zuena kirtenak bederen egin dezan. MEIG I 128.
v. tbn. EA OlBe 70. Zait Sof 119. Akes Ipiñ 33. SM Zirik 60. Osk Kurl 83. EZBB I 49. JAzpiroz 135. BBarand 37. Kerten: Albeniz 202.
azpiadiera-1.1
Culata. Txispa-kertenaz jo du lurra. NEtxAntz 149.
azpiadiera-1.2
Pincel. Zer esango genuke kuadro bat [...] ikustean, zein pinzel edo kirtenaz pintatua izan den jakiteak emango baligu ajola guztia? Kirtena berdin zait neri luze edo labur izatea: eskua da nik billatzen dudana. VillJaink 36.
azpiadiera-1.3
Manillar (de bicicleta). Eroian burpilbikoa, kirten-adarretik eutsita. ErkiagBatB 75.
[Bizikleteari] zuzen-kirtenetik esku biekaz eldurik. Ib. 75.
azpiadiera-1.4
Manivela. Kirten bati eraiñaz santuak pasatzen. SMZirik 46.
azpiadiera-1.5
Gaurko boltxebikiak azkatasunaren ikurriña egin dute zapi ori! Aizia nun, kirtena jun! JBDei 1919, 254.
sense-2
2.(Vc, G-to ap. A; Añ (V), H (s.v. girtain)), kerten (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Pedúnculo, tallo. "Tallo, pezón" Añ. "Troncho" A. "Keixa alieri kertena kentzia" Etxba Eib. Aziak, beria kirtena, ta aritxak bere erikua ospala. MgPAb 121 (tbn. en Ag G 235).
Lorarik iñon ez da agiri / girtenak dagoz igarrak. ABAmaE 30.
Tipula frantzesa, bere kirten luziakin. Iraola 92.
Arto-kertena. TAgUzt 291.
Arto kirten malatsaren gisakoa. OnaindSTeresa 27.
sense-3
3.
(V, G-azp-to; A Apend),
kerten (V-gip, G-bet)
Ref.:
A; SM EiTec1 (kerten); Iz ArOñ; Etxba Eib (kertena); Zt (comunicación personal) (kerten); Elexp Berg (kerten); Gte Erd 287. "Gandul"A.
"Botarate, majadero"A Apend..
"Torpe, bruto, inculto. Kerten galanta zan
"Etxba Eib..
"Persona bruta y poco inteligente"Zt(comunicación personal).
Cf. Urruz Urz 18: Ona Ganbelu anai / gizon jakitunak / gaba ala eguna / dan ez dakitenak [...] / bi aitzurrentzat ai zer / nolako kirtenak. v. astakirten, AZA-KIRTEN (b), KIRTEN-PIKO. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde finales del s. XIX.
Ago ixilik, kirtena!ZabGabon 74.
Kathalin, o kirtena! / nabill zoraturik / [...] zu ezin billaturik. (Interpr?). SorAKaik 113.
Zuek jakin bear zendukete obeki, ezpaziñate... kir...te...naaaak. UrruzUrz 14 (v. tbn. 13).
Ai kerten aundia!Apaol 101.
Kirten osua ixango nintzake [...] baneutso. KkAb I 112 (v. tbn. 54).
Kertenak alakoak!AArdi 52 (v. tbn. BeinB 65).
Erri jakintsuak jausi dirala beti erri kirtenen menpian. KkAb II 110.
Ta kirten arek alako emakumea eskuratu!ABarGoi 16.
Mutillak oso asto ta kertenak. MAtxGazt 29.
Kendu adi ortik, kendu, kirten ori. ErkiagBatB 44.
Kirten asko, ementxe [morroillopean] zuurtu izan da. Ib. 193.
Asto-pareko amaika kirten / bizi da gure munduan. BEnbNereA 103.
Ez-ikasi, takar eta alotzek (kirten), eztute iraun bear ez-iakinean. ZaitPlat 71 (v. tbn. Sof 73).
Zuen moduko kirten batzuk juntatu ezkero, peritik perira ibilliko ziñateke. TxGarmBordaB 117.
v. tbn. Ag EEs 1917, 214. EEs 1918 38. Zink Crit 57. Altuna 82. Alz Txib 85. Goen Y 1934 177. Osk Kurl 214. NEtx LBB 177.
azpiadiera-3.1
(Precedido de aitzur
). Milla aingerua, ez nuan uste orrelako atxur-kirtenak ziñatenik!AJauregiEE 1885b, 268.
I bezela izango duk, atxur kerten ori. Apaol 48.
sense-4
4."
Kertena [...]. Colocado detrás de neska, mutil, etc... grande, fuerte. Egundoko mutill kertena etorri da soldauxkatik
"ElexpBerg.
sense-5
5.Borrachera. Mozkor bat an zebillen iñoiz ez bezelako "kirten" bat arrapatuta etxera eziñean. EgutAr 16-11-1962 (ap. DRA
).
azpisarrera-1
AGOA-KIRTEN.
v. agoa.
azpisarrera-2
KIRTEN-GAI.
Materia para fabricar mangos o asas. [Egurgille bati] galdu zitzaion aizkora-kirtena. / [...] Arteak [...] / kupiturik ematen dio kirten-gaia. ItFab 262.
azpisarrera-3
KIRTEN-MOTZ.
De tubo (asa, etc.) corto. Atera zuan andi pipa kerten motz bat. Apaol 24.
azpisarrerakoSense-3.1
Mâstia aitzurtzen kirten motzekin."Azadones de mango corto."OrEus 237.
azpisarrera-4
KIRTEN-PIKO.
Ignorante. Igartzen zaik, bai, mutil, gauza orietan kertenpiko aundi bat aizana. TAgUzt 283.