Tr. Emplean gar los autores meridionales (aunque hay algún ej. aislado de kar en Larramendi (Gram 391) y Moguel (CC 220 y 231)), los suletinos (incluido Oihenart) y los bajo-navarros orientales Dechepare, CatLan y López. Hay tbn. gar en algunos labortanos y bajo-navarros occidentales, coexistiendo en casi todos con k(h)ar , que es la forma más usual. En Moguel encontramos además algunos ejs. aislados de gaar (PAb 124 y CC 230). En DFrec hay 43 ejs. (2 sept.) de gar y 8, septentrionales, de kar .
Onom.: Semen de Garra. (1380) Arzam 246.
sense-1
1.
(V, G-azp-nav, AN-ulz-ilzarb-olza, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H, VocB),
kar (L (kh-), BN-baig; Volt 79, SP, Deen I 330, Urt I 88 (kh-), Lar, H (+ kh-))
Ref.:
A (gar, kar); VocPir 93; Bon-Ond 137; Lrq; Iz ArOñ, Als, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. Llama."
Garrak egotzi, llamas echar"Lcc.
"
Gar o garra [...] llama de fuego"IC I 483.
"Flamme"SP.
"Remarquons que dans gar le g est aspiré, ce qui équivaut presque à khar, et c'est par ce dernier mot que les Basques rendent le sens de 'zèle'"Dv.
"
Garra ditxeko, il est en flamme"H.
"
Kharra, rarement employé pour flamme materielle"Ib."
Autuak su hartu eta egundoko garrak etara zittuan
"ElexpBerg.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Ifernuko garrian / sekulako suian. E 53.
Zeinek baititu begiak suaren garra bezala. LçApoc 2, 18 (He khar, TB, Ip, Ur (G) su gar, Dv gar).
Suaren karraz. Mat 285.
Khar biziaz [...] xixkalduak. EZMan I 111.
Bolbora soñutiak / eta artifiziozko khar ezin iraungiak. Ib. 103.
Su beroan, gar eternalean. Ax 599 (V 385; v. tbn. en la misma pág. khar
).
Amoriozko khar biziez erretzeko. SPImit IV 17, 3 (v. tbn. AA I 455, Dv LEd 241 amodiozko gar).
Ifernuko khar handia. Gç 104.
[Arima miserablea] khar handian bethi ziagok / eta bethi nigarretan. Ib. 163.
Khar-leze hau. Ib. 167.
[Xirioaren] garrak. Bp I 144.
Khe gabe ezta kharra altxatzen. Ch III 49, 2 (Mst gar).
Aita San Agustiñen biotzari sua eta garra darion artean. LarSAgust 16 (v. tbn. AA III 289 sua ta garra zeriola).
Sutegiko ikatz ondo erriaz gar baga irakiten. MgPAb 131.
Zapaldu begiz laster / daukazun indarrak; / erre, kiskildu begiz / gar eta txingarrak. FrantzesB II 30.
Suzko toki, garra ta garra darion onetan!AñEL2 37.
Odei-tartetik altxatzen zan su eta gar-antz eder bat. Lard 79.
Pasazatzu garrian biluen khentzeko. ECocin 7.
Danak urturik Jainkozko amore garretan. AranSIgn 211 (v. tbn. Azc PB 130 amore-gar).
Kandela baten gar ariña. ArrMay 50.
Garrek laster hartu zuten egur meta. JnnSBi 161.
Suaren gar isiotu eta galdatuetatik. ItzAzald 85.
Josek etzuan su bearrik gar bizian gori gori egoteko. AgG 243.
Gar batez euri tanto guztiak argitu ta, danba! tiro baten ots izugarria entzun zan. AnabUsauri 126.
Begi urdin garrez betherikako zuhail hek. JEBer 34.
Gar biziek . sutegian. MdeHaurB 6.
Sutondoko garrak. ErkiagArran 13.
Garra darixola [...] ez amorro gutxikin. EtxbaIbilt 476.
Eguzkiak [...] / lurra kixkaltzen du [...] / gar eta su. NEtxLBB 258.
Suak pizten du ikatza, garrak egurra, lipiztakeri aharrak auzia. EZBB II 111.
Garrak, [txondorra] egosi bearrean, erre egiten zuan.BBarand 18.
Ain gar aundiak botaten ebazan, geuriai sue emon biar eutsela uste neban.Gerrika 17.
Bihotz sutsu haren garra ez da oraindik ilaundu. MEIG II 87.
Gizonen hitz sutsuek, gora-goraka garraren irudiko dabiltzanek. MEIG IX 96.
Benveniste-ren artikuluak ukitu ere gabe, garartean pasatzen balitz bezala, uzten duena ilunbetik argitara dakar. MEIG VII 109.
v. tbn. (Para autores septentrionales): Zby RIEV 1908, 287. HU Aurp 197. Zub 112. Zerb IxtS 58. JEtchep 64. Xa Odol 315.
azpiadiera-1.1
Etxe-kharrean nagoela / zeruan dut erresuma. Gç 157 (habla un alma del Purgatorio).
azpiadiera-1.2
Rayo (de sol). Zeruko intza ta euria ta eguzkiaren garra lurrean gari biurtzen dituenak. AArdi 120.
Iguzkiaren garrak [...] / urhean daduzka mendien bizkarrak. Ox 165.
Eguzkiak bero garra. "El sol despide con ardor sus rayos"
.OrEus 295.
Arturik eguzki-garra. Ib. 220.
Sutua nola gauerakoan iduzki garrek zerua. Iratz 149.
Eguzkiek [...] / ene soin haur [...] / garrez jo lezaten. MdePo 53.
sense-2
2.
(V, BN, S),
kar (L, BN, S; kh- Ht VocGr, Arch VocGr,VocBN, Dv, H)
Ref.:
A(gar, kar);
Lh(khar)
. Fervor, ardor, pasión, entusiasmo, celo."Zèle, volonté ferme"VocBN.
"
Khar ematea, exciter le zèle, l'ardeur"Dv.
"
Etzutela gar bera othoitzetan (AR)"H.
"Entusiasmo"A, que cita el ej. de Ezale."2.º fièvre. Syn. sukhar. 3.º zèle, ardeur. Beha zozue langile horri: zer kharra! regardez cet ouvrier, quelle ardeur! 4.º désir. Haren ikhusteko kharrak darama, il est déterminé par le désir de le voir"Lh.
Cf. SU ETA GAR. Khar handirekin othoizten zuten. EZNoel 118.
[Ene artizarra] erakutsu zutan den garra / eta zure bihotz gora. OPo 45.
Amatasunaren karraz / Birjina zara xahu. Hm 91.
Khar eta zelo gehiago duenak bide gehiago egiñen du berthutean. Ch I 25, 4.
Guduan haritzera ahalik deliberazione eta khar handienarekiñ. HeGudu 37.
Jangoikoarekiko daukan garra. LarSAgust 14.
Othoitzaren kharrean zatzala, transfiguratu izan zen. Lg II 167.
Ume txikarrak [...] [ipuiñak] enzun daruezan garraz. MgPAb 96.
Aserratzen denean bizitasun edo gar puska bat agertu arren. Gco II 47.
Jainkoaren zerbitzuko khar handirik gabe bizi. Dh 140.
Gar geiago emoten deutsula izkune txarren bat garbituteko. AñEL2 22 (
EL1 19 mugietan zaituala obeto
).
Khar berri batekin emaiten debozione huni. MarIl 2.
Khar handirekin pederikatu. Jaur 401.
Zelako gurari ta garra daukazun [...] ikusteko [...]. UrMarIl 19s.
Haren kharreko aphez guti. HbEsk 142.
Jakinen dute ni naizela Jauna, ene kharrean mintzatu naizena. DvEz 5, 13 (BiblE bihotz-minduta).
Onduen deritxena egiteko daukén gurari ta garra gaitik. (1862). BBatzarN 195.
Iñazio Loiolakoaren karitateak sobera khar zuen. Laph 119 (48 gar).
Amorio onen garrak. BvAsL 18.
Eta halako khar sainduarekin eman zen bere [...] lanari. JnnSBi 104.
Biztuago egiten iakan [...] Batxiganako garra. ABGuzur 118.
[Jainkoak emana zion] kar bat ongiarentzat. HUAurp 107.
Asmo oni gar andijaz laguntzeko gogua.ForuAB 87.
Otoitz, danok biotz-garrez. JaukolBiozk 64.
Maitasun-garra / Euzko-Goguan ezarri. Enb 64 (v. tbn. en contexto similar A Ardi 119, Jaukol Biozk 35, Etxde JJ 62, Basarri 2, BEnb NereA 91 maitasun gar; Etxba Ibilt 458 maitetasun gar; Etxde JJ 222 maitasunezko garra; KIkG 84 maite-gar).
Onetan jardunaldiak gar guztia galdu zuan. AnabUsauri 53.
Ardura ta gar andiagoaz lan egiten. EguzkGizAuz 172.
Bazinuke aski kar [...] ixurtzeko bertzentzat odola. Iratz 173.
[Misionestek] beren jakitate eta kharraz salbaiak [...] ematurik. ZerbIxtS 110.
Gazteak etzuten beren ezkutu-gar ura somatzerik nai. NEtxAntz 157.
Ondartzetara joateko gar, zaletasun eta moda ori. ErkiagArran 121.
Zituen indar eta kar guziak gogoeta horietan galtzen zituen. JEtchep 89.
Adiñak sortzen dauan aragi-gar. ErkiagBatB 136.
Aragi-griñaren garra. MAtxGazt 88 (v. tbn. Ibiñ Virgil 99 griñaren garra).
Kar berarekin mintza zitzaizkidan. XaOdol 322.
Ama Handiari ekartzen zioten kar samur sakon bat. LfCEEN 1973, 129.
Begiratu ezkero / antxe Jonen garra, / estutasuna eta / jendean diarra.FEtxeb 142.
Erroinean bero zen fedearen garra. LarreArtzainE 350 (ib. 247 kar).
Karrera orrek etzuan izango gaur daukan añako garra eta sua eta eromena. Albeniz 269.
Gaztetan [...] sasoiaren kemena eta garra gainezka zerionean. MEIG VIII 93.
v. tbn. Mst III 52, 3. CatLan 107. Ezale 1897, 15a. Ag Serm 413. Lab EEguna 86. Lf Murtuts 48. Mde Pr 261. Onaind in Gazt MusIx 146. Ibiñ Virgil 99. Casve SGrazi 134. Ataño TxanKan 20. K(h)ar: Mih 112. Iraultza 121. JesBih 418. Elzb PAd 48. Arb Igand 123. Lap VI (V 1). CatJauf 64. Lander RIEV 1910, 604. Ox 91. JE Ber 68. Zub 47. Ardoy SFran 137.
sense-3
3.
(Lar, H). Acidez."Rabanillo en el vino, garra, garratxa
"Lar.
"Raspante, raspantillo de el vino, garra, gartxoa
"Ib."Verdín, verdina, latxa, garra
"Ib."
Garra, le brûlant, le piquant, l'aigre, etc., au goût. Syn. gartxua
"H.
v. 1 garratz (III, 1).
azpisarrera-1
GAR EGIN.
Arder, producir llamas. Egur hezeak egiten du gar eta egiten du nigar. Ax 501 (V 323).
azpisarrerakoSense-1.1
Arduaren [...] espiritua ikusi al dezu beñere su eman ta garretan? Ura gar polita egiten du!Bil 158.
Ene Jaungoikoa, zergatik ez det nik gar egiten su onetan?AntJesBi 111.
azpisarrera-2
KAR-EMAILE.
"Celui qui excite, échauffe le zèle" Dv.
azpisarrera-3
GAR EMAN(Foix; kharreman Lecl). "S'embraser" Lecl. "Embraser, garremaitia" Foix.
azpisarrera-4
GAR-ISATS.
Cola, estela de fuego. [Mari-Gaiztok] suzko bola bat dirudi aidean dijoanean; gar-isatsa dariola dijoa. NEtxAntz 12 (v. tbn. 13).
azpisarrera-5
KAR-IZAR.
"Stella comans, kometa [...] kharizarra" Urt V 390.
GAR-JAURTITZAILE.
Que arroja llamas. Izkillu luzetzat joko diranak abek dira: pusillak, mosketoiak [...], pusil edo pistola gar-jaurtitzalleak. "Fusiles o pistolas lanzallamas"
.EAEg 16-5-1937, 1664.
azpisarrera-8
GAR-META.
"Garmeta (L-ain; FSeg), llamarada grande, columna de fuego" A. Kolko barruan sortu yakan illentia egundoko sumendi ta gar-meta biurtu. ErkiagArran 102.
azpisarrera-9
GAR-MORDO.
"(G-to), llamarada grande, columna de fuego" A.
azpisarrera-10
GAR-ONDO. Zona situada tras la fragua.
"Detrás de dicha fragua o gar-ondo se encuentran dos piezas del mismo fierro colado"(1814). GoiBur 256.
azpisarrera-11
KARPE(kharpea SP sin trad.). (En casos locales de declinación sing.). Bajo las llamas. Bañan halako zoririk eztukegu batere / ezen behar dugu egon kharpean bethiere. EZMan I 114.
Agertu izan zitzaion Sinako mendiaren desertuan aingeru bat sutan zegoen berro baten kharpean. HeAct 7, 30.
azpisarrera-12
KARREKIN.
Con fervor, con anhelo; fervientemente. v. GARREZ (b). Nork hanbat artharekiñ eta kharrekiñ obeditzen [...] nau?Ch III 3, 3.
Bizitze izpiritualari kharrekin lotzen zaizten presunetan. HeGudu 63.
Nolako fidantzia eta kharrekin ez dio berehala ihardetsten. Lg II 295.
Jinkoak nahi du haren bidetan karrekin ibil gaiten. Mih 37.
Othoitz dezagun kharrekin. MarIl 95.
Egin ditzagun kharrekin gure barurak. Jaur 104.
Lehia eta kharrekin desira dezagun [...]. Ib. 117.
azpisarrera-13
GARRETAN.
azpisarrerakoSense-13.1
a)En llamas, ardiendo.
Cf. A Morf 582: "'En la mano, en casa, en el mercado' decimos sin esa ta: eskuan, etxean [...], a diferencia de sutan al fuego [...], garretan en la llama (c), ketan en humo". Tr. El único ej. de garratan se documenta en Añibarro (EL2 57).
Zuen faltaz gehiago eztaudezen kharretan / baña zerurat iganik othoitz debotenetan. EZMan I 124.
Eta halaber ikhusten du / ene bihotza kharretan. Gç 122.
[Sua] kharretan emanen da. HeGudu 111.
Sirakusa güzia garretan ikhusi zianian. Egiat 266.
Luxurijaren suba garretan eukiteko. fBOlg 47.
Su bethi garretan zaudena. JesBih 439.
[Nere biyotzeko amoriyua] garretan dago. Bil 158.
Garretan ezarzü eta erra ezazü ene bihotza. CatS 80.
Uri leial, gaixoa, garretan dana!SBaroj(
inFrantzesB II 121
).
Bere su-labe guztiak garretan, ola oro ikara, tximista, ortziri, ke ta burrunba egiña zagon. LhYol 11.
Jaunak garretan jarri zizuan / biotz-barrenean sua. JaukolBiozk 34.
Andrea zen ikaretan. / Labe-haga su-garretan. Etcham 204.
Erri guzia garretan jarriaz. Euzadi 24-12-1936 (ap. Alkain 141
).
Orriak azken-garretan dagoz / udagoengo urretan. GandElorri 200.
Ezin eban gorde erebixan amorrua [...]. Eta barrutik garretan [...] ekin zetsan [...]. EtxbaIbilt 486.
Enborrak pillatuta garretan. AtañoTxanKan 51.
Zerua garretan zegoen, airea txoriz josia. MEIG I 60.
v. tbn. Dv LEd 161. Jnn SBi 81. AB AmaE 132. Yanzi 101. Ldi BB 116. TAg Uzt 8. Mde HaurB 97. Zait Plat 35.
azpiadiera-1.1
Itz guztiak Jainkozko maitasun-garretan irtetzen zitzaizkion. AArdi 119.
Ez al dago or ba Jesus / maitasun garretan?JaukolBiozk 103.
Erromesa an gelditzen da / bijilirako yoran-garretan. SMitxAranz 136.
azpisarrerakoSense-13.2
b)(V-ger). "Garretan. A todo vapor; caminar de prisa" Ort Voc.
azpisarrera-14
GARREZ.
azpisarrerakoSense-14.1
En llamas.
v. GARRETAN. Guztiarekin daudela kharrez gori labean. EZMan I 113.
Eguzkia lo, illargia ta izarrak garrez. ABAmaE 375.
Ez da mirari lenbizikoak / il baziran garrez. Ayesta 87.
GARREZKO.
Llameante; ferviente. Suaren kharrazko mihi batzuekin. EZNoel 118.
Kharrezko leze huntan / dire gustiak urthu. Gç 166.
Amudio karrezkoak. Ib. 81.
Suzko eta kharrezko jokho eta habarrots izigarrietara. ES 175.
Isurtzea ene bihotzerat suzko eta kharrezko, amudiozko eta estitasunezko spiritu hura. Ch IV 14, 3.
Suz ta garrezko ibai andi. CbEg II 120 (Dv LEd 216 su eta garrezko; v. tbn. suz ta garrezko en Cb Eg II 106 y CatV 92).
Suz ta garrezko gogo erasegiak. CbCatV 92.
Inozentziazko eta kharrezko denbora bat. MarIl XXII.
Eguzkiaren antzeko tximist garrezkoak. ABAmaE 111.
Garrezko mintzaldiz. Iratz 138.
azpisarrera-16
GAR-SU.
Naiak âl eman; / irabazteak, gar-sua. "La victoria le enardecía"
.OrEus 399.
azpisarrera-17
GAR-ZIRRISTA.
Lengua de llama. Zerbait pindar bazitaiken beraz ene baitan, bainan biziki ahula. Ufatuaren bortxaz zaizko artetan gar zirrista batzu atera. XaOdol 34.