I.(Adj.). Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga. Al Sur se emplea desde mediados del s. XVIII. En dialecto vizcaíno no hay ningún testimonio anterior al s. XX.
azpiadiera-1.1
1.
(V-gip, G, AN, B; SP, Lar, VocBN, Hb, Dv, H),
bigurri (G, B, L-ain),
biorri (V),
buhurri (S; SP, H),
buhurru (Foix ap. Lh.),
murri (R-uzt)
Ref.:
A(
bigurri, biorri, biurri, buhurri , murri
);
Lrq(
bühürri
);
IzUlz;
EtxbaEib;
GteErd 285;
IzetaBHizt2;
ElexpBerg
. Perverso, malicioso, malo; rebelde, travieso, inquieto."Bigearre, malin, acariâtre"SP.
"
Buhurria, opiniâtre, acariâtre"Ib."Avieso","perverso"Lar.
"(Es una mala) cuca, biurria da txit
"Ib."(Fig.) revêche, indocile, rébarbatif, rebelle, récalcitrant, réfractaire. Bihurriarena egitea, faire l'indocile"Dv.
"Amoral, difficile, résistant de caractère, dur, sévère, irrité"H.
"Indócil, perverso"A.
"Indocile, brusque"Lrq.
"
Au ume biurria! (AN-gip)"GteErd 285.
"Travieso. Au mutiko biurrie!
"IzetaBHizt.
"Travieso. I txikittan biurrixaua itzan, biurrixaua...
"ElexpBerg.
O nazione sinheste gabea eta bihurriá. "
O nation incredule et de travers"
.LçMt 17, 17 (HeH bihurri; He gaizkoatu, TB, Ip gaisto, Echn gaixto, Dv makhur
).
Buhurriak auzikan, kortelariak azikan. "
Opiniâtres"
.OPr 513.
Han sarzekotz behar zara, / Esku-bihotzez xaku: / Ez bihurri, ez traidore. Hm 47.
Mende hunetako jendea xoil da bihurria. SPPhil ẽ, 2v.
Zer mutil zuzenak edo zer tresna biurriak dabiltzan Nagusiaren inguruan. LarFueros 49.
Ez da naturaleza haiñ bihurririk, zeiña [...] ez baitaiteke izan hezia. "
Revêche"
.HePhil 89.
Ematzen ohi ditu izpiriturik bihurrienak, hausten biotzik gogorrenak. Lg II 176.
Hekien naturaleza bihurria. Dh 249.
Zein etsai bihurriak ukhanen hintuen gudukatzeko. Ib. 149.
Endaiako erriaren asmo biurri kaltarkitsuen kontra. IztC 122.
Judu biurri gaiztoak. Ib. 267.
Ezen nola zuen sortzez ardura bihurria, / Bere kider zeukatena khentzera net pendia. Gy 143.
Gizon biurri aien biotzak biguntzeko eta atzeratzeko. Lard 20.
Moabko erregeak erakutsi biurri au egin zuen eta Israeltarrak sarean laster erori ziran. Ib. 103.
Gizon galgarri onek bere asmo bigurriak betetzeko egiñalik andienak egiten zituen. arrGB 21.
Iñazio zonbatenaz amultsuago, Franzizko hanbatenaz bihurriago. Laph 124.
Aragizko griña okerrak ta gurari biurriyak. '
Siniestras inclinaciones'
.AranSIgn 47.
Zuzentasuna biar genduen, / gertatu gera biyurri. PE 139.
Ez da jende hura ere, naiz bihurria den, osoki hezgaitza. Prop 1883, 12.
Ministro fedegabe gaizto bigurri [...] batek. ArrMay 154.
Elizako azken laguntzak harturik hil dela; bainan den bihurriena ere norapeit biribilkatzen da hiltzerakoan. HUAurp 155.
Jaidura makhur eta bihurriak. Arb Igand 66. Prankotar biurri (perverso) malzurrakaz. AgAL 124.
Ura mutil biurria, ura basakerra. AgG 68.
Txikitandik omen zan biurria. MujPAm 6.
Munduzale gaizto ta biurriakandik alde egiñaz. KIkG 40.
Guarda bihurririk izan bada Eskual-Herrian, Oxalde hala zen, eta bihurrienetarik. Ox 197.
Mutiko uraxe ta beste lau mutil biurri, txanpoika jokatzen. OrtOroig 21.
Munduak, deabruak eta jatorrizko griña bigurriak. ArgiDL 4.
Bertan zala Jose F. Mata, biurrien buruzagia, sekulako saillarekin. OrSCruz 138.
Gau biurria aizatuko din. 'Rebelle'
.OrMi 139.
Maitiar zitun txolarre / biurriak. "Traviesos"
.LdiBB 26.
Zurikatzalliai ta bigurrijai alde eragittian. Otx 100.
O gizaldi siñesgogor ta biurria!IrYKBiz 247.
Deabrua bera baño ere biurriagoa dek Antzuela au. TAgUzt 205.
Jolasaldi biurriak darabiltzki [...] aize bigunak. Ib. 146.
Onela jardungo ez lirakenak, agintzausle eta biuri larritzat joko lirake.EAEg 6-4-1937, 1440.
Erri dana izurri biurriak atxiki dun ezkero. ZaitSof 193.
Fomoré itsas-lapur bihurriak. MdePr 223.
Txarkeriz loitutako mundu biurri ontan?EtxdeJJ 279.
Bakar batzu edo asko baditxin atzerrian, Biurriari belaunik makur etziotenak. OrQA 86 (se refiere al caudillo de la sublevación de 1936).
Onela aztikerietan ere, ikasnai biurriz. "Perversae"
.OrAitork 289.
Sartu zan Lagundian aldi artan mutil gastetxo bat, bigurria eta azkarra bera. ManziGPatroi 197 (ap. DRA
).
Ba-ditu gure euskalkiak urtenaldi biurriak, esaldi bizkor eta sarkorrak, besteetan billatzen ez direan bezelakoak.Vill(
inBilbaoIpuiB 7
).
Irriparre errukitsu eta biurri-antxekoaz. VillJaink 25.
Gizakumea, abere uts bat: besteak baiño pixka bat aitzinatuagoa batzuen ustez, edo beste batzuen iritziz, bere asaba tximinoen ondoan biurriagoa eta okertuagoa. Ib. 64.
Ikusi du amak, asarretu da eta asi zaio (umeari): Alde emendik, bigurri barrabasa! EgutAr 20-8-1962 (ap. DRA
).
Irri gaizto biurriz. ErkiagBatB 150.
Mutil biurri aei bururatu yaken okerreria. Ib. 145.
Mando bihurrienak hezten dira, aski akituz gero. LarzSenper 62.
Maitale biurri!NEtxLBB 257.
Zerbitzalle biurri bat. EtxbaIbilt 485.
Nehoiz bakerik goza gabeko ene gogo bihurria. XaOdol 215.
Gaurko gizonak nere ustetan / oso biurri gabiltza: / alkarri ezer sufritu ezinda. UztSas 130.
Elea dute bakarrik ausart eta bihurri. Lf(
inCasveSGrazi 10
).
Mutil ona dek, baña gizajo samarra mundu biurri ontarako. TxGarmBordaB 14.
Biurri xamarrari [maixuak] kenduaz / beatz-puntetako otzak. Insausti 74.
Zer esango lukete orduan kritiko bihurriek?MIH 172.
Poli, Donostiako kaieko umezurtz bihurria, itsasora darama egileak.MEIG II 105.
Beste Enziklopedia da, Diderot eta D'Alembert-en bihurri hura hain zuzen. MEIG VIII 28.
v. tbn. Bv AsL 28. KIkV 58. TP Kattalin 179. Etcham 119. Enb 49. Lek EunD 33. SM Zirik 23. Basarri 166. Etxba Ibilt 488. Berron Kijote 133. Ataño TxanKan 99. Bigurri: Ag Serm 577.
azpiadiera-1.1.1
Burgosko Batzorde biurria Españako Jaurlaritzat aitortu duten Laterrietako Ordezkari, Eragille eta erritarrak. "
Junta facciosa"
.EAEg 10-12-1936, 508.
azpiadiera-1.1.2
(Fig.; ref. al tiempo)."
Egualdi bihurria da (AN-gip)"GteErd 85.
Ezagutu detan egualdirik biurri ta gaiztoenetako bat. AtañoTxanKan 138.
azpiadiera-1.1.3
Berterretxe, Patzola / eta Abadia... / Sakhatik da bihurri / hoien ukhaldia. ZbyRIEV 1908, 92.
Pilota ezkerraz halako firrinda errebes batean zerabilana [...]. Ikharan behar zinen egon, ez baitzen ageri norat zagon haren kolpe bihurria. Ox 201s.
Ez Larralden ukaldi gogorrek eta joko garbiak, ez Beheran ezkerraren beso bihurriak. JEBer 8.
azpiadiera-1.2
2.
(V, G, B, L, BN, Sal, R, S; Urt I 80, Dv, H),
buhurri (S; Gèze, H),
bühürrü (Foix ap. Lh.)
Ref.:
A;
Lrq;
EtxbaEib
. Torcido, sinuoso; retorcido."Tortu, tors"Dv.
"Tors. Bihurri ditu begiak, il a les yeux tors, il est louche (O Pr)"H.
"Torcido, enrevesado"A.
"Qui a tendance à se tordre"Lrq.
"
Barautz-biurri, broca en espiral. Barautz biurrixak, ostianguak baño lan askokin geixago egitten dau
"EtxbaEib.
Bekaiztiak, bertzetan, eztena dakusa, berartan, dena eztakusa, zeren ditu bihurri begiak. "Les yeux faits de travers"
.OPr 492.
Zurezko eskuairea, konpasak, eta bihurri den edo zurezko maxina bat. (1767). SenperEus 64.
[Huntzek] buru andi, moko bihurri eta bultu ozen batekin. HbEgia 140.
[Txalopa] bakotxak bere atzean bitsezko ari zuri luze biurri bat itxiaz. AgKr 62.
Bere makila han zuen orduko Piarrek [...] burdin palanga bezen bihurri. BarbSup 184.
Bost aker adar-biurri. OrMi 42.
Beatzak biurri, zabal egoak, / arroturik egakiak. "Retorcidos"
.LdiBB 38.
Erreskadak ibai-ibilli biurriaren antza du. TAgUzt 58.
Suzko suge biurriak bailira. Ib. 131.
Ao-ugal biurritan uzkaillita. ZaitSof 34.
Bidetxiur biurrietan. NEtxAntz 135.
Laxturko mendi-bide biurrietan barrena. EtxdeAlosT 13.
Kale estu biurriak. ErkiagArran 185.
Firma beharrean, zentzu gabeko lerro bihurri batzuk imini zituen. ArtiIpuin 35.
Errekasto biurria. GandElorri 203.
Zuaitz kaxkarra da, biurria, txalkorra, zarpilla, aitzartean sortzen dena. Vill(
inGandElorri 9
).
Eta mutiko esku-biurria paper-pilloa arturik, ara onaka igesi lez yoiala. ErkiagBatB 29.
Gizonaren bihotzeko bide bihurriak. Ib. 73.
Kreta-arriak egokienak izaten dira sugeek soroetan lapurtu uzta goxoak izkutatu eta euren kabi biurriak egiteko. IbiñVirgil 86.
Mella ibai biurriaren urbillean. Ib. 113.
Emaidazu soka biurri bat. BerronKijote 157.
Bekaizkeriak sustrai biurriak bat daukaz barren-barren sartuta giza-izatean. OnaindSTeresa 63.
Beatz biurri aiekin / botoieri zapalduaz. Zendoia 129.
Igitaia baiño biurriagoa omen zegoan aien zintzel-gaia.Insausti 15.
azpiadiera-1.2.1
"
Begi bihurria, œil malin, hagard, de travers"SP.
"Se dice también de la mirada torva"A.
Cf. infra BIHURRIRIK. Eta aserre podorez begia bihurria. EZMan I 84.
Behatze bihurri batekin hartu zuen Lopesek, nahi ez zuen zerbait entzuna baitzen sainduaren ahotik. Laph 90.
azpiadiera-1.2.2
(Fig.).Enrevesado.
Hain dela bihurria eskuara non eskualdunek berek ezpaitakite ontsa. HUAurp 202.
Izen arrotz bat arras bihurria eskualdunentzat: Valcarlos. Zub 57.
Geroago eta atseginago zitzaizkidan eken esakera biurriak. FIr 155.
Gai biurri-samarrak euskeraz erabiltzeko. LdiIL 62.
Nork askatuko du korapillo bigurri ta naasi au?OrAitork 51.
Izkuntza biurri eta zaileko [idazle] franko ere bai. Satr(
inAlzolaAtalak 124
).
Ain bitxi politak bait-zerizkion aren itz-lauaren garbiari eta arrazoi-bide biurriari. BerronKijote 32.
Ez naiz hemen hasiko egilea eta egilearen seme-alaben arteko harremanen korapilo luze bihurria askatzen.MIH 300.
azpiadiera-1.3
3."Desigual, especialmente en plano"Lar.
azpiadiera-1.4
4.(Ref. al viento).Contrario.
Haize bihurria zutelakotz. "Ventus contrarius eis"
.LeonMc 6, 48 (TB, IBe haizea kontra izan, Ol, Ker aizea aurretik etorri
).
azpiadiera-1.5
5.Revuelto, que gira. Osiñeko ur bigurrian ez gaitzan inguraturik ondarazi. InzaAzalp 150.
Tontorreko arri txuriak milla xulo ta sorgiñezko biurgune dituzte agerian, ura biurriakin jolasian egindako lanak baitikbai. EstonIz 26 (Interpr?).
azpiadiera-1.6
6.Fuerte, vigoroso. Nik esango det nun-nai / testigu naizela: / Aian jende indartsu bigurriya, / Lasturren bezela. MendaroTx 392.
sense-2
II.(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(G-goi ap. A
; Lar). "Desnivel, biurri, beruneza
"Lar.
"Desigualdad en plano"Ib."Ababeo [por alabeo?], plano oblicuo"A.
azpiadiera-2.1.1
Ao zabalka, zatotik ardoa edaten ari balitz bezela, a-a-a-a luze bat kantatu zin, abotsa metu ta lodituz, alako biurri ta dardarak egiñaz. AtañoTxanKan 78.
azpiadiera-2.2
2.
(V, G)
Ref.:
A;
EtxbaEib
. Torcedura, luxación.
"
Biurrixa eiñ jakon anka batian, pelotan ziarduala
"EtxbaEib.
Zain-tiratu edo biurriren bat izaten badu. Ostolaiz 25.
azpiadiera-2.2.1
(A),
bigurri (V-m ap. A). "Torcedura de maderas"A.
azpiadiera-2.2.2
bigurri (G, B ap. A). "Vicio que toma una cuerda por haber estado mucho tiempo arrollada en sentido determinado"A.
azpiadiera-2.2.3
"Mauvais pli. Bihurri gaixtoa hartu, il a pris un mauvais pli"Dv.
azpiadiera-2.3
3.Curva, revuelta.v. bihurgune. Bidearen biurri batean. AgKr 138.
azpiadiera-2.4
4.Vuelta, giro. Txalupea biurria egitten egoanean Elantxobera begira jarritteko [...]. EchtaJos 252.
[Berriketaria] biurri andiak egiñaz, begiak zuri jarriaz, ortz ori zikiñak bakan erakutsiaz. AgG 351s.
Prantzes trakets aiek / eskalaproi pisu aiekin... / [...] ikusi naiko niken / alako bat, brinko biyurriyak egiten!OrkaizEEs 1914, 157.
azpiadiera-2.5
5.Perversidad. Bere mihi txarraz, bere buruiopeaz, bihurriaz, ihakin eta trufez, bere buruari lehenik eta gero bere herriari dakartzan kalteak. JEBer 71.
Gaizkira ta biurrira deraman ardo izkutu ori. "Perversae atque inclinatae"
.OrAitork 41.
Biurririk gabia, beti zintzua. EtxbaIbilt 489.
8.Mecha. Tubo edo hodia petardo bat zan, eta lokarri zathia, mitxea edo bihurria. OskKurl 49.
Bihurria gorde garra itho arte. Ib. 130.
azpiadiera-2.9
9."
Biurriyak, raíces de roble que se retuercen para hacer sogas. Son muy resistentes"BUArano.
Cf. VocNav: "Bidurri, liana de un arbusto usada para atar haces y con la que los niños se inician en la costumbre de fumar (Artaza). En Abárzuala la llaman ligarza". v. bihur.
sense-3
III .(Adv.).
azpiadiera-3.1
1.Retorcidamente. Nekez jaiotzen dira bi ondo / elkar biurri itsatsita. "Pegadas y enredadas"
.OrEus 193.
azpiadiera-3.2
2."
Bidia daroie biurri, zuzen juan leikian lekuan, llevan el camino torcido"EtxbaEib.
b)En compensación.
Uste duzu hor, landa hortan, amodioz direla [laborariak] elgarretaratuak? Esker gaixtoan ba, bihurrian, ordainkari, ogiek bakotxarena bere aldian behar baitute sarthu aro deno.JEBur 164.
(Fig.)."
Biurrixan ibilli, andar al sesgo, torcerse. Jende ori biurrixan dabill aspaldi onetan, esa gente anda al sesgo esta temporada"EtxbaEib.
azpiadiera-3.2
En espiral.
"
Biurrixan, en espiral. Malla orrek, biurrixan doiaz, eskillaria eiñaz, esos peldaños van en espiral, formando escalera"EtxbaEib.
Biurrian larrua ebaki ezkero atera diteke osoko edea. "
Si se corta en espiral"
.GarmEskL I 122s.
azpisarrera-2
BIHURRI-EGILE. Sedicioso.
"Qui oppose de la résistance, opposant, adversaire. Xahu zazu bihurriegilea eta phorroska etsaia
"Dv.
Barrabas deitzen zioten bat, bihurri egile batzuekin burdinetan zena. "Cum seditiosis"
.DvMc 15, 7.
azpisarrera-3
BIHURRI EGIN (Dv, A).
azpisarrerakoSense-3.1
a)Amotinarse, rebelarse.
"Résister, opposer de la résistance, se révolter"Dv.
Eta bihurri eginik, erran zuten: Oxala gure anaiekin galdu izan bagina Jaunaren aitzinean!"
Versi in seditionem"
.DvNum 20, 3.
azpisarrerakoSense-3.2
a)"Tordre, résister, résoudre"Dv(
A
).
azpisarrera-4
BIHURRI EGON. "
Biurri egon (G, L), estar de esquina, reñido"A.
azpisarrerakoSense-4.1
"
Biurri biurri daude (G), están muy reñidos"A.
azpisarrera-5
BIHURRIRA ERAKARRI. "
Ez bezazu bihurrira erakhar, ne le poussez pas à l'exaspération"Dv.