Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur, aunque su uso es más frecuente al Sur, durante los ss. XIX y XX. La forma mejor documentada es ortzi, seguida de ortze . En textos septentrionales únicamente se encuentra la forma ortzi, con la excepción de Casenave que emplea ortze . Al Sur la variante más usual es ortze; hay tanto ortzi como ortze en varios autores (Enbeita, Lizardi, Zaitegi, Erkiaga, Ibiñagabeitia...) y urtzi en algunos del s. XX, pero únicamente para la acepción 'Dios'. Se documenta un ej. de ortse en Aitzol. Mirande emplea las formas ortzi y ortze. Cf. FHV 130: "Dada la frecuencia de ortz-, ost- en primer miembro de compuestos, el tema tenía que ser ortzi, pues -e no hubiera caído en esa posición". En DFrec hay 5 ejs. de ortzi, septentrionales, y 2 de ortze, meridionales.
sense-1
1.(c. arc. sg. A), urtzi (c.? arc. ap. A), ortze. Dios (como nombre común y propio, incluyendo el del supuesto dios primitivo vasco). "Deum uocant Urcia (Voc. de Aimery Picaud, s. XII)" TAV 2.2.12. "Ortz, Ost, Ortzi, Urtzi edo Egu [...] euskaldunak beren jainkotzat zeukatela naikoa azaltzen zaigu" JMB ELG 77. "Jainkoari Urzia deitzen diote" Vill Jaink 22.
Sg. Lh: "Urtzi (Hb), dieu du tonnerre", pero lo único que encontramos en el dicc. de Hiribarren es "Urzi, ancienne ville d'Espagne, qui signifie abondance d'eau". Cf. TAV 2.1.8: "Orziren zorita zaharra, orziren zorita soroa (nombres de los seles de Roncesvalles, 1284)". Cf. tbn. VocNav 533.
Tr. Documentado en autores del s. XX, casi todos ellos meridionales.
Nola diteke Urtzi bat irukoitza, izamen bat eta iru notin elkarren artean zeinduak eta izamenarekin berdiñak?"
Dios"
.ZinkCrit 18.
Urtzi Deunaren baratza guren / Usaintsu bardin bagia. Enb 108.
An nai beste dukete / Goiko "zorun-ardo". / Urtzik sartu baititu / bere mastitara. TPY 1933, 184.
Urtzi askoren gurgintza zerabiltela gure aurreko euskaldunak. JMBELG 103.
Eurein ausija / atsegin dabe urtzi aierlak!"
Dioses"
.LauxAB 21.
Ortzi euskal jainkoari zuzendu galde othoitz bat. MdePo 33.
Izaitetik hek bezala / Ortzi Jaunak zaint' nazala. Ib. 33 (61 orzi
).
Gixasemia Urtzi'ren indar eskumaldian jezarririk. ArriandMt 26, 64 (Lç iainko
).
Urtzia al zan beren Jainko bakarra. VillJaink 23.
Goiti dezogün gogotik / harrizko orhitzapena, / othoigian Ortze handian / ospetan egonen dena. CasveSGrazi 150.
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de compuestos). Urtzi-baimenaz Euzkadin / Gurenda lortu dedin. Enb 64.
Buaz, ba, ordu onez... Urtzi-lagi bidez. Ib. 210.
Orok igez-eitian Urtzi maitasunak / pozez laztantzen ditu gogo ain itunak!"
Amor de Dios"
.LauxBBa 58.
Begiak itxita urtzi-zigorra yasan genun. '
Azote divino'
.ZaitSof 172.
azpiadiera-1.1.1
Zuen bitartez hunki ailitza / zorioneko egoitzak / Ortzi-Thor edo Akher Beltzari / nik dagiodan othoitzak. MdePo 102.
Altzaten barrena, ez dugu Urtzi-Thor eta Lamien aztarrenik sumatu. MIH 133.
sense-2
2.(L-ain, BN-baig ap. A; Dv; -rz- Zam Voc), ortze (Garate Cont RIEV 1935, 351; -rz- Saug Voc), ortse,urtzi.Cielo, firmamento. "Firmament, ciel apparent" Dv. "Ortze, zeruba. Itz au laterazko coelum'etik dator. Ortze zar-zarra da" AG 1571. "La forma osti viene de la de orzi y ambas significan 'cielo, el cielo físico, el firmamento'" Ib. 2368. "Claridad del cielo" A. "Ortz, Ost, Ortzi, Urtzi edo Egu (izartegia edo izartegiko argia)" JMB ELG 77. "Ortze, empleado como horizonte en una frase burgalesa, según el P. Donosti" Garate Cont RIEV 1935, 351. "Ortze zeruari esaten zaio" Vill Jaink 22. Cf. JMB MitV 196. Tr. Documentado al Sur durante el s. XX. Al Norte sólo se encuentra en Duvoisin, Mirande (Pr 305 ortze ) y Bibl .
Jainkoak egin izan zuen ortzia. DvGen 1, 7 (Ker, Bibl ortzi; Urt hedadura, Ur firmamento, Ol sapai, BiblE sabai).
Ortzia gogortzen zuenean gainean eta ithur-urak beren neurritan ezartzen zituenean. "Aethera"
.DvProv 8, 28 (Ol, Ker, BiblE (h)odei
).
Gabeko ixarrak zurbil bigunak ortze zabalan!"Bóveda celeste"
.ArriagaLekob 48.
Ta argien izpiak / dis ortze danean / einda, zabaltzen dau poza oianean. GMantGoi 20.
Mirua, ortzian nabarmentzen dena. ADonostiaItzald II 17.
Zer da mendi gallur erpiñari edatzen zaion oiua / ortzeren gañetik datorkion eresiaren doñua. ElizdoEEs 1925, 163.
Beste izar batzuei oztodeiak deritzaie, ortzeko odeiak bezela diralako. ArgEgut 1928, 53.
Larrosa gorritu zan, sorkaldeko ortzetiko izarra lez. Altuna 37 (80 ortzia, det.).
Bere bi begi urdiñ aietan / Andaluziko ortze urdiñaren / urdiña. JaukolBiozk 22.
Ortze ta itxaso bitarte beste / Sendi zital bat bixi da. Enb 49 (175 ortzi).
Almena, oldozkun ortsean goruntz darabilki olerkariak. "Cielo"
.Aitzol(
inLauxBBa XII
).
Ortzi izartuan zear. LdiBB 54.
Urdin-tarteak ageri zaizkigu ortzean loreillean. TAgY 1933, 24.
Ortze ta lurreko gauza guztiak aldatu ezindako legepean dagoz. EguzkGizAuz 48.
Esakizun eta esan-eziñak, ortzetikako ta lurretikakoak oro ikertzen dituzun Teiresi!'Asuntos del cielo'
.ZaitSof 65 (17 ortzian).
Ortzantza ori ortzi deitu zenun. "Caelum"
.OrAitork 345.
Eror bitez izarrak ortze baretik. TxillLet 36.
Laño illunez estalduriko / ortze oztiña argitu. BEnbNereA 37.
Nola Jupiter on guziz / beteak bere tximist / arraiaz zoardi daukan ortzi. "Cielo"
.GaztMusIx 109.
Atergabe ari da elurra ortzi zabaletik. IbiñVirgil 101 (43 ortze).
Lur, egurats, itxaso ta su ixurkorraren aziak nola elkartu ziran kantatzen bait zun, nola lendabiziko ekhai auetatik, oro gatzatu ziran, ortzi borobil xamurra ere. "Et ipse tener mundi concreverit orbis"
.Ib. 49.
Ortzea sabelez gora itzuli? / Donosti buruz-bera ote-jarri?NEtxLBB 229.
Oi hiri oi izar oi ortzi / ez duzue balio ezer. LasaPoem 80.
Ortziak (zeruak) oiñarrietan sendotu ebazanean. KerProv 8, 27 (Ol ortzi; Dv, BiblE zeru
).
Izar bat bakarrik ez da-ta ageri ortze guzian. "Cielo"
.BerronKijote 217.
Illun dakus ortzia, illun lurra. OnaindSTeresa 28.
v. tbn.
El Correo Vasco n.º 44 (ap. DRA). EEs 1917, 135. Laux AB 21. Ir YKBiz 233. Erkiag Arran 10 (169 ortze). Eston Iz 31. Anab Poli 61. Azurm HitzB 89. Ortze: Patria 1902 (ap. NeolAG). Alt EEs 1912, 246. EEs 1917, 137. Garit Usand 64. AIr RIEV 1928, 605. Etxde JJ 10. Vill Jaink 31.
azpiadiera-2.1
(Como primer miembro de comp.). Ortzi gainaldeko urak azpialdean zirenetarik berezi izan zituen. DvGen 1, 7 (Bibl ortzi gaineko; Ol sapaigañeko, BiblE sabai gaineko).
Eta Lekobide agurea ta Onintze ortze-zatia, non ostenduten ete-dira?"La virginal Onintze"
.ArriagaLekob 41.
Ortze-goian / euzkia. GMantGoi 51.
Ortze goiraño jasoko neuke / Zelan goraldu baneki!Enb 152.
Gizasemea aurki dakuskezute Yainko altsuaren eskui aldean eserita ortzi-odeietan etortzen. OlMt 26, 64.
Zenbat izar dagozen / dirdir ortzi gaiñetan. IrY 1934, 175.
Eskuialdetik buruaz ortze-maindira zulatzen dun [dorrea]. TAgUzt 11.
Zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun, ortzi gaitza. 'Calamidad celeste'
.ZaitSof 172.
Ai-nintz uso, zurrunbillo bezin zalu, ego-arin, ortzi-laño-gain kokatuz. 'Etérea nube'
.Ib. 136.
Ortze-goietan, txit epelik, txit epelik, Eguzki Gaztea...MdePr 141.
Gorez bezate Zure izena ortzigaiñeko aingeruen taldeek. OrAitork 392.
Ugarteko piñu gero ta lerdenagoak, bandera-makilla zut arroak zirudien goiko ortzi-kristalari begira. ErkiagArran 182.
azpiadiera-2.2
Eguzkiaren argi-matatsetatik banatzen diran urrezko albañuak bezela, ortzeren baga sotillak txirrindolan daramazkiten oiartzun emekiak. ElizdoEEs 1929, 175.
azpiadiera-2.3
Bogota, bere argik ortze garbi dagoneko izarrak ziruditela. JAIrazBizia 49.
3.
(V-gip, BN-ciz-arb-ad-baig-lab; Dv, H (L, BN), EEs 1912, 72; h- H (L, BN)),
ortze (S; EEs 1912, 72),
urtzi (EEs 1912, 71)
Ref.:
BonTrueno 416;
A(ortze, ortzi);
CEEN 1969, 84;
GteErd 290
. Trueno; rayo, relámpago; tempestad, tormenta. "Ilhuntzean jauzi zen ortzi gaitz bat, un orage terrible [...]" Dv. "Hortziak io du, la foudre l'a frappé. Hortzia erori da, la foudre est tombée" H. "Egun ortzearen lotsa nuk, hoy tengo miedo de la tempestad" A. "Urtzi barriz lenengotan ekaitza 'tempestad', adietan emoteko oitu eukian" EEs 1912, 71. "Ortze nai ortzi 'trueno'" Ib. 72. "Ez da ajolarik Urtzia eta Ortzia (iñusteria edo ostotsa)" JMB ELG 76. "Azileko ortzia, neguko iruzkia (BN-baig), trueno de noviembre, invierno reluciente" CEEN 1969, 84. "Trumoiak dira (V-gip), ortziak dira (V-gip)" Gte Erd 290. Cf. HeH Mt 16, 3n y VocNav s.v. urzia. v. osti, ortots, ortzantz. Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XIX y XX.
Boarnejes eman zioten izena, erran nahi baita ortziaren-seme. TBMc 3, 17 (DvHtoy ortziri
).
Ximistak, orziak edo orzanzak hurranik ari balin badira, ez jar, ez bilha atherbea arbolen azpian. EskLAlm 1878, 9.
Aditu nuen abretarik bat, erraten ortzia bezalako oihu batekin. (L; Apoc 6, 1). BonTrueno 417 (Lç igorziri, He, Dv (-rtz-) ihur(t)zuri, TB eurtziri, Ip ühülgü, Echn ortots, Ur (V) trumonada, Ur (G) turmoi, Ol ostots, Ker, BiblE trumoi).
[Haritza] funditua uholdez, / zirimolez, ortziz. ZbyRIEV 1909, 396.
Anhitzetan bero handien ondotik ortziak eta zenbeit lekhutan harria. EskLAlm 1897, 20.
(ap. DRA)Zer nahi den, [aphirilak] eman dauku jadanik uria nasaiki, haize hotza, barazuza, elhurra eta ortzi gaitzik. Eskual 17-4-1908, 2.
Iragan ortziralean ortzia erori da Armendaritzen etxetiar bat baithan. Eskual 19-2-1909, 3.
Hedoiak orai hits, sarri mokor [...], noiztenka ortziaren burrunba lazgarriarekin ihes bezala. JEBur 76.
Ortzia, ximixtak eta ozpinak.BarbSup 98.
Alhorrak xuri, ogiak zorhi, nehun ez ortzi hedoirik. Ox 69.
Ortzi-egunetan [...] erramu-ostoak iskilinba batekin kurutzetara ezarten dituzte. (BN-lab). AEY I 173.
Begia ortzi ta ximixt, jeiki ba Etxaun. Iratz 189.
Suz betez, etorri zaitzu / ximixt-karraskan ortzia. Ib. 88.
Ortzia etorri orduko, ez da Azkaindarrik santa Barbarari otoitzean hasten ez denik. ZerbAzk 109.
Lorios etxerat zoalarik, ortziak erre zuen. Ib. 109.
Menditar boza: idorra, ortziaren ikararekin. JEtchep 16.
Ortzantz eta ximixtek, ilun pean, egiten dute karraska eta su... [...]. Zirt! Ortzia hantxet erori da. Ib. 49.
Izigarriko hedoi itsusiak ikhusten ginintuen gainerat heldu, ortzia ortziaren gainean. Herr 1-9-1960, 2.
Gerla dabila ortzi eta ximixta. SoEgHerr 11-8-1966, 1.
Ortzia orroaz hasirik berehala ihesesari eman zirela. "Tonnerre"
.ArdoySFran 241.
Jupiter: Erroman, Olinpoko errege, zeruko argiaren eta ximizt-ortzien nagusitzat zaukaten. LfCEEN 1973, 124.
Aditzen baduzu ortzia urtarrilean, botazkitzu barrika guziak ungarri metaren gainerat.EZBB I 25.
Bainan zer eginen zuen besterik ene gainera erori zen ortziaren pean. LarreArtzainE 229.
sense-4
4."Atmosphère glacial de l'hiver, orzia
"Foix.
sense-5
5.ortzia. "Fig., áspero, intratable" DRA. Nehork ezin hurbilduzko gizon ortzia bat ala ogi mami gozoaren parekoa!Othoizlari 1954, 15.
azpisarrera-1
ORTZIAK JO.
"Ortziak jo du (BN-arb), dündaz ari düzü (S)" Gte Erd 290.
azpisarrera-2
ORTZI-EME.
Diosa. Ortzi-eme ikusi-ezin orri eta zuri, Aidoneu! Aidoneu! gaupekoen errege orri!'Diosas invisibles'
.ZaitSof 150.
azpisarrera-3
ORTZI-EURI.
Tormenta, tempestad. Denbora ederki freskatzen duten kalerna edo ortzi-uri batzu. Prop 1892, 111.
Idorte handi baten ondotik ortzi euria zorta larritan erortzen delarik. JEMed 11.
Bururatu orduko, ortzi uri bat jautsi eta denak busti xipatuak itzuli gibelerat. Herr 18-9-1958, 2.
azpisarrera-4
ORTZI-GAI.
Materia celestial. Beti goranai, / kide goitar bearrez / duzu biurtzen ortzigai. LdiUO 37.
azpisarrera-5
ORTZI-IKUSTOKI(ortzikustoki BeraLzM). "Observatorio astronómico" BeraLzM. Bostgarrenez, Carroza de nigrománticos. An zijoan Xanti, gure ezaguna. Ortzi-ikustokiaren antza zeukan gurdikote are. AnabDon 131.
azpisarrera-6
ORTZI-KARRASKA.
Trueno. "Ortzi karraska (Etch. I), les éclats de tonnerre" Dv (s.v. ortzi). Lanhoak heldu ziren, anhartean, bethi ta izigarriago, ortzi-karrasken erdian. BarbSup 141.
Haize burrunba, ortzi karraska. Iratz 132.
Hori entzutearekin, han ziren jendeetarik batzuek zioten ortzi karraska zela. LeonIo 12, 29 (LE ortots).
azpisarrera-7
ORTZIKO(Dv; otrzeko L ap. Lh). Relativo al cielo, celeste. "Qui appartient au firmament, à l'orage" Dv. "Céleste" Lh. Semia laster ikusiko dozubela Jaungoikua'ren almenaren eskumaldian jarrita ta zeru edo ortzeko odeietan ibiltzen. (Mt 26, 64). AG 1471 (Ol ortzi-odei; Arriand goi-odei).
Malko orrekaz piztuten dauz ortziko ixarrak. "Estrellas del cielo"
.LauxBBa 58.
Oiana ta ni batean gaitu / ortziko urdiñak estal. OrPoem 553.
Ortziko egurats barna sorturiko lege oinluzeak. 'Celeste firmamento'
.ZaitSof 81.
Ortziko loretxu zidarrezko ditugun izarñoak. ErkiagArran 30s.
Arunzko muturrera iritxi zanean ortziko argiari ezkur-alea zitzaion. AnabPoli 13.
Prometeuk sua ostu zien ortziko jainkoeri. IbiñVirgil 50n.
ORTZI-MUGA (PMuj),
ORTZEMUGA.
Horizonte. Non-nai euskel-oiartzun / ortzi-mugaraño. 'Confín del cielo'
.LdiBB 158.
Sofista batek uste omen zuen ortzemugak begi batekin gaua eta bestearekin eguna ikusten zuela. PPerHarrip 47.
Ortzemuga, hitzak berak esaten dik, zeruaren muga duk, ez lurrarena. Ib. 48.
azpisarrera-10
ORTZIPE(En casos locales de decl. sing.). Lugar bajo el firmamento. Beste otsik eztago ortzi-pean, Azturiagako arkaitzak jotzen dituan itsasoaren susmurru luzea baizik. LhYol 37.
Bildu bedi ortzipean dagon ura. "Sub firmamento"
.OrAitork 363.
Narrazti anima bizidunak eta ortzipeko egaztiak. "Volatilia sub firmamento"
.Ib. 401.
Ortzi peko urak ortzi gaineko uretarik berexi zituen. BiblGen 1, 7 (Dv ortzi gainaldeko
).
azpisarrera-11
ORTZIRA (BN-baig ap. A; Dv (BN-baig)),
ORTZIARA (L-ain ap. A).
"Argia baitzen gaua, ortzira ikusi gintuen bi gizon, comme la nuit était claire, nous aperçumes deux hommes á l'horizon. [...]. Le sous-dialecte baïgorrien tranche la question. Quand le soir, à l'obscurité, on regarde de bas en haut le sommet d'une colline et que soit un arbre, un homme, un animal ou tout autre objet se détache sur le ciel, on dit: ortzira ageri da, il paraît au ciel" Dv (s.v. ortzi). "A la claridad de las estrellas" A. v. ORTZAIZKIARA.
azpisarrera-12
ORTZI-SOIN.
Arinkeri geiegiz emandako baiezpena egiztu-nai biziz urrutikuskiña darabillen ortziztilariak ortze-soietan, zer ez du estalgetuko?"Cuerpos celestes"
.ZinkCrit 29.
azpisarrera-13
ORTZI-UKALDI.
"Ortzi ukhaldiak lehertu zuen, un coup de foudre l'écrasa" Dv (s.v. ortzi).
azpisarrera-14
ORTZI-ZEHAR.
Por el cielo, atravesando el cielo. Gauza argijenganako leia / ortzi-ziar igasi yakon. "Por el azul"
.LauxAB 47.
Tximistak ortze-zear irakaldika jolasean. TAgUzt 131.
Ortze-zear zebiltzan laño-mordo zuriskak. Ib. 68.
Aillizar bat agertu zan ortzi zear. IbiñVirgil 61.