Tr. Se documenta ya en el s. XIV en la oración popular navarra (eraizeten ) y más tarde en vizcaíno (iraxegi en Artazub); en vizcaíno, aunque poco documentado, se encuentran al menos otras tres variantes: eraxegi (RS), erexegi (<-esse-> Oe), erexegin (Añ LoraS 95) e iriziki (Mg CC 230 y VMg 15). Al Norte lo emplean Leiçarraga (eraxeki, iraixeki, iraxeki (Lc 12, 35)), Pouvreau (irazeki). y Haraneder (irazaki). El resto de los ejemplos son casi en su totalidad guipuzcoanos. En el s. XX escasean los testimonios. Irazeki es con mucho la forma más extendida dentro del guipuzcoano, pero hay otras variantes documentadas: erazeki (Aguirre de Asteasu, Beovide...), erazaki (Cardaberaz (Eg II 162)), e irazaki (Larramendi (SAgust 9), Cardaberaz (tbn. irazki (sic) Eg III 305), Arana y Arrue (GB 3)).
etimologikoa
Etim. Causativo de izeki .
sense-1
1.
(G; SP, Lar, Añ(G), Dv),
eratxeki (L),
erakitxi (Aq 1182 (AN)→A),
eratzeki (Sal),
eraxegi (Lcc),
eraxeki,
erazaki (G-goi),
erazeki (G-to, AN-gip; VP, Lar),
erexegin (V-arr; Añ),
erexegi,
iatzain (G-nav),
iraixeki (A, que cita a Lç),
iratzagi (UrtGram 384→A),
iratzi (AN),
iraxeki,
irazaki (Volt 42, H, A(que cita a He)),
irazegin (G-goi-to),
irazki (AN-5vill (Azkue añade: 'pronuncian más bien iraazki')),
irizigi (V-m; AApend),
irizikiRef.:
A(erazaki, erazeki, eratzeki, erexegin, iratzi, irazegin, irazeki, irazki, irizigi);
IzAls(yazain)
. Encender, arder, dar fuego, quemar; (sentido fig.) enardecer, arder.(Empleado sobre todo con aux. trans.)."Arder mucho, asko eraxeko [sic]"Lcc.
"Arder"VP 26v.
"Soplavivo te lo doy, juego del palico encendido, atsi eta erazeki
"Lar.
"
Irizigi (V-m), enardecer. Diruen diruak irizigita dagoz aurten mariñelak, este año los pescadores están satisfechísimos por la abundancia de dinero"A(A Apend dice "Es más bien 'envanecerse'").
Cf. Añ: "Incendio, erexeginaldia". v. izeki, piztu. Liburuetan irakurten, argizagi eraizeten.
PaterN
4.
Su xipito batek zein egurtze handia iraxekiten duen. LçIac 3, 5.
Eztute iraixekiten kandelá. LçMt 5, 15.
Ai nazazun guzia zure presenziaz irazeki, erre. SPImit IV 16, 3.
Aiñ suturik eta irazekirik zedukan bere biotza. LarSAgust 14.
Irazakazu beraz zure zeloa eta egizu penitentzia. HeApoc 3, 19.
Aragiaren lujuriako infernuko suak eta garrak irazakitzen dira. CbEg III 361.
Burnia sutegian berotzen eta erazekitzen da. AA I 412.
Erazeki zan biyaramoneko alboroto andiagua. CartAnd 379.
Gomorra, Adama eta Seboin-go erriak irazeki eta osotoro erre. Lard 20.
Espiritu Santuaren etorrerarekin biotz ondo prestatuak, esan diteke erazeki ta sutu zirala. BvAsL 163.
Biotza su ontan dugun irazeki. OrPoem 538.
Ospel legorrez / fobera haundi / bat nien / irakezi. ArtiMaldanB 197.
v. tbn. Gco I 398. Izt C 440. MSIgn 355. PE 37. EE 1883a, 232. Zab Gabon 99. Arr May 139. A Ardi 51. KIkG 84. ArgiDL 103. Itzald II 133. Zait Plat 15. Erazeki: Ur BulaG 530. Eraxeki: A EY I 157.
azpiadiera-1.1
(Con su o similares). Irazeki debana [...] kar ori. LarGram 391.
Nigan sua irazaki bedi. CbEg II 39.
Erdu, Espiritu Santu Jauna, zeure fielen biotzetara, eta erexegi <-esse-> egizu gugan zeure amorezko sua. Oe 4.
Etzan larunbatean janik maneatzen, ez eta surik erazekitzen ere. AA II 44.
Lujuriaren sua erazekitzea. AA III 380.
Sualdi luzaroakoak mendiai irazekerik [sic], denpora askoan jariotu zuten errekak urre ta zillar naste. "Ardidos de luengo incendio de montes"
.IztC 62.
Irazeki zazu su aundi bat. BvAsL 217.
Belaunik-belaun Prometeuren sutan irazekitako sua, garra zeriola, iraunerazten aleginak alegin leiatu ziran. ZaitPlat 23.
sense-2
erazeki,eraxegi. (Aux. trans. tripersonal). Mizkeriak eraxegi <-jegui> deutso. "La abundancia de regalo lo ha encendido"
.RS 519.
Erazekitzen diozu soroaren ertz batean lasto bati; onek besteari, besteak besteari. AA III 562.
sense-3
(Aux. intrans. bipersonal). Nondik eta nola etziakiela batetan erazeki zitzaion etxeari alde guzietatik eta su eta garren artean ill ziran. AA I 573.
Au enzutean, irazeki zitzaion Irizar jaunari su ta gar. Ib. 164.
Farragarrizko berri onekin Saul-i ezin geiagoraño irazeki zitzaion. Lard 168.
sense-4
2.(SP), erazeki (VP), erasegi,eraziki,errexegin. (Part. en función de adj.).Encendido, ardiendo, ardiente."Fogoso"VP 28r.
Artuko dot esku batean gezia, / bestean zuzi iraxegia.
Artazub
4s.
Kandela eraxekia. LçMc 4, tít. (v. tbn. Apoc 8, 10).
Hura zen lanpa irazaki bat eta argi egiten zuena. HeIo 5, 35.
Karidade au izandu zan aiñ irazeki, bero, santu ta andia, non [...]. LarSAgust 13.
Burnia sutegian baño irazakiago irtengo naz. CbEg II 39.
Santu guztien suz ta garrezko gogo erasegiak. CbCatV 92.
Labe irazeki batera botarazi zituen. Ub 53.
Zure amorioko su eraziki orrekin.
IntzSerm
183.
Gloriaren gurari errexegiña edo bizia. (In AñCS 6
).
Infernura, sufre erazekizko ainzira edo osin batera. AA III 476 (407 irazeki).
Izerdi irazeki batek hartu zuen. ArrGB 87.
Salbatzalleaganako amore irazakia. AranSIgn 44 (15 irazeki).
Zer amodio irazekiak / jaioterrirenganako! Otag(
inFrantzesB II 132
).
v. tbn. Cap 141. SP Imit II 11, 4. Izt C 225. Lard 23. Ant EE 1884b, 40. Bv AsL 185. ArgiDL 122. Itzald II 129. Or Mi 63. Mde Pr 183. Zait Plat 23. Onaind in Gazt MusIx 150. MEIG IX 132s (en colab. con NEtx). Erazeki: Ur BulaG 554. Erexegin: Añ EL1 235. Irazaki: SMSerm 194.