1.
(gral.; O-SPAd 878, SP (+ o-), Urt I 70, Ht VocGr 418, Lar, Aq 61 (R), Arch VocGr (o-), Añ, Izt 96r, Dv (o-), H (+ o-), Zam Voc),
hundar (BN-mix, S; VocBN, Gèze, Dv(BN-ciz), H(BN, S)),
under (H(BN, S)),
untharRef.:
A (ondar, hundar); Lrq (undar); Iz Als (ondarrak), ArOñ, R 401; Etxba Eib ; Izeta BHizt ; Elexp Berg. Resto, residuo, sobra; poso; vestigio."La lie, le reste"SP.
"
Bertzeren ondarrak, les restes d'un autre"Ib."Desecho, sobra, resíduo", "hondarras, heces" Lar."Melaza, eztiaren liak, ondarrak
"Ib."Ovillo en lo bajo del vestido"Aq 61.
"Residuo, heces", "resto, residuo, sobra, hez", "poso", "rastros, reliquias (AN)", "sobras" Añ."Le reste, la miette"ArchVocGr.
"
Afari ondarrak, les reliefs du souper"Dv.
"
Ez naiz ni bertzeren hondarrak lakhet zaitana, [...] ce dont les autres ne veulent pas. Untzietan gelditzen den hondar zikhina, le fond malpropre qui reste dans les vases"H.
"
Maiko ondarren billa izaten zan Lazaro eskekua
"EtxbaEib.
"
Pitxarkadia, ondarretarañok eran eban, se bebió un jarro hasta las heces"Ib."
Beti platerian lagatzen dau ondarra
"ElexpBerg.
Cf. VocNav: "Ondarra: [...] En Ochagavía llaman así al grano y polvo (bulia) que queda en la era, después de trillada y recogida la paja". v. kondar,hondakin. Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur desde principios del s. XIX. (H)ondar es la forma general. En la tradición septentrional son mayoría los autores que lo emplean sin aspiración inicial. Con aspiración se encuentra en Materre, Axular, CatLav , Prot,ECocin y Zalduby, y ambas formas en Haraneder. La forma undar se documenta en López, Etchahun (304), CatS, Hiriart-Urruty (en éste junto a ondar ), J. B. Etcheberry y en un ej. de Herria, y unthar en Prop . En DFrec hay 49 ejs. de (h)ondar, 9 de ellos septentrionales, y 4 de undar, tbn. septentrionales.
[Anunzioak] barkha arazten derauzte [eriei] bekhatuen hondarrak, leheneko sagaramenduei orhoitu gabez [...] azkendu zaiztenak. Mat 136.
Ura egotu den untzia bezala, bat ere hondarrik, kutsurik eta [...] urrinik gabe. Ax 532 (V 342).
Gaiñak, pikaiñak eta hautuak bertzeren, hondarrak eta arbuioak Iainkoaren. Ib. 181 (V 123).
Azkendu diren seinaleak eta ondarrak orai ere lekuko dire, hek gizon [...] sainduak zirela. "Vestigia"
.SPImit I 18, 5.
Hainitzetan hekin sopen ondarrak iaten zituen. SPPhil 272 (He 275 zopa ondarrak).
[Zeren erlikiak baitire] gorphutz baten hondar preziatuak. CatLav 106.
(V 59)Ukho egitekotzat bere amodio propialaren zenbeit hondar flakori. HeGudu 79.
Eske / etorria, / bertzen bortara, / hekin ondarren biltzera. Monho 140.
[Erlikiak] izan zirian gorputzen ondar beneragarriak. CrIc 51.
Edan eragin deutse kaliz garratz minaren ondarra, ondoa, ondakin guztia. AñNekeA 226.
Geratuten da arimia pekatubak itxitako ondarragaz ta makaltasunagaz. fBIc III 272.
Ontzijaren edari berenoz betia azkenengo ondar ta apakiñetaraño [edan]. UrMarIl 46.
[Agotak] bertzen ondar guziak, arropatzat onak. HbEsk 228.
[Neskatxak] ilea sagerdeka bi alde yautsia, / [...] beharri gibelean sar arte ondarra. Ib. 181s.
Eta lau milla gizon [...] ase ziran; eta ondarrakin zazpi saski bete zituzten. Lard 405 (Zerb IxtS 85 ondarrekin).
Orduan hobeena hartzen da eta ondarra begiratzen neguan erleei ematekotzat. DvLab 301.
[Oliadürak] bekhatiak eta bekhatien undarrak xahatzen tü. CatS 91.
[Irris] buruxkak gelditzen diren untharrekin egos arazirik egiten dute salboin bat. Prop 1883, 126.
Joango naiz salto bian Amerikara eta beriala naiz biurtu nere bostegun milla eta ondarrak arturik poltsan. Apaol 49.
Orai ez dugu halako pilotari ederrik, zaharrik eta lehenekoen hondarrik beizik. ZbyRIEV 1908, 86.
Bozik janen zituen xerriek uzten zituzten ondarrak. Lap 224 (V 101).
Jainkoaren izpirituak bilduko ditu gorphutz hilen ondarrak eta bizitze berri bat emanen diote. Ib. 390 (V 178).
[Turken armada] barreiatü, phorrokatü eta ondarrak ihesi igorri. IpHil 31.
Hogoitabatetarik ja hamabi onak; hiru tzar. [...] Sei ondarretarik [...].HUZez 91 (47 undar).
Ogipekoen ondar zikiña, gizon zirzillen billutstasuna [...]: Ozinbeltzeko seme bategaz berbetan zagozana etzaite aztu. AgAL 94.
Santuen ondar edo errelikiya. ItzAzald 73.
Aginen artian aurreko gaubeko ondarren bat geratu. Ib. 161.
( s. XX)Harriak xehakatu zituen heien uztak. Gelditu ziren ondarrak [...] otthe batzuek jan zituzten. CatJauf 26.
--Ni ederki asea nuk. --Neretzat ondarrik ez duk?Ox 103.
[Jesusek] lohizko ondarra dena beharko duela edan. Ib. 78.
Jaso eitzak ondarrak gerorako. Noizpait ere bearrean arkitu inteke. LekEunD 17.
Behakoa ximixtan derabila gure dafailako ondarretan gaindi. JEBer 31.
Goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren / ondarrak nabari. LdiBB 108.
Guzira, emanak: 109.150 Lko.; Ondarra: 650; Guzira: 109. 800 Lko. LdiIL 119 (v. tbn. 121 y 123).
Yan zuen aien aurrean, gero ondarrak artu ta eman zizkien. IrYKBiz 531.
Labean ez baduzu ondar aiek beste [...]."Más que aquéllo poco"
.OrEus 114.
Ondarrak [...] guriak ziran / oraindik ere jankizun. "Los restos eran sabrosos"
.Ib. 235.
Baitutako ogasunak saldu ondoren, zor-dirua eta gañezkakoa Ogasuntegian sartuko dira [...]. Ondarra, zordunari emango zaio."El resto"
.EAEg 29-5-1937, 1721.
Ildako aren uzkin ondarrak kutxatilla txikian ekarki gatoz. ZaitSof 40.
Giza-langilleak eztaki zer egin ondarrekin. Zapatariak larru-pusketakin, arotzak egur-ozpalakin. VillJaink 50.
[Monoteiusmua] Jainkoak lehen-gizonari agertutakoaren ondarra ote den jakitea, ezta batere gauza samurra. Ib. 21.
Gero, [belar] besadak egin, sokaren gaiñean jarri, ondarrak bildu.BBarand 48.
Hik behar kafea ereman; badiat oraino ondar bat bainan gutixago. LarreArtzainE 180.
Giza gorputz-arimen hondar zikinak [...] igeri daramazkien erreka. MIH 286.
Mozarabe-hizkuntzaren hondarrak biltzean [...].Ib. 145.
v. tbn. Azurm HitzB 28. Ondar: StPierre 35. Barb Leg 143. Munita 22. Gand Elorri 99.
azpiadiera-1.1
(Como segundo miembro de comp.)."
Min hondarrak, restes de maux, de douleurs"H.
"
Ardo onak emateizkit indarrak, ardo onak kentzen min hondarrak
"Lh.
"
Galondarrak batu: recoger los residuos (espigas) de trigo"IzArOñ.
Eztezazuela har diru falsoa diru onarekin, ez eta urre-ondarra urre finarekin. SPPhil 311 (He 312 urre baxoa).
[Purgatorioan] pagatzen baitituzte bere bekhatuen pena hondarrak. CatLav 75 (V 46).
Baldinetariak armadetako Jaunak ez balarozkigu konserbatu gure hazi ondarrak. HeRom 9, 29.
Hauzoek zuten laguntzen filda hondarrez beztitzen. Prot 69.
Arkitzen diraden burnigai ondar apurretatik ezagun da [...].IztC 70.
Badire hor-hemenka harrasi ondarrak / suntsituz daramatza emeki denborak. HbEsk 91.
Dituzun iratze, othe puska eta hosto ondar guziekin. DvLab 344.
Alferretan ene sinheste ondarreri estekatzera hari nintzen. Lap 17 (V 10).
Edeki ezozu eskuetan duen diru undarra. HUZez 60.
Maitik jausten diran ogi-ondarrak. ItzAzald 63.
Mallatu bear dira iregurrez (tralluz) galondarrak. AgG 27 (v. gari-ondarrak Or Eus 283).
Azukre ondarrak [...] biltzen. BarbSup 65.
Maitasun ondar oneik gorderik goguan. LauxBBa 18.
Ill-aurreko indar-ondarrak zuzpertu?LdiBB 38.
Iztxoak ere bai-baitute beren norberetasuñoa, beren arrotasun-ondarra. LdiIL 30.
Urtetik urtera, irabazi-ondarrik balitz [...].Ib. 98.
Euri-ondar bat geldi baledi. "Si se posa algo de lluvia"
.OrEus 228.
1.000 laurlekora irixten ez dan diru-ondarra.EAEg 1-2-1937, 952.
Xorta-xortaka biltzen ditugu hek utzi amets ondarrak. Iratz 181.
Jo nezazue, azota, [...] xehaka. / Bil lohipean irrika nere haragi ondarra. Ib. 136s.
Haurrak [...] xokolet-ondarrean erhia sar eta [...].LfMurtuts 10.
Elgar iduriak gerthatu dira emaztia ala senharra. / Estimu txarrian phasa behaute beren denbora undarra."Lili polit bat badu" (ap. DRA). Gelditu dan fede-ondarrak altxaraziko al yun noizbait ere. Or QA 90. Gorputz-ondarrak urrunagoko Eliza batean zeudin. Ib. 52. Eta azkenekotz, haren duda ondarrak aienatu ziran. Mde HaurB 76. Urregorrizko laiño argi bat. / [...] Argi ondarrak, sarkalderantza. Gand Elorri 200 (169 janaldi-ondar). Egun, zer egin behar dugu? Artho undarrak xuritu? Etcheb MGaric 160. Txanpon ondarrak. Erkiag BatB 188. Etxeko zorrak pagatzeko diru-ondarrak zintzo batu. And AUzta 136n. Wizky ondarra edaten du. Larz Iru 118. Aientzako [txorientzako] jan-ondarren batzuek zorroan sartu ta aterako zan. NEtx LBB 96. Burdin hondarren / ibai beltzean. Azurm HitzB 50. Aserre-ondar guzia enbidatu. "Todo el resto de su cólera"
.BerronKijote 65.
v. tbn.
ECocin 17. StPierre 34 (o-).
azpiadiera-1.1.1
(Ref. a personas). Hala denbora huntan ere ondar batzu salbatuak izan dire graziazko hautu batez. HeRom 11, 5 (Dv ondar batzu
).
Ihesari eman zen soldadu ondarra / yoan zen kaustu arte Eskaldun zaharra; / [...] harmada zehatutik eskapatu Gothak. HbEsk 226.
Zenatorrek boza eman dute serora eta fraide eskola-emaile ondarrak [...] kendu behar direla. HUAurp 143.
Eguerdian bazkaldu, ta gelditzen ziran gonbidatu ondarrak, Donostiko lengusuak, joan ziran. JAzpiroz 196.
azpiadiera-1.2
Trinketean salduak izanen direla zapeta-andana bat, feria undarrak, prezio onetan. Herr 15-3-1956 (ap. DRA
).
sense-2
2.
(V-m-gip, G, AN-gip-larr; IC 442r, VP 69v, Lar, Añ (G), Dv (V, G), H)
Ref.:
A; Etxba Eib; Asp Leiz2 (are); Gte Erd 128. Arena."Bord de la mer, grève, sable"Dv.
"En V-m ondar es arena de río y are lo es de la mar"A.
"La [arena] que queda en el cedazo (especie de gravilla) se llama ondar
"AspLeiz.
v. ITSAS-HONDAR (b), LUR-HONDAR. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII sólo en la tradición meridional.
Ondarrean, arean edo urean egiten diran letrak. MbJBDev 108.
Itsasoko ondar edo areak baño pekatu geiago ditut!CbEg III 303.
Etxiaren zimenduba egin da ondarraren ganian. MgCO 276.
Lurrak ona izateko bear du buztin ainbat ondar. ItDial 44 (Ur ondar; Dv legar, Ip hariña).
Ugarituko det zure jatorria [...] itsas-bazterrean dagoan ondarra bezela. UrGen 22, 17 (Ol, Ker, BiblE (h)ondarra; Urt harea, Dv, Bibl legarra).
Afrikako ondarrak / die egin mudantza.Afrika 154.
Kanpoko bedar eta itxasoko ondarrak. AranSIgn 214.
Bakar bakarrik nago / zeu barik munduan, / Afrikako ondarretan / leoia moduan. AzcPB 60.
Ondar gañean etzinda. AgKr 199.
Ondarrean etzinda. Ib. 63.
Ondar gorrizko basamortu onetan. NEtxAntz 82s.
Bidea ondar ariñez estalia. AnabAprika 41.
Ondar bustiaren kolore berbera. Ib. 42.
Bide zabaletan ondar-palakada batzuk geiago bota arazi. VillJaink 86s.
Ondar eta abar atereaz kaietan.EtxabuKontu 35.
Artu du zaku ondar ori bizkarrean.MMant 18.
Giltxurdiñetako ondarra edo arriak uxatzeko.Ostolaiz 31.
Hondar higikorretatik urruti [eraikiak]. MEIG III 119.
Hipotesis direlakoak, horratik ez dira ondar-gainean eraiki behar. MEIG VI 105s.
v. tbn. AA III 396. fB Ic I 43. Sor Bar 103. Arrantz 104. Ud 83. Ldi IL 103. Or Mi 150. Ir YKBiz 141. TAg Uzt 37. Eguzk GizAuz 187. EA OlBe 56. Mde HaurB 98. Munita 41. Txill Let 52. JAIraz Bizia 62. Gand Elorri 136. Basarri 100. Osk Kurl 161. Salav 87. Azurm HitzB 54. Lasa Poem 77. Berron Kijote 139. Ataño TxanKan 252.
azpiadiera-2.1
(V-m, G ap. A; Lar, H, que cita a It). "Arenal"Lar.
"Playa"A.
v. hondarreta. Zeruko izardia, ondarreko are xea, basoetako ostoak. LarSAgust 10.
Eztüka ondar hartan haiñbeste jende zathizkatürik ikhusten, [...] eztüka ikhusten herioala haiela eramaiten. Egiat 201.
Goseak eraman zuen ondarrera eta asi zan [txakurra] maskor jaten. ItDial 21 (Ur ondarrera; Dv itsas-bazterrera).
Onetan egozala, sartu zan egiñalean ondarrera mutikotxu [...] bat. AgKr 64.
Alargunari jakiñan gañean jarri diote ondarrean gertatu zanaz. AnabUsauri 91.
Zoiaze ondarrera, edo Talara edo kabuko tanborrera!ErkiagArran 49.
sense-3
3.Rechazo."Rebut, ce qui est méprisé, réjeté"H, que cita a AR. [Jesu-Kristok] nahi uken baitu izan gure amorekatik gizonen undarra, eta populiaren mezperetxia. AR 298.
sense-4
4.Misterio. Nok igarri ondarrau? Ete nago itxurik?"¿Quién comprenderá este misterio?"
.LauxBBa 100.
azpisarrera-1
HONDAR-ALE.
Grano de arena. "Ondar-ale, (Echve) grain de sable" Dv. "Buruko illiak ta itsasoko ondar aleak baño geiago" H. v. HONDAR-IZPI, HONDAR-PIKOR. Urrea, dan garbiena [...] ere, ondar ale bat bezala da jakiundearen pare. AA III 405.
[Salbatzen diranak] ondar-aleak baño ugariago izango dira. Ib. 281.
Baiña geure aldetik ondar ale bat eztogu ipinten. AgAL 29.
Nere bizi guzia [...]. Ondar-ale au gurpil aundi orren azpian ipiñi bear dudala. VillJaink 165.
Neronek ere, ainbeste orduz gaiñera, nere ondar-alea edo erderaz granito de arena esaten duten puskatxoa ekarri nuan. Insausti 158.
v. tbn. Ldi BB 150.
azpisarrerakoSense-1.1
(
hondar-aletxo
). Kresala da nik euskerearen alde gaur dakartan ondar aletxoa. AgKr 9.
HONDAR-AÑO.
Duna. v. HONDAR-MUINO. Badituzu ere ondar-añoak edo dunak. AnabAprika 8 (v. tbn. 24 y 35).
azpisarrera-4
HONDAR-AÑOETA,
HONDAR-ANOETA.
Duna. v. HONDAR-MUINO. Ondar-anoeta batzuek ertz eta itxura ikusgarriak izaten dituzte aizeari eskerrak. AnabAprika 8s.
azpisarrera-5
HONDAR-BAHE(ondarbe R ap. A; Aq 26 (R)). "Cribo" Aq 26. "Criba" A.
azpisarrera-6
HONDAR-ESTALI.
"Culillo. Ondar-estali bat besterik etzegoan, no había (en la vasija) más que un culillo (de líquido) (AN-larr). Ondar-estali bat, un culillo, un poquito de bebida; litm., una cubierta de las arenillas (AN-larr)" A EY III 271.
azpisarrera-7
HONDAR-ITSASO.
Mar de arena. Sahara, irakurlea, ondar-itsaso zabala dezu. AnabAprika 8 (v. tbn. 36).
azpisarrera-8
HONDAR-IZPI.
Grano de arena. v. HONDAR-ALE. [Itxasoko ondartzatik] aldiko ondar izpi bat bakarra eramango balu [...].ArgiDL 32.
azpisarrera-9
HONDAR-KOLORE.
Color arena. Badituzu belar gabeko mendiak, ondar kolorekoak. AnabAprika 8 (v. tbn. 48).
azpisarrera-10
HONDAR-LAINO.
Nube de arena. Aizeak arrotzen zuan ondarrarekin ez zan ezere ikusten. Ura ondar-lañoa zan. AnabAprika 96.
azpisarrera-11
HONDAR-LUR.
Tierra arenosa. Ondar geiago badu buztin baño deitzen zaio ondar lurra. ItDial 43s (Ur lur ariña, Dv legar lurra, Ip hariña lürra
).
Piñu au berez ondar-zalea da; ondar-lurretan etortzen da beintzat ondoen. Munita 79 (v. tbn. 87).
azpisarrera-12
HONDAR-MAHAI.
Banco de arena. [Ondo ekian] nun egozan tirañik gogorrenak eta ondar-mairik andienak. AgKr 82.
azpisarrera-13
HONDAR-MENDI.
"Ondarmendi (L, BN, S), montagne de sable, dune" Lh. v. HONDAR-MUINO. Oriek dituk Arcachongo ondarmendiak. AnabPoli 46.
azpisarrera-14
HONDAR-META(ondarmeta L, BN, S ap. Lh; Lar H). "Bancal, montón de arena a las orillas del mar, ondar pilla, ondarmeta" Lar. "Baxío en el mar" Ib. "Monceau de sable" Lh. [Umeak] ondar-metak eraikiketan. TxillLet 49.
azpisarrera-15
HONDAR-MONDAR.
azpisarrerakoSense-15.1
a)(L, Sal, R; SP, Lar Sup, H). Ref.: A; Lh (ondar-). (Pl.). Restos, residuos. "Mahats hondar-mondarrak, grappilles de raisin" SP. "Racimos que quedan hecha la vendimia, mahats ondar mondarrak" Lar Sup. "Últimos residuos" A. "Restes" Lh. Mahats hondar-mondarren billa. Ax 173 (V 116).
Bazkaldu bazerate, ken ortik berealaxe bazkalkin-ondarmondarrok. AArdi 69.
Zergatik maasti ugaritik batzuk igali guzia artzen, besteek ordea ondar-mondar txigorrak?OrMi 85.
azpiadiera-1.1
Altube iauna poliki ari zaigu erdalkeri zenbait argitaratzen. Elkarren berri ez genula, batean asi nintzan ni ere ondar-mondar ematen. OrEG 1952 (3-4), 23.
azpisarrerakoSense-15.2
b)Fin, término.
Dagonillaren ondar-mondarretan (a fines de agosto). EtxdeJJ 201.
Urteak esku-artetik labainki dijoazkigu eleberri onen ondar-mondarretan. Ib. 231.
azpisarrera-16
HONDAR-MORDO.
Montón de arena. Bakarrik irauten dute nolapait matsdi banaka batzuk, besteen aztarnak ikusten diralarik ondar mordo moldakaitzetan. IztC 148.
azpisarrera-17
HONDAR-MUINO(ondar-munho L ap. Lh; H; ondar-muno Lar Dv y A). "Dunas, montecillos de arena que forman las olas" Lar. v. HONDAR-AÑO, H.-MENDI. Txirripio-eiza... / Mendilauetan / ondar-munoz muno / makurka, geldi, / eskuan su-izkillu. LdiUO 31.
azpisarrera-18
HONDAR-ONTZI.
Eskuetan gatz-ta ondarrontzia, besoetan linai-ardatzak [...]."Vaso de arena"
.AOrtzuri 142.
azpisarrera-19
HONDAR-PIKOR.
Grano de arena. v. HONDAR-ALE. Libiako itsas-ertzean aizeak zenbat ondar-pikor darabilzkin iakin nai izatea. IbiñVirgil 84.
azpisarrera-20
HONDAR-PILA(Lar H, msOch ap. A), H.-PILO. Montón de arena. "Bancal, montón de arena a las orillas de el mar, ondar pilla" Lar. "Encalladero" Ib. "Baxío en el mar" Ib. "Ondarpilla, encalladero" A. Zure Bella Amberesa ipurdiz-gora ondarpil orietan ikusi bearko degula. LhYol 43.
Gaixoa ondarpillean zetzan kordebage. 'Sur la dune'
.OrMi 120.
Ondar-pillak egiñez josta. OrEus 33.
Ondar-pillo beltz-ugerra barrutik itxas-uiñak irabiatu oi du. 'Arrastran fango'
.ZaitSof 178.
Ondar-añoak edo dunak, mendi txikien itxurako ondar-pillak, aizeak ala jarriak. AnabAprika 8.
Itsasoko ertzean ondar piloak egin. ZaitPlat 32.
Ara gurdian beiekin eramanda, berealako ondar-pilla an egon zan. JAzpiroz 202.
azpisarrera-21
HONDAR-PURRUSKA.
Resto, sobra, residuo. Egurrak xeatzean gelditzen diran ondar-purruskak omen dira zotzabarrak. ZaitPlat 61.
azpisarrera-22
HONDARREZKO.
De arena. Ondarrezko menditzarrakaz / beterik dagotzu urezko landa. ABAmaE 380.
Ondarrezko lurralde zabala. AnabAprika 100.
Orduan ondarrezko pista zegoan. Albeniz 185.
azpisarrera-23
HONDAR-HUSTU.
Desarenar. Plaia-hondar-hustuak udazkenean / ez du ene etsipenaren zapore garratza. "Vaciada de arena"
.LasaPoem 62.
azpisarrera-24
HONDAR ZABAL(V-m ap. A Apend). Playa; arenal. Ugiñak, Karrazpio ta Izuntzako ondarzabalak begiztatuaz etozan itsas-barrenetik. ErkiagArran 193.
Oasisaren baztarretik ondar zabalera atera giñan. AnabAprika 36 (v. tbn. 103).
azpisarrera-25
HONDAR-ZALE(Planta) que se da bien en tierra arenosa. Piñu au berez ondar-zalea da; ondar-lurretan etortzen da beintzat ondoen. Munita 79.
azpisarrera-26
HONDAR-ZIRAUN(ondar-zirau Lar H, Hb). "Cerasta, cerastes, serpiente semejante a la víbora, ondar ziraba" Lar.
azpisarrera-27
HONDDAR(Forma con palat. expr.). Ekin diot paper-onddar batzuk beztutzen. LdiIL 30.