(gral.; SP, Lar in Aq 1424 y 1469, VocBN , Dv, H (+ a- V, G)),
araneRef.:
A;
AApend;
Lh
. Valle, hondonada. "Miseriazko harana" Lç Decl Mm 4r. "Vallée" SP. "Ribera" Lar in Aq 1424. "Valle" Ib. 1469. "Vallon" VocBN. "Vallée, en général, quelle que soit la forme ou la position. Au fig. il se dit de la terre, du monde. Nigarrezko haran huntan" H. "Valle" A. "Ribera (Ae); con la voz ugalde (ría). Ugaltaran, ribera de río" A Apend. Para su difusión actual en labortano y bajo-navarro (junto a zelhai,ordoki,ibar...) v. AtSac 59, donde figura como (h)aran, sin aspiración general. Cf., para el suletino, Lrq (s.v. *aran): "Inconnu aujourd'hui, mais conservé dans les noms de pays, de maisons, de familles", y lo mismo en Lh (s.v. aran), en ambos sin aspiración; cf. el top. suletino A(r)améltze (of. Les Arambeaux, en 1475 L'Arambeus), seguramente de (h)aran y beltz. Para las coincidencias entre los dialectos con aspiración y los documentos medievales del Sur, cf. Farana (DL 55, Oña, año 1236) y Harana (DL 142, Vitoria, año 1291). Larramendi (s.v. valle) da la forma hará, junto a ibar, etc. (v. (h)ara). Cf. IC II 358: "Çaldiaran, que quere decir 'prado de caballos'". v. ibar, sakan. Tr. Empleado de manera general en la tradición septentrional --no, al parecer, en suletino-- ya desde Leiçarraga. Al Sur hay ejs. aislados en Lazarraga, Isasti (arane ), Mendiburu y Astarloa, pero a partir del dicc. de Azkue su uso se hace corriente. Hay ejs. sin aspiración en Lapeyre, Arbelbide, Saint-Pierre y Zubiri. La forma arane en Isasti tendrá su origen en una errónea deducción del tema nominal a partir de formas como aranean, aranetik, etc., dividiendo arane-an, arane-tik . Cf. tbn. Etxba Eib: "Arane, una pequeña quebrada en Eibar"; hay nombres similares en otras localidades. En DFrec hay 32 ejs.
Haran guzia betheren da eta mendi eta mendiska guzia beheraturen da. LçLc 3, 5 (He, Dv, IBk haran; TB beheratasun, Oteiza, zelai, Ol sakan, Leon erreka-zilo, Ker, IBe sakon).
Zure gana gaude hatsbeherapenez, aiez eta nigarrez nigarrezko haran hunetan. Mat 6 (tbn. en Harb 7; v. SP Imit III 21, 3 nigarrezko haran hunetan, Ch III 21, 3 miseriazko haran hunetan (Mst lekhü, Echve balle, Ol negar-ibar, Pi zoritxar-ibar), Brtc 18 nigarrezko eta miseriazko haran huntan, Monho 88 nigarrezko haran huntan, Dh 180 nigarrezko harana, MarIl 46, Arb Igand 192 nigarrezko eta miseriazko haran huntan, Lap 133 (V 62) nigarrezko aran bat
).
Mendi altuan erurra daidi, / aran baxuan eguzki; / mendi-aran[a]k gustiak baino / ene koitaok nagusi <-uci>.Lazarraga B31, 1205r.
Zugana suspiratzen dugu laiduz eta negarrez, negar ibar onetan, malkozko arane onetan. IsSalve 164 (cf. Is 167: "porque aranea significa valle").
Gaitzari holtz emateko eztire haranean / Bañan zorren pagatzeko biztu kisu labean. (Interpr?). EZMan I 118.
Arren bada dohatsua nitzaz othoitz egizu, / Eta haran penatsuan zuk fabora nazazu. EZMan II 24.
Hala, Iauna, gaitzenari darraio mundanoa, / Hala nola haranetan higoari galgoa. Ib. 83.
Gizon guziak pitzberrituko dira lurretik (iadanik pitztu direnez lekora) eta Arkanjeluaren bozean kausituko dira Iosaphateko haranean. SPPhil 51 (He 53 Josaphateko haranerat; v. tbn. en contexto similar Mb IArg I 60 Josafatko soro-aran andian, Lap 396 (V 180) Josafateko arana).
Bisitatu zaituztet, lurrak, / Lur milletan dohatsuak: / Arroka, arribera, haran, / Landa, mendi, eremuak. Gç 170.
Iriyoarazi zioten mendia behera haren hegalean den haran batetara eta hekin guduztaturik eta gathazkaturik, guztiak hil zituzten. ES 114.
Vallem quae dicitur Laburdi. Vallem quae dicitur Arberoa. Vallem quae dicitur Orsaiz [...]. Haran zeina deitzen baita Laburdi. Haran zeina deitzen baita Arberoa. Haran zeina deitzen baita Orzaiz. Ib. 160. Haran eder Hortzaitze, narrik ez duzuna . (1766). BertsZB 115.
Eraman zuten Achoren haranerat. Lg I 193.
Leku zelai eta aran zabaletan. Astar II XII.
Huna bada guk mortuak, / Mendi, haran, desertuak, / Yadan iragan ditugu. Gy 28.Herri xurik dituzte haranak bethetzen, / Zilhar bezala urek artez distiatzen. HbEsk 91.
Haukiek bildu ziren guziak Oihanetako haranera, zeina baita orai Itsas-gazia. DvGen 14, 3 (Ker Sidin aranean; Urt zelhaiean, Ur ibarrean).
Belhauniko jarri zen harrizko khurutze baten oinetan, herriko jendek zeruko harana deitzen duten toki batean. Laph 40.
Aldapetan behera, araneko larre, oihan, landa, sorho eta bazter guzietaraino dirdiraka jausten ari zen goizeko argi gozo hori. ArbIgand 67.
( s. XX)Rhin ur handiaren aran aipatua. StPierre 38.
Uztaritzeko haranak, Errobia erdian, begiak asetzen baditu. ZerbMetsiko 211.
Berehala zorigaitzez, harana hertsitzen da, errekatzeraino. JEBer 10.
Ezterenzubitik ala Urepeletik Baionaraino, noiz zabal, noiz hertsi, [...] Errobiaren harana holaxe da. Ib. 10.
Haran-xokoan, elgarri tinki dagozi [etxeak]. Ib. 76.
Haranaz-haran eremanak gituzte jadanik zelai idorsko baterat. Ib. 77.
Saraizuko ibarrak edo haranak. Zub 55.
Baigorriko ibarrian eta aranian. Ib. 79.
Uri eta baserri, aran, mendi, baso. Enb 55.
Ara bere goitar indarrak noruntz daramakin, "olerti-uts" aranetara. Aitzol(
inLauxBBa X
).
Aran ta muño gañez / Aralar aundia. Ib. 158.
Mugan daukate Aragoako / Anso deritzan arana. OrEus 208.
Enkartazioetako lurretan eta Mena-, Losa- eta Gobi aranetan. JMBELG 98.
Maitasunaren billa / mendi-aran orreik zear noake. Onaind(
inGaztMusIx 181
).
Haran honetako hamabost herrietan, azken hogei urte honetan, hiru tobera mustra muntatu dira bakarrik. ArtiTobera 278.
Negu ankerrak [...] soiñeko barik jarten ditula / aran, baso ta zugatzak. BEnbNereA 200.
v. tbn.
Prop 1898, 98. GMant Goi 21. Laux BBa 84.