1.
(V, G, AN-gip; Lcc, Lar, Lar in Aq (-rz), Añ, Dv, H),
ertza (Lar),
ertzeRef.:
A;
EtxbaEib;
SMEiTec1;
IzArOñ;
ElexpBerg;
GteErd 103s
. Borde; esquina; arista. "Orilla de vestidura" Lcc. "Borde", "fimbria", "labio, borde de vaso, &c.", "margen", "orilla" &c. Lar y Añ. "Cantero de pan, item, ogi erza" Lar in Aq 1335. "Ala de tejado, tellatuaren egala, ertza" Añ. "Ertzak edo belarriak izenez ezagutzen ditu esku-langille onek bi buruntzako uztarriaren iskiñak" Garm EskL I 124. AxN explica behereko bazterrean inguru (460) por barreneko ertzen inguruetan. En Larramendi aparece generalmente con -a constitutiva (aunque cf. ertzekoa y ertz ederrez s.v. acayrelado). Tr. Propio de la tradición meridional; se documenta ya en Refranes y Sentencias. Hay ertze en J.I. Arana y en autores del s. XX, en la mayoría de ellos alternando con ertz. Andra guztiok erzeti erabiliko aude beti. "Te traerán siempre por la orilla"
.RS 316.
Bi okalondoak pulpituaren ertzean ezarri. MbIArg II 291.
Zuloaren ertzean bazirala. CbEg II 158.
Arri ertzak ere erdira litzake [mingañak]. CbEg III 369.
Zeure jaztekoaren magaleko erza ukututea. AñLoraS 73.
Erazekitzen diozu soroaren ertz batean lasto bati. AA III 562.
Eskua igaro bear zaio [gaztari] gañetik, azpitik eta ertzetatik. ItDial 89 (Ur albuetatik, Dv, Ip saihetsetarik).
[Astoa] zein dan ezagutzen du / Belarri-ertzetik. ItFab 150.
Ibai ertzak. IztC 152.
Baña Galgala izanik Kanaango ertz bat [...] egokiago zala Kutxa santa Kanaanen erdi-erdian egotea. Lard 118.
Ukitu zion bere jantziaren ertzari. UrMt 9, 20 (Arriand, Ker, IBk, IBe ertz; Lç ezpaina, He pertala, TB kantoina, Dv, Leon litsa, Ip, Echn bazterra, Or barrena).
Lurraren lau ertzetan. UrApoc(G) 6, 8 (He parte, Dv bazter, Echn alderdi, Ip eretze).
Lau alde igualetakoa da gaztelua, ertze bakoitzean bere torretxoakiñ. AranSIgn 2.
Alboruntza egiten neban bakotxean / Oi neban ertz batetik bestera artean. ABAmaE 228.
Turko baten eskua txaluparen ertzean ikusita. ArrMay 183.
Asko ezagun dute zure senar gizajoan masalla ertzak ase eta betean dabillela. Apaol 119.
Amu-ertzean ipinten dan karnateari. ABGuzur 131.
Itxasoak [...] iragoko dituz bere muga eta ertzak. ItzAzald 38.
Irlandako itxas-ertzera. EchtaJos 145.
[Txapelaren] aurreko ertza oso egoki jasota. AgG 164.
Arriyari ertz baten zati bat oso-osuan [...] azkatu yakola. KkAb II 175.
Rodanoren aindiko ertzean. OrMi 103.
Muxu bi ematia / masallan ertzian.MendaroTx 242.
Lapiko ertzetik. Otx 38.
Betazal-ertzetan. LdiUO 21.
Ertz landutako igeki edo arrime luzeak. JMBELG 58.
Ertz-ikutudun igekia. Ib. 36.
Gurdiaren ertza. OrEus 365.
Tellatu-ertza. TAgUzt 11.
Lenengo agiriaren ertzean bigarrenaren berri emanaz."Al margen"
.EAEg 13-12-1936, 530.
Ezpain-ertzak. ZaitSof 119.
Haren aurpegi-ertz malgua. MdeHaurB 16.
Belardi ertzean exeri ziran. EtxdeJJ 235.
Ur beroena lapiko-ertzean dozu. EgutAr 7-1-1956 (ap. DRA
).
Ate-gañak eta ertzak. AnabPoli 73.
Bide barri-ertzean. AkesIpiñ 24.
Eta mingainaren ertz-samarrean Platon erabilten dugun bakoitzean, Platonek dakarren Sokrate izaten dugu burutan. ZaitPlat 110.
Gauzen ertz eta margo- / argiak itzaltzen. "Contornos"
.GandElorri 196.
Txanpon-ertzakaz ots-egin eban mostrador-ganean. ErkiagBatB 63.
Zauri-ertzak. IbiñVirgil 103.
Otarrak bere goen ertzean daramana da ustai au. GarmEskL I 56.
Bere soiñekoaren gona-ertza. BerronKijote 129.
Eguzkia ertzean, esnea pertzean, neskatxa etxean.(G-goi). EZBB I 89.
Jaurti barriro sare ertza uretara.EtxabuKontu 119.
Artalde zuriak be bai pitean, solo-muiño, larra ta beraza ertzetan. OnaindSTeresa 95.
Goien, ertza baiño iru zentimetro beerago, beste uztai bat [izaten zuan kuelak]. JAzpiroz 114.
Erreketan, kamio-ertzetan, jardiñetan ta abar ikusten da [akazia]. Ostolaiz 85.
Ezpain-ertzak makur. MIH 310.
v. tbn.
FrantzesB I 102. Aran SIgn 92. Zab Gabon 48. Otag in FrantzesB I 134. Bv AsL 167. Urruz Urz 18. Apaol 81. Azc PB 45. Goñi 30. EEs 1914, 104. Lh Yol 10. GMant Goi 38. JanEd II 108. ArgiDL 170. Muj PAm 22. Altuna 90. Jaukol Biozk 106. Tx B I 71. Enb 60. Lab EEguna 115. Laux BBa 118. Lek EunD 12. Ir YKBiz 128. ABar Goi 27. EA OlBe 105. Munita 96. JAIraz Bizia 42. BEnb NereA 135. Ugalde Iltz 45. Osk Kurl 57. Gazt MusIx 66. Salav 48. MAtx Gazt 81. Etxba Ibilt 467. Alzola Atalak 94. NEtx LBB 362. Lasa Poem 67. Azurm HitzB 47. Uzt Sas 307. Ertze: Lab EEguna 112. Bilbao IpuiB 142. Anab Aprika 103. Ibiñ Virgil 105. Ataño TxanKan 132. FEtxeb 178. Ertza: Albeniz 20.
azpiadiera-1.1
Zaldun ibiltarien bizikera [...] errege edo enperadore izateko-ertzean bertan."Está en potencia propincua de ser."BerronKijote 169.
azpiadiera-1.2
"(V-oroz-arr-ple-ger-gip), raya que se hace con el peine en la cabeza"A.
Extremo. Ertzak [= 'temperaturas extremas'] alderatu egiten ditu zuaitzak eta geiegiak beratu. Munita 141.
azpiadiera-1.5.1
Asi geizen lenengo ertz bateti: karnatati.A BGuzur 131.
azpiadiera-1.6
(En casos locales de declinación).Lado.v. alde (2), ondo. Amaika aldiz ibilliya det / artuta nere ertzian, / nere semia balitz bezela / kanpuan eta etxian. (In TxB I 173
).
Irakurleari [Geley-ren izadi ikuskera] aurkezteko [...] beste bi teoria nausien ertzean. MdePr 350.
Baserrian be ez dago errez / bizimodua artzean, / berezkorikan ez jaku sortzen / aserri zarren ertzean. FEtxeb 192.
ERTZAK ATERA,
ERTZA ATERA.
Afinar, perfeccionar. Bildu edo batu ditudan gai pizka oneik, bear dan lez atondu, orraztu, ertza atera ta ondo apaindu [...] al ba-neiz. EguzkLEItz 14.
Azken tankera au Protagorak landu zuen batik-bat, eta aurrenari ertzak atera Gorgiak egin zizkion. ZaitPlat 123.
azpisarrera-3
ERTZAK HARTU.
Examinar con cuidado. "Erderazko 'controlar'-en esangurerako ertzak artu naiz bazterrak artu esan daroagu guk geuk" Aurre-Apraiz Egan 1965, 145. Azkenengo yaialdi-deirik apurrenari ere ertzak zearo artu-berra bait-zan. Markiegi(
inLdiIL 11
).
Zenbatu [piñuak] , gerriaren luzelodiak ikusi ta jaso, ertzak artu, markatu ta abar. Munita 61.
Erein barri-dan arloari bazterrak artu ezkero, trugonaden batek lurrak eroan ez dagizan controlauta (ertzak artuta) gertatzen da. Aurre-ApraizEgan 1965, 145.
azpisarrera-4
ERTZAK EBAKI.
"Cercenar, ertzak ebagi" Añ.
azpisarrera-5
ERTZAK ETA MERTZAK ATERA.
"Ejecutar una acción, un baile, etc., con suma perfección (Vc)" DRA.
azpisarrera-6
ERTZAK HIL.
"(Armería), matar las aristas, chaflanar. Ertzak ill-biarra dauka pieza onek" Etxba Eib. v. infra ERTZ-HIL.
azpisarrera-7
ERTZAK JAN(G-azp ap. Gte Erd 103). Limar las aristas.
ERTZ-BIDE.
Camino que bordea. Beeko atsegin-ortu ertz-bide legorrez gora noa ni. 'La rígida senda que bordea los placeres'
.GandElorri 96.
azpisarrera-10
ERTZ BIZI (V-gip).
a) "Arista. Alluzko atxan gaña, ertz-bizi bat da" Etxba Eib. "Arista afilada" Elexp Berg. Ertz biziz, bihurketaz eta tolosturez sortutako lana. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). b) De vivos perfiles. Erdiaroan Aldareetarako [...] ol pintatu aietakoak [...]; pintatu oi ziran bezain koloredun, ziatz, ertz-bizi. Lek SClar 131.
ERTZEAN ERTZEAN.
"Sin interrupción (V-ger)" A EY III 306.
azpisarrera-13
ERTZEKO.
"Marginal" Lar.
azpisarrera-14
ERTZ-ERTZEAN(Intens. de ertzean). En el mismo borde. Ibaiaren ertz-ertzian, erorteko zorian. BvAsL 118.
Pagoda batzuek amiltegi izugarrien ertz-ertzean zeuden. AZavala(
inGoñi 13
).
Bideak bere ezker-aldean, bere ertz-ertzean isten dauela. AkesIpiñ 16.
Erreka ertz-ertzean. Ib. 28.
Joan uan [...] Telleria izena zuan baserri zoragarri batera, ibaiaren ertz-ertzean. AtañoTxanKan 114.
azpisarrera-15
ERTZETARA.
"Ertzetara jo, golpear de esquina. Ertzetara begiratu, mirar de reojo (V-ger-gip)" A Apend. "De canto. Arri andi bat ertzetara eroatea (V-m)" Ib. s.v. oin-oinka.
azpisarrera-16
ERTZETIK. "
Erzetik pensatzen dezu, muy someramente discurres"VP 84v.
v. AZALETIK.
azpisarrera-17
ERTZETIK ERTZERAINO.
De arriba a abajo, totalmente. Jaungoikoa ertzetik ertzeraño, Jaungoikoaren izakizuna agortzeraiño. IbargGeroko 26 (ap. DRA).
azpisarrera-18
ERTZEZ-ERTZ.
a) A lo largo de, siguiendo el borde. v. BAZTERREZ BAZTER (b). Gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak (kabiak) ibaiaren ertzez ertz. 'Le long de cette rive'. Or Mi 84. Laisterrari ekin zion ibai-ertzez ertz. Ib. 86.
"Atracarse las naves, arrimarse, [...] ertzaz ertza jarri" Lar.
"Ertzatu, ertzaz ertza jo, abordar un navío" Lar DVC 219. b) De un extremo a otro (?). Lokarri bat ertzez-ertz tinkatu, ta andik dingilizka mailuen azta bestekoa ezarri zuen. Zait Plat 54.
azpisarrera-19
ERTZ-GABE.
Infinito, ilimitado. v. baztergabe. Euren sakonean betirauna dakust; / Bakia ertz-gabe. "Sin términos"
.LauxBBa 116.
azpisarrera-20
ERTZ-HIL.
"Arista embotada, obtusa. Ango mendixak ertz-illak; oso biribilduta geixenak" Etxba Eib.