Tr. Más usado al Sur donde se documenta desde principios del s. XIX. Al Norte aparece casi exclusivamente en locuciones adverbiales: se documenta por primera vez en INav, con el significado de 'dando vueltas', y en los siglos posteriores aparece en algunos autores (no suletinos) en las exprs. bira-bira y bira eta bira . Cf. además biratu ya en Pouvreau.
sense-1
1.
(V, ap. A
; ZamVoc). Vuelta, giro completo."Vuelta, rodeo","rodeo"Añ.
"Este vocablo bira, a diferencia de bira 'a dos', lleva su acento en su primera sílaba"ZamVoc.
v. 1 jira . Tr. Exclusivamente meridional. Con eman o emon lo usan Moguel, Barandiaran, Anabitarte, Villasante y N. Etxaniz, con egin E. M. Azcue, Altuna y Anabitarte (v. tbn. BIRA EMAN, BIRA EGIN).
Bitartian andrakume batek darabill gabikua biraak emoten. MgPAb 138.
Berba gitxigaz edaten dituz / lenengo bost zurrutadaak; / [...] / bost mila bira egiten deutsaz / azkanerako buruak. AzcPB 77 (Ur PoBasc 255 jira
).
Emeretzi bira (buelta) egin ebazan il baño lenago. Altuna 77.
Etxeari edo iltegiari iru bira ematea txarra dala uste izatea, eta bira oiek ematen dituana gaizkiñak eramaten dutela sinistea. JMBELG 90.
Ardatzak baiño bira geigo du gogoan. OrEus 105.
Esku-beorra Mikelek estuz / motzago du urrengo bira. "Una vuelta más breve"
.Ib. 337.
Belak etxe baten inguruan iru bira eginezkero, iru asteren barruan norbait ilgo da etxe atan. (V-arr). AEY I 221.
[Igikaien] zeingiak eta almena, zenbat erretzen duten eta zenbat bira ematen dituzten."Revoluciones"
.EAEg 17-4-1937, 1517.
Muturreko sokarekin, lenbizi bira bat emanez, burni bateri lotu zion estu-estuan. AnabPoli 32s.
Hari urdinezko mila bira. OskKurl 127.
Bere mahittoak estaltzen zituan [kotxorroaren] bira hauk. Ib. 76.
Eguzkiaren urteroko bira. IbiñVirgil 74.
Manibelari bira bat emon orduko. EtxabuKontu 129.
Iraulketa honetako bira bakoitzak. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
azpiadiera-1.1
Media vuelta; giro no completo.Cf. BIRA EGIN. Len izurrez beterik / neukan bekokia / eta naibagazkoa / zan neure zoria; / baina lenganik ona / egin dau bira bat, / eta atseginezkoa / gaur zorionez daukat. AzcPB 255 (Ur PoBasc 215 jira
).
Amaika yoan ta bira / egiñik igaz baitira. "Tantas veces fueron y volvieron"
.LdiBB 138.
Manuel ondotik zijoala, alako bira batean, tarrantaren atzeak alde batera egin duanean, tutuek jo ditek. AnabUsauri 8.
Zumaia asi da ontzi-saieska / zuztakaren ondo-ondotik. / Zarautzek bira zabaltxago du / gelditu gabe zizturik. OrEus 395.
Zuzen joan bearrean bira batzuek eman ditugu ondotik. TxillLet 50.
azpiadiera-1.2
Vuelta, paseo. Domekea etorten da / ai ze pozgarria! / bira bat egiteko / ikusten erria. AzcPB 237 (Ur PoBasc 211 jira
).
Bira bat egin neban / aireko oztiñean. "Vagué por el azul"
.GandElorri 155.
azpiadiera-1.3
Contorno, perímetro. Asten zan "erlea" plazako bira guztian bi besoekin ega-itxuran. AnabPoli 113.
Ogei ta amabi kilometro da / mendien bira osua. UztSas 283.
azpiadiera-1.4
Espacio alrededor.v. inguru. Bira guztian aldats andia eukan [iauregiak], Nibe ibai-alderuntz izan ezik. AgAL 23.
Bertako [Olaberriako] txadona [...], uri onen erpin-erpiñean dago, oste edo atzalde guzian bira (circuito) alaia ta ikuskarria duala. Euzk II 452 (ap. DRA
).
sense-2
2.(uso adv.).Girando, dando vueltas.v. BIRA-BIRA. Caispeko puntak badu irla xume bat puntan, ez hari sobera hurbil denbora kalmekin zeren erremulia handia dabilla bira. INav 134.
azpisarrera-1
BIRA-HAKU. "(Fabre), pirouette"Lh.
azpisarrera-2
BIRA HARTU. Dar la vuelta, tomar una curva.
Bira artzekoan berdin lezake / orain duten alde ori. OrEus 395.
azpisarrera-3
BIRA-BIRA.
azpisarrerakoSense-3.1
a)(Adv.).Girando, dando vueltas.
"Circulare, [...] biratu, bira bira erabill
"Urt V 52.
"Circumambulare, bira bira pasaiatu
"Ib. 55.
Gure arimaren bi puxantza nobleenak, ustai batean bezala, bira-bira dabi[l]tza. HeGudu 60.
Ikhusi dut gauaz, ametsetan, garagarrezko ogi bat, bira-bira, yautsten mendi goratik. Lg I 213.
Eta itzuli zenbait egiñ duenean / Bira-bira granerean. Gy 209.
Errotua [zezena], ikusiz mokanes pesia / Bira-bira inguru eskuz ibilia. HbEsk 221.
Presuna horrek haur baten itxura du batzuetan, suge bat azpian birabira yarria, ohe egiten balio bezala. HbEgia 59.
Bai aingira, / Bira, bira; / Xipa, xarbo, / Lerro, lerro. Ox 127.
Keak sutondoa, maia, baserriak dakarzkio irudipenera; eta bira-bira goruntz diyoanak bi berso dotore oiek esan arazten dizka. Aitzol(
inLdiUO 5
).
Atzo bira bira / Dantzan aitu zira. Iratz 19.
Zirimolan, airean eta zirurika / Bira-bira doatzi amodio irriz. Ib. 131.
Zer nahi dupa lurrean [...] hauk ustaigabetuak, horiek bira-bira amilka joaki. LfMurtuts 17.
azpiadiera-1.1
"
Bira bira jarri, enrollar (Darric)"Darric.
azpisarrerakoSense-3.2
b)(Sust.).Tiovivo.
Maneia edo bira-birako zurezko zaldi batean jarria dago. Herr 15-5-1958 (ap. DRA
).
azpisarrera-4
BIRA-BIRA EMAN. Dar mil vueltas, ser muy superior.
Urte ta erdi (ingiru orixe) eskolan egin neuzanean, meisueri birabira emoten notsan, edo lau ta esku. ABGuzur 124.
azpisarrera-5
BIRA EGIN (V-gip). Girar, dar la vuelta.
"
Bira eiñ, girar. Sinón., jira eiñ. Lau pauso arutzago, bira eiñ eban eta nun danik b'ez
"EtxbaEib.
Cf. A EY IV 300 bira, bira monte "vuelve, vuelve, monte" (canción infantil de Lekeitio). Ordurik ona egin dau / mundu zarrak bira, / len goian egon zana / etorri da azpira. AzcPB 199 (Ur PoBasc 224 jira
).
Jirasola eguzkirantz / beti da begira / ta arri-imanak Norterantz / egiten dau bira. Ib. 153s.
San Pedroren irudiari naza muturreraño jarrai ta lagundu bezaiote, guziak antxe jeurt eta bira egiteko. EguzkRIEV 1927, 430.
Zutundu eta bira / Ein dabenian, / Mutiko bat dakuse / Aldamenian. Enb 97.
Au esanarekin, bira egin zuen arraun-indarka. OrMi 118.
Bira eginda, itzul-naiz asi zanean, ikusi ziozkan eriotzari agiñak begiz-begi. TAgUzt 39.
Bide zabalak bira egin eta azaltzen da bat-batean Oiartzun. AnabPoli 122.
Geldi lotu zan mutilla, oiñak lurrean katigatu bailitzakiozan. Barruak ere, bira egin eutsan. ErkiagArran 97.
Laster arin bira egin eban mutillak azkar ta sendo. Ib. 68.
Beste aldera bira egin dau. ErkiagBatB 197.
Egiten du bira, eia zer gerthatu dan ikusteko. OskKurl 216.
Lasterka abiatu nintzan, eta nik ari, eta ark neri... beti ere bira eginta elkarri agur egiñaz... aldendu giñan. Tene(
inEtxabuKontu 184
).
azpisarrerakoSense-5.1
Girar, dar vueltas. Oin-muturrez, lege danera, / egiñen jauzi ta bira. "Saltarán y darán vueltas"
.OrEus 160.
Barruko zortzi dantzariak, gurpil txikiena dute; ta pauso txikiagoak bota bear dituzte, beste gurpilletakoekin batera bira egiteko. NEtxLBB 319.
azpisarrerakoSense-5.2
(Con dativo).Dar la vuelta (a), rodear. Ilargia da mundu txiki bat / bekoa legez iluna, / ta eguzkiari bira egiteko / bere betiko laguna. AzcPB 309.
azpisarrera-6
BIRA EMAN. Dar la vuelta, girar.
Eta ordutik, bira emonik, / Mendira begira nago. Enb 144.
Eskubi-aldera bira eman. AnabPoli 37.
Gaztelurako bideak amalau aldiz bira eman-bearra zeukan. Ib. 24.
Botika aurreko kantoian bira emotean. EtxabuKontu 57.
Tragoxka-pare batek ere errotari bira ematen lagundu egiten dio. Zendoia 185.
azpisarrerakoSense-6.1
(Con dativo).Rodear. Erriari bira eman eta ostera zubi beretik ateratzen da [bidea]. AnabPoli 105.
Portu-muturreko presondegiari bira eman eta asi giñan itsaso zabalean. AnabAprika 12.
Bizitza ontako itxas naspil oni alderik-alde bira eman ziot. Ez nauk bidean galdu.AtañoTxanKan 270.
azpisarrerakoSense-6.2
(Con dativo).Dar la vuelta, volcar, voltear. Bai al dakizu arri aundieri bira emanda nolako zikinkeria azaltzen zaien?AnabAprika 29.
azpisarrera-7
BIRA-ERAGILE (bireragilleUrt). "Circumagens"Urt V 53.
azpisarrera-8
BIRA ERAGIN. Hacer dar la vuelta.
"Circulare, [...] birarazi, bireragin, bireragiñ
"Urt V 52 (v. tbn. II 364).
Treñeroari bira eraginta izardiya txukatuaz, portu-aldera etortzen abiyatzen ziran. ElizdoEEs 1925, 213s.
Indaleziok bira eragin eutson astotxuari. KkAb II 91.
Gurpiltxu orreri bira eragiñaz, pedala, goialdera. ErkiagBatB 75.
azpisarrerakoSense-8.1
Hacer dar vueltas. Abaillari bira eragiñaz. IbiñVirgil 76.
azpisarrera-9
BIRA-ERDI. Media vuelta.
Paulinok bira erdia egin orduko zutik zegoan bestea. AnabUsauri 76.
azpisarrera-10
BIRA ETA BIRA. Dando vueltas.
Iratze zabal hetarat goazen, / anaiak, bira ta bira. Iratz 89.
Gure aide-ontzia bira ta bira zetorren, ez bai-zeukan zuzenean joaterik. AnabAprika 103.
Bira ta bira darabil bere burua [Nikanor-ek]. ErkiagBatB 191.
azpisarrera-11
BIRAK EMAN. Dar vueltas (a un asunto).
Neskagana joateko asmoari buruan birak ematen. OskKurl 184.
BIRAKO MAILADI. Escalera de caracol.
Bigarren etxe-maillara eta emendik irugarrenera, birako mailladi batetik igoten zan. Ker1 Reg 6, 8 (Dv inguruka zohazen mail batzuetarik, Ol biur-goñu edo mailladi bat
).
azpisarrera-15
BIRAN. Alrededor.
Ozinbelzko seme nagusia larri-larri esnatu zan, izerdi patsetan, da estalkiak idunetik biran estu-estu zituala. AgAL 41.
Bost gizon biran, beatzik beatz, / ezin gerririk atzeman [pagoari]. OrEus 265.
Zure zoria, zure andia / dago Arantz onen biran! SMitxAranz 62.
Gurutziltzatu-biran an dago / Euskalerri min-zalea. Ib. 181.
Gaberdirako gorputz zegoan. / Aideak biran negarrez. Ib. 218.
Erdiko uraska nagusiaren biran egin be. ErkiagArran 139.
Etxearen biran, zugaitz jaki-emaleak. Zendoia 197.
Eliza nagusiaren biran dagoan korretea. EtxabuKontu 192.
Ixurdeak artzain txakurrak ardiak batzen dituen eran batuko eben antxoba sardea, ta orduan arrantzaleak biran sarea jaurtI ta atrapauko eben. Ib. 118.
Leen bere lengusua ebilkion durunduz biran. OnaindSTeresa 31.
azpisarrera-16
BIRAN ERAGIN Lepoa luza, biran eragin, / eskura listua jaurti. "Estiran sus cuellos, hacen girar su cabeza sobre ellos"
.OrEus 392.
azpisarrera-17
BIRAN ETORRI. Venir de vuelta, volver.
Etxe ta adiskideak, agur, biran etorri artean. AgIoan 109.
azpisarrera-18
BIRA OSO. Vuelta completa.
Ereslariek aguro eman zioten erriari bira osoa. AnabUsauri 30.
Bira osoa eman zioten enparantzari. AnabPoli 87.
Saio batzuen ondoren bi bira osoak egin bear dituk airean. Ib. 111.
Elizatik irtetzean, konkor oietako bat bere zai zegoan. Eta bira osoa sermolariaren aurrean emanik, auxe esan omen zion irriz [...]. VillJaink 50.
Dantzariak beren gorputzari, aurrera egin baño len, bira osoa eman bear diola.NEtxLBB 320.
Itxi-ta zegon, eta bira osoan asi zan, nondik sartu arkitzen ote zuan. BerronKijote 191.
azpisarrera-19
BIRAZ. Girando.
Hainbeste okertzen dira bide zabal hauk, aldapaz gora ta behera, ta biraz eskumara ta ezkerrera.OskKurl 143.