1.Gobernar. Arren, goberna dezazu bihotz Erregerena. / Eta ungi burutzeko emozu zuhurtzia, / bere azpiko diozun eman jende guztia. EZMan II 104.
azpiadiera-1.1
"Hacerse cabeza, principal"LarDVC 187.
azpiadiera-1.2
"Encabezar"VocB.
sense-2
2.
(gral.; LarDVC 187, Hb, Aiz app. (G), Dv)
Ref.:
A(
burutu, burutuz, buruz
);
IzArOñ(
burútu
);
IzetaBHizt2;
ElexpBerg
. (Usado en oraciones negativas, acompañado gralmente. de sociativo).Soportar, aguantar, sobrellevar, hacer frente.
"
Ezin burutu, ezin buruatu, no poderse averiguar con alguno"LarDVC 187.
"Tenir tête"Hb.
"
Ezin burutu, no poder dar abasto"Aizk ap. "Tenir tête, réussir. Haur hori hain gaixtoa da, non ez baituzu horrekin burutuko, cet enfant est si méchant que vous n'en chevirez pas"Dv.
"
Ezin buruz berexi dra (R), ezin burutuz (Lc), se han separado por no poder aguantarse"A.
"Aguantar. Lánakiñ burútu esíndda nabill. Ardi oneikiñ guk ezin ddou emen burútu eta artu izu beste perkauziño mat
"IzArOñ.
"
Alaba gaztenakin burutu ezindda ei dabill familixa guztia
"ElexpBerg.
"
Ezin ddou burutu arratoiekin
"Ib."
Euskalerritik kanpora ezin deu burutu (V-arr)"Ib. 142 (junto a ezin du etsi, ez du laketzen, etc. de otras zonas).
"[Ezin dut] haur honekin burutu (G-azp, AN-gip-5vill, B), onekin eztao burutzerik! (G-azp), haur honekin burutzerik ez dut egiten ahal (BN-arb)"Ib. 192.
"
Mutiko orrekin ezin burutuz gabiltze
"IzetaBHizt2.
"
Lanakin burutu ezinda nabil
"ZestErret.
En AxN se explica ezin bururik eginez (478) por ezin burutuz.. buruatu, BURUTZIA EGIN. Tr. Documentado en la tradición meridional no vizcaína a partir de mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Duhalde y Zerbitzari.
Emazteak ezin burutu du senarrarekin, gurasoa ezin zuzenduz dabil duen semea edo alaba. MbJBDev 262.
Hau bizi den artean ez dugu burutuko aur txar bataituekin ta erre dezagun an bere itxearekin. MbIArg II 313.
Joan zen Elizatik Santuaren igesi, baña bere buruarekin ezin burutuz, itzuli zen berriz. Ib. 303.
Erriertan asiko lirake, iñork ez luke burutuko. AA III 367s.
Nihork ezin buru dezake [minbera] heiekin eritasunak hartzen dituenean edo bertze zenbait nahi-gabe gerthatzen zaienean. Dh 68s.
Gorputz-illak asieran Gobernuaren kontura Uritik ateratzen zituzten [...]. Geroenean, onela ere ezin burutu zutelako, Uriko pareta-gañetatik kanpora bota. Lard 544.
Orain ezin burutu det / eztarriarekin; / arren, busti dezadala / ondotxo zurekin, / ea pakea egizu / len-bait-len onekin. JanEd I 31.
Ezin burutu leike / gizon mozkorrakin, / aserratu ezkero / andre gaixoakin. JanEd II 24.
Patrikaran dituzun / diruak galduta, / maldiziyoka gogor / ezin billatuta, / tximak arrotuta, / ezin burututa. Tx(
inImazAuspoa 24, 146
).
Tori, aur oriekin ezin burutu. FIr 157.
Bion artean erotu egingo nazue zuek! Eziñ burutu dikat zuekin eta banijoak emendik!SabiagY 1934, 26.
Ango bero sapa ta itsaskorra! [...] Bertokoek ere ezin burutu yunate. OrQA 48s.
Irañez josi niñuken donge (malvado) orrek eta nik ez niken burutu ahal izan. Oldartu nintzaiokan. Ib. 43.
Gau guziez ximiniari behera Uhaldeko sukalderat sartzen ziren [laminak], "firri-farra", eta han esne-untzi guziak husten. Etzezaketen buru Uhaldeko nausi gaixoek. ZerbAzk 98.
Gure aitarekin burutzerik etzegon eta Ameriketara joango gaitun berriro. NEtxLBB 68.
Mutilla artean Ana aztu eziñik zebillen, eta sortu zitzaion larri-aldiaz burutu ezinda, zoro bat bezela atera zan etxetik. Ib. 53.
Ainbeste jenderekin ezin buruturik eta etxean lotarako lekurik etzegolako, mendi-zulora joaten giñun. AtañoTxanKan 36.
azpiadiera-2.1
(En contextos no negativos). Arkituko lirake anitz edo beintzat zenbait muker, buru gaistoko gizon ta erriaren nasgarri arro, eta neke gogorra ta lan lizake oriekin an burutzea. MbIArg I 238.
Nork burutu leoi amarekin, aizulora itzulitakoan, umea an arkitzen ez badu?OrMi 97.
O gizaldi siñesgogor ta biurria! Noiz arte egongo naiz zuekin! noiz arte burutuko dut zuekin?IrYKBiz 247.
Muinetaraño barreneratzen dan kedats mingotsa! Gabean nork burutu oeko mandirepean?TAgGaGo 79.
Nork burutu oriek ematen duen egonezin zulagarriakin...TAgUzt 158.
Eta Andonik asko jakin gabe. Nork burutu ezer esan banion!JAIrazBizia 111.
azpiadiera-2.2
Txabol estu bat zun etxetako, ta gabez eltxoakin ezin-burutu aundia. OrSCruz 132.
azpiadiera-2.3
(Con complemento directo)."
Ezin burutu dut aur oken allaska, no puedo sufrir, sobrellevar la bulla de estos chicos"VocB.
Ana Josepak onela ziarduan bitartean, ai zan Mikalla ere, Azkarragan, Paula burutu eziñik. AgG 269.
Baña... nere buru au, / yas...! nola burutu?... / Oi-asmatzallearen / onez agindutako / "Aita-gurea" âztu!LdiBB 12.
Nork gu burutu, "erdibearrak" baigaragi!LdiIL 28.
Guda gibelean ezin nabarmenkizunik burutu deike.EAEg 18-3-1937, 1310.
Zenbait bertsolariren izkuntz lizuna ezin zin burutu. AtañoTxanKan 80.
Hau ez du inork burutuko --oihu egiten du amak, zapia utzi eta mahaitik jeikiaz--. Ezin daiteke jan. Jatekoa ere kontrako eztarritik sartzen da. MEIG IX 110.
azpiadiera-2.4
(En contextos afirmativos, con dat.).Resistir, hacer frente.v. BURU EGIN (b), BURU EMAN (b). Tentazioai burutzeko laguntzak. ArrMay 60.
Lanak ondo egiten zizkion, baiñan, etzan xamurra izaten bere purrustadak eta mingain eztenkak burutu bear zizkionean. EtxdeJJ 269.
sense-3
3.
(gral.; VP 35r, Lar, Añ, Gèze, Dv, Lh)
Ref.:
A;
IzArOñ(
burútu
);
ElexpBerg;
IzetaBHizt2
. Granar."Espigar","granar"Lar,
Añ.
"Mettre la tête, l'épi"Gèze.
"Former l'èpi. Ogiak burutzen hari dire
"Dv.
"
Arthoak burutzekoak dire oraino
"Ib."
Garia burututa gero euri ziriña bada, galduak gara, gorriñeak joko deusku labore guztia (V,...), si después de espigarse el trigo [...]. Andia banintzan, txikia banintzan, maiatzera-ezkero burutu nintzan (V), fuese yo grande, fuese pequeño, en llegando mayo me proveí de espiga (palabras que el pueblo atribuye al trigo)"A.
"
Burútu, burúketia, llegar a espigar. [...] Burututa jarri dittesenian, cuando echen espigas (los trigos)"IzArOñ.
"
Artoak burutu dire
"IzetaBHizt2.
"
Artuak laster burutuko die
"ElexpBerg.
Handitu zenean, bada, belharra, eta burutu lastoa, hasi zen iraka ere agertzen. HeMt 13, 26 (Dv, Ip, Ol, Leon, Or, IBk, IBe burutu; Lç fruktu egin, Ur frutua egin, Hual buruka erkin, Ker galburua emon
).
Jendamende gontan, maiatzeko bazkoa batean, eroririk elur bat gariak ya buruturik . (72). LE-Ir.
Zekhalea ephaiten bada burutzera dihoanean, muskiltzen da berriz. DvLab 97.
Beragandik zirean erne eun landara, / eta aiñ ondo zelan zirean burutu, / eun buruak egin dauz abuztuan batu. ABAmaE 317.
Garia burutu baño len, lur barnean irakin bear du. OrMi 125.
Urrian artoak burutzen eta iñarak buztantzen. (BN-baig). SatrCEEN 1969, 83.
Urrian artoak burutzen eta hainarak buztantzen.EZBB II 126.
Baiña leenago berdotz utzi ditugun gari-soroak ezin ditugu aaztu; arto-loreetarako burutu eta elduak bait dira. Zendoia 193.
"Txikia banaiz, aundia banaiz, maiatzean burutuko naiz" esan omen zuan gariak.Insausti 65 (tbn., con alguna var., en EZBB II 89).
azpiadiera-3.1
Desarrollar (vegetales: cebollas, berzas, etc.) la cabeza.
Ikusten ditut zure aza-kobak edo burutzekoak kolore onean. Eskual 14-2-1913, 2.
[Tipulak] landatu zituelarik aski polliki burutzen hasiak ziren. ZerbIpuinak 82s.
azpiadiera-3.2
(Referido al nardo espigado). Ethorri izan zen emasteki bat, jarro bat nardo burutuzko ungentu preziatuz bethea zakharkena. "Nardi spicati"
.HeMc 14, 3 (Lç aspik garbizko, Dv nardo buruzko, Leon akara-buru garbienez eginikako
).
sense-4
4.
(V, B, S)
Ref.:
A;
IzetaBHizt2
. Cumplir, llevar a cabo, dar cima."Terminar un trabajo. Lan bat burutu
"IzetaBHizt2.
v. BURU EMAN, bururatu (5). Tr. Lo hallamos en el s. XIX en Duvoisin, y en el XX en autores meridionales y suletinos.
Aspaldiko egunetarik egin nuen asmu hori eta orai dut burutu. Dv4 Reg 19, 25 (Ol, Ker, BiblE burutu; Ur BOEg 637 etorri erazi
).
Bürützen bada dezhantaztia, tüta hori üzten da orano xiluan oren zonbait, aitzina aizia yalki dadin. AlthBot 12.
Nola aphezküpiak ezpeleizko utzi kaprizia horik, bütusgua horik bürützera, jaun meraren kausaz, herria erretorik gabe bertan ezaririk lizate. Eskual 24-4-1908 (ap. DRA s.v. butusgo
).
San Krisostomo iztun andiari erruz itz eraginez, nolabait burutu nuen nere arazoa. AArdi 78.
Arazo zail ta ezinkortxua bertsolariyentzat; bañan bein burutu ezkero, neurtitza bizi ta adoretsu irten oi da. InzagRIEV 1933, 416.
Laister Eltzaburu, / Orokieta ta Arraitz ikusko ditugu. / Aralar-a bidea dugunean buru, / Naparro guziaren erdia inguru. "Cuando terminemos nuestra jornada a Aralar"
.OrEus 249.
Balendinek, etxeko eginbearrak burutu ondoren, [...] etxetik erten eta sagastiko bidetxiurra artu zun. TAgUzt 165.
Zure Aita Abrahami egin nion ziña burutuko dut. OlGen 26, 3.
Aberri urrun [...] euskel-lan aundirik ezin dut burutu. ZaitSof 5.
Aurrerantzean ez naiz itzaltsu yoango ludiko txilbor gurenera [...] Yainko-erantzunok bete-betean ezpadira burutzen. Ib. 81.
Eta lehen urratsa burutu ezinik, lurrerat erori zen bere luzetasun orotan. MdePr 158.
Politika arloan Breizh Atao-k burutu lana kultura alorrean osotu dute [aldizkariek]. Ib. 285.
Paletari lotu nintzaion ostera eta etenik gabe burutu nituen bosgarren, seigarren eta zazpigarren lerroak. Ib. 114.
Eñaut aiton onberari malkoak ixuritzen zitzaizkion bere itzaldi luzea burutu aurretik.EtxdeJJ 101.
Burutzerako bidean abiarazi zituen lillura illerazten dute burutzapenak oro. Burutu ta il: onatx legea...TxillLet 102.
Erbestera io zuen Ermodoro goretsiak, urrutietako errietan lan ederrik burutu al izan zuen. ZaitPlat 31.
Arri gogorrean eta buztin biguinean antze oneko gizon esku-egokiek burutu zutena dute gogoan iakintzaleek. Ib. 43.
Epaikariak burutu dabe azterren-lana, eta goiz illun samar batean, auzitegira daroe Nikanor. ErkiagBatB 201.
Etzun iñork berak bezela asmoz zaindu ta egitez burutu orduko elburu berria, ots, erri-izkuntzak zaarren elerti-maillaraño jaso egitekoa. GaztMusIx 63.
M. Pidalen, F. Onisen eta besteen lanak burutuz, José Lloberas, S.J., A.k egin digu azkenez Frai Luisen olerki-argitaratze berri-beteenik. Ib. 73.
Gogoak bere Maitearekin burutzen dun kondaira ontan badira uneño batzuk besteak baiño gaiagoak. Onaind(
inGaztMusIx 152
).
Arantzazun zaratarik gabe burutu zitekean ezkontza ura. NEtxLBB 58.
Bururatu bezela burutu ta bere mirandatarrekin asi zan gozogiñan eta gozo saltzen. Ib. 41.
Sabaian tink tinka ützi / dizügü untsa gorderik, / ixiltarzünian ditian / egitekuak bürütürik. 'Afin d'accomplir en secret'
.CasveSGrazi 114.
Sekulan ez da burrukaizunik ikusi edo entzun, [...] Don Kijote Mantxakoak burutu zuana bezelakorik. BerronKijote 215.
Avilako Julian eta Antonio Gaitan bialdu eutsozan eginkizun a burutu egien. OnaindSTeresa 102.
Alaxe burutu det gauza ezerez au. JAzpiroz 9.
Izango ziran an zenbait arrazoi, orrelako ekintza bat burutzeko. Zendoia 161.
Euskaldun batek letra sailean inoiz burutu duen egitekorik larrienetakoa da. MIH 341.
Ez da erraz eta alaikiro hartu eta burutuko den erabakia. Ib. 304.
Poto egin duten asmoak, burutu ez diren nahiak, alferrik izan diren ahaleginak, sarituko ahal ditu zeruan Jainko Onak. MEIG II 68.
Txalo beroak merezi dituzte itzulgaia zorrozki begiz joaz gainera itzul lana ederki burutu dutelako. Ib. 83.
azpiadiera-4.1
(Intrans.).Acabarse. Epe berri au burutuz gero [...], saltzea debekatuta dago. EAEg 1-4-1937, 1406.
Ipuina gaizki hasia zen [...], baina ederki burutu da. MdePr 93.
Arkabuz tiro bat emaneraz iezadazu, berehala burut dadin!Ib. 80.
Eguna burutu baiño len. EtxdeJJ 271.
Plazako soinuketea ere burutu zan, eta lagunak lagun kaleak betean yoiazan euren etxeetarantz. ErkiagArran 47.
azpiadiera-4.2
"(V, L-ain, BN), bürütü (S; Chaho ms.), conseguir. Aspaldian hari naiz orga pare bat egin naiz, eta ezin burutu dut (L-ain), hace tiempo que procuro hacerme dueño de un carro, y no puedo conseguir. [...]"A.
"Réussir, mener à bonne fin"Lh.
"Réussir"Lrq.
Jaiketa ospatsu zuzpergarriren bat burutu arte ez eben bakerik izango. ErkiagArran 30.
Nikanor-en azpilanak, ez eban nai zan aiñako emoirik burutu. ErkiagBatB 105.
sense-5
5.Comparar. Jangoikuak leleengo arimiari iraatsi eutsan edertasunak [...] ez dauka zegaz burutu edo konparau, ez zegaz irudipenik laburreenik artu munduko edertasun guztien artian. JJMgMayatz 21.
sense-6
6."
Burut, bürüt (S), indet. de burutu, bürütü, comprender. Eztiokezüt deüs ere bürüt (S), no puedo comprender nada"A.
sense-7
7."
Enaiteke buru (BNc, R...) [...], no puedo acordarme"A(s.v. buru
).
sense-8
8."
Enaiteke buru (BNc, R...), no puedo contar conmigo mismo, no valgo"A(s.v. buru
).
sense-9
9."(V), pagar, dar cobro, responder. Zorrak ezin burutu, no poder dar cobro a las deudas (ms-Lond)"A.
sense-10
10.Coronar. Zure ontasunez burutu duzu urtea, guritasunez iarioka daude Zure bideak. "Coronasti"
.OrPs 64, 12 (Ker zeure ontasunez burutzen
).
11.Estu ta larri Elizara da / non dun arao-liburu. / Uda guzian toki jakiña; / alâre ezin du gaur buru. "Hoy tarda en encontrar"
.OrEus 343.
sense-12
12.Mantenerse, subsistir. Gaiztakeri billa asi bazendi, nor burutu ledizuke?"
Quis sustinebit"
.OrAitork 14 (Dv nork iraunen ahal du, Ol nor dagoke zutik, BiblE nork iraun bizirik
).
sense-13
13."Superar (mende). Nork burutu zuri yokoan?
"AApend.
azpisarrera-1
EZIN BURUTUZKO. Inaguantable.
Ezin-burutuzko ixiltasun luzean entzuten dira azkeneko aldiz zaldunaren dei larria eta ezkutariaren erantzun hotza. MEIG I 199.