Tr. Documentado ya en Lazarraga (txitez ), es usado por autores guipuzcoanos y (en algo menor medida) vizcaínos; al Norte lo hallamos en CartEsp, Harizmendi, CartUrruñ, Etcheberri de Sara, Goyhetche y Mirande. La forma propia de la tradición guipuzcoana es txit y la de la vizcaína txito (aunque hay ejs. de la primera en algunos autores de este dialecto). Harizmendi emplea la forma xit, aunque en los demás textos septentrionales se documenta txit. En CartEsp hay <chait>, que podría interpretarse tbn. txait, o bien tratarse de un error. En DFrec hay 20 ejs. de txit y 7 de xit, todos ellos meridionales.
sense-1
1.
(V, G, S; VP, Lar, MgPAbVoc, Añ, VocBN.(S)Dv, H(<ch-> V, G)),
txito (V-m-gip; Lar, Añ, Izt 77r, H(<ch-> V)),
xait,
xit (SP, Lecl, HeHVoc(s.v. xitzea)→A)
Ref.:
A(txit, txito);
IzArOñ(txitto)
. (Precediendo a un adj., part. adjetivado, adv. o expresión adverbial).Muy."Fort"SP.
"
Gizon txit txikia, enano"VP 35r.
"
Sartu txit barrunbera, penetrar"Ib. 88r.
"Muy, partícula de superlativo"Lar,
Añ.
"Acogióle muy bien, txit ondo artu zuen
"Lar.
"Carísimo, muy subido de precio, txit garestia, txit gora
"Ib."Sabe que rabia, [...]miuki txit onekoa da
"Ib."(Sin) número, [...] txit asko
"Añ.
"Enorme, [...] txit andia
"Ib."Tout à fait, entièrement"VocBN. Leiçarraga (Decl ã 7v) da guziz y xit como equivalentes suletinos de hagitz. Según el editor hay txit en el Urteco de Lizarraga de Elcano. Jente asko presunero dagoela eta justizia egiten duela xait andiro.
CartEsp
451.
Obedient, pazient eta xit karitatetsu. Hm 227.
Itsas-uhinok halaber / badira miragarri, / Iauna xit areago da. Ib. 84.
Nola baki Marrukok jaiten / soñua txito dulzero. BBizk 4.
Ei da txito baliente. Ib. 21.
--Interjekzionen sinifikantzak zenbat dira? --Txit hainitz. ES 370.
Arako Dabidek esan zituen bezelakoak, txit asko jakiñak. LarSAgust 7.
Atzodanik noazki; orañagotik; ez txit anziñatik. LarCor 152.
Txit tristeagoak atera biar nituke nik.
MandatSerm
120.
Ofizioa txit ederkiro egin zuen. CbJust 120.
Nere kulpaz, nere kulpaz, nere kulpa txit andiaz. Ub 166.
Eldu zan bein Jesu Kristogana txito estu ta larri gizon bat. MgCO 114 (CC 128 txit).
Asko ta txito asko zirian. AñLoraS 11.
Kastidadea da birtute bat jaunaren txit gogokoa. AA II 134.
Inos bere ez edo txito gitxitan. fBIc II 227.
Txit antziñatik asko zezakean uriak lurra jo du. FrantzesB I 167.
Eukan frantzes zitalak / Fernando guria / gugandik txito urrin.FrantzesB II 29.
Bildotxa zegoan txit / mardul, biribilla. ItFab 32.
Denborale guztiz otz eta txit euritsuan. IztC 455.
Txit trankill bazaudezke. Gy 44.
O emakumeen artean txit ederra. (G). CantCS 1, 7 ((V) guztiz.
Testigu izango da / txit sarri denbora. Afrika 52.
Jaungoiko txit goratuaren aotik. UrBulaG 531.
Otoitz txit arretazkoan. AranSIgn 21.
Bere gaizki egiñaz / txit ernegatua. Xe 354.
Munduaz txit gutxi ezagutuak. BvAsL 87.
Guztiz atsegin, txito gozuak. ABAmaE 386.
Txit aserratua. Ib. 201.
( s. XX)Itz guztiak txit arretaz entzun. AgG 60 (v. tbn. Kr 220).
Besoak txito adoregabeak zeuzkan. Ib. 200.
Zer diozu? --Ondo, ta zu? --Txit ondo. Baneukan zu ezagutzeko gogua. AlzTxib 100.
Txarriak urten deusku txito koipetsua. Enb 184.
Soñekua txit apaiña. MendaroTx 32.
Naiz, itxuraz, ez den lagun txit lodia. LdiUO 22.
Italia txit atsegingarri zitzaion. EtxdeJJ 238.
Esan zuen hamabost urteko andere gazte txit ausart batek. MdePr 94.
Txit epelki esaten. OrAitork 206.
Unadatxu txit laburrean. ErkiagBatB 139 (Arran 148 txito).
Lagun egiten txit erreza zan. UztSas 130.
Txit ongi pentsatu ondorean. BerronKijote 63.
Geren kurpillak erabilitzen / egon gaitezen txit trebe. MMant 44.
Leku txit berezia. MEIG IX 106.
v. tbn.
CatBurg 3. DurPl 80. VMg 43. Gco II 61. Zav Fab RIEV 1907, 531 (532 txito). Echag 203. Lard 544. Bil 156. Arr GB 136. Zab Gabon 78. Sor Bar 20. PE 58. Ud 138. Noe 30. JanEd I 83 (II 19 txito). EusJok II 77. Urruz Urz 58. AzpPr 114. Etxeg in Ag AL 6. Moc Damu 12. Iraola 97. Urruz Zer 23. Ill Testim 3. ArgiDL 48. EusJok 76. Jaukol Biozk 19. Enb 36. Tx B II 80. Y 1933, 10. JMB ELG 48. ABar Goi 23. EA OlBe 41. SMitx Aranz 212. Txill Let 46. Basarri 46. Arti MaldanB 216. MAtx Gazt 100. Lab SuEm 192. Onaind in Gazt MusIx 145. Txito: Cb CatV 101. Oe 156. Zuzaeta 115. CrIc 155. JJMg BasEsc 212. Afrika 126. Balad 198.
azpiadiera-1.1
(Usado como superlativo en títulos honoríficos)."Eminentísimo, dictado de cardenales, eminentisimoa, txit garaia
"Lar.
"Excelentísimo, tratamiento, [...]txit geidiatia
"Ib. Komunioko Sakramentu txit santua. CatBurg 37.
Trinidade txito Santua. CbCartV 22 (
Eg II 107 txit
).
Birjiña txit Santa Doloreetakoaren onran. AA II 4.
Jaun txito argitu edo ilustre Don Franciso Longa [...] armen agintarijari. Astar II III.
Altarako Sakramentu txito Santuan. CatBus 18.
Bilguma txit goitiaren saria. (1880). JFlor.
Ekauten Bilguma txit geidiatiari. (1879). Ib.Maria dontzella txit garbiaren sortze oben gabiaren onran. BvAsL 200.
Birjiña txit errukitsua. ArrMay 31.
Diputazio txit goituaren aurrean egindako sermoia. AgSerm 408.
Trinidade txit Santaren aurrera. Goñi 28.
Diputazio txit goituak biar dan erabakia gai oni emango dio. ForuAG 319.
Emen naukozu, bakaldun txitto argi ori. "
Maestrissimo Signore"
.Otx 176 (169 txit
).
Gobernadore Jaunei: [...] Jaun Garai-garaia. Ene Jaun txit Garaia. NEtxNola 12.
Akizako gotzai txit agurgarri Clement Mathieu Iaunari. OrAitork 5.
v. tbn. Aran SIgn 18. Legaz 44. ArgiDL 51. Txito: Añ LoraS 159. fB Ic III 281. JJMg BasEsc 23.
azpiadiera-1.2
(Colocado encabezando el sintagma nominal)."(Está muy) acreditado en su lugar, [...]txit izen andikoa
"Lar.
"(Es) parecidísmo a su padre, [...]aitaren txit antz andia du
"Ib. Erakuts zarela / xit Ama fidela. Hm 161.
Txit estadu gaiztoan. CbEg III 322 (CatV 110 txito).
Txit emakume eder bat. GavS 11.
Txito leku askotan. CrIc 173.
Saulek txito asiera ona eban. fBIc III 368.
Txit mutil sendoa. ItFab 110.
Txit aomen andikoa. IztC 57.
Txit ardura andiarekin. Lard 480.
Terziyo euskaldunak / txit mutill azkarrak.Afrika 47.
Gurutze santuari txit jaiera aundia diot. ZabGabon 67.
Gaxuak txit boza polita du. Iraola 122.
Txit abegi ona egin zioten. AgG 116.
Txit umore onekuak.MendaroTx 36.
Txit biotz oneko zala. OrAitork 228.
Txit basarri apartetan. UztSas 184.
Akats bat aurkitzen diot bakarrik, baina txit akats larria. MEIG I 207.
v. tbn. Echag 220. PE 105. Ud 100. Noe 23. Bv AsL 61. Apaol 26. EusJok 126. JanEd II 68. ABar Goi 29. Canc. pop. in BBarand 64. Txito: Mg CO 65. JJMg BasEsc 182.
azpiadiera-1.3
(Colocado tras adj. o adv.)."(Le) admitirá muy mal, gaizki txit artuko deu
"Lar.
Bazter guztietan era batean ta luzaro txit hitzegin zana. LarDT CCXIV.
Laster txit eta argiro gauzak ikasteko. CbJust 86.
Eta nola gorde zuen Israeldarrak heren itza? --Gaizki txit.Ub 34.
Erraz txit egin ditzakeanak. AA III 307.
Guztia da ona txit gorotza egiteko. ItDial 50.
Irabazten dituzte alogera onak txit. IztC 55.
Iru iturri eroso txit. Ib. 91.
Handia txit dago haren podorea. Gy 132.
Polita txit arpegiya. Bil 85.
Gelditurik biak ordutik Ignazio ta bere Lagunkida-ganako zaletuak txit. AranSIgn 104.
azpiadiera-1.4
(Colocado tras un verbo copulativo)."(Este) enfermo está muy postrado, galdua, indarkaiztua dago txit
"Lar.
"
Ederra da txit
"H.
Nola ezti zalea naizen txit. ItDial 10.
Gauza jakiña eta egiazkoa da txit. IztC 142.
Zerua garbia zegoan txit. Lard 20.
Moruen perdidia / andia zan txito. Afrika 128.
Bere bizitza emateko prest zegoala txit. AranSIgn 28.
Gauza bearra da txit, gaur etxe ontatik alde egitea. IllTestim 20.
Itziarko mendibideak gaiztoak baitira txit. EtxdeAlosT 13.
Laua ta zabala da txit. TxillLet 111.
Arroak dira txit. IbiñVirgil 98.
azpiadiera-1.4.1
Pena dugu txit ezin explikatuz zuen letra. CartUrruñ 135.
azpiadiera-1.5
(Precediendo a vb. y adj.). Uts egiten txito da errez. fBIc III 365.
Pinto erbi-zakurra / txit zan eiztaria. ItFab 154.
Txit dala soil eta urria. IztC 18.
Txit dirala bulardetsuak. Lard 199.
Txit zan baso itxia mendi onetan. ZabGabon 85.
Gurasuak txit zituan aberatsak. BvAsL 44.
Duana emateko txit / du gogo txarra. Noe 55.
Gurekiñ nork siñistu txit dala aztutzen?ABAmaE 408.
Txit bainaiz / artarako motza. LdiUO 47.
"Zerubide" au txit da polita. TxillLet 22.
v. tbn.
Arrantz 90. JanEd I 16.
sense-2
2.
(Lar, Añ),
txito (Añ),
xit (SP) . (Con vb.).Mucho, grandemente, en gran medida."Beaucoup [...], grandement"SP.
"(Es) gusto estar al sol, en el campo, &c., atsegin da txit &c.
"Lar, Añ.
"(Me) huelgo de, me huelgo que, [...] nai det txit
"Lar.
"Sobremanera, adverbio"Añ.
Han xit zaika laket. Hm 199.
O! Zu andre guztien ohore ta edertasuna / badakit ta nai det txit, guziak gallentzen dituzula. LarSTomas 2.
Txit aflijitu zan. CbJust 73.
Alako bat Jesu-Kristok berak txit erreprenditu zuen Ebanjelioko parabola batean. Gco II 85.
Ala gertatu da ta / gaude txit pozturik.FrantzesB II 62.
Txito alkarri dautsee, kristinaubak, inor gaiti deungaro esatiak, ta inoren deungaro esana entzutiak. fBIc II 194.
Isak txit zartu zan. ItFab 242.
Ikasleak txit arritu ziran. Lard 387.
Txit aplakatuko du / indar geiegiya. JanEd I 84.
Txit poztu zan. BvAsL 126.
Amodioaren señale hura Jesukristori gogoan txit sartu zitzaion. ArrMay 201.
Beldur naiz, osaba, elduko ote naizen, nik txit opa izanagatikan. Apaol 76.
Moxalak txito ugaldu zaizko. AgG 365.
Zeruen konsejuak / txit goguan artu. MendaroTx 198.
Otxandari txit atsegin zitzaion Matxin okerrerako griñaz etortzea. EtxdeAlosT 22.
Txit atsegin zintxatazan. GandElorri 178.
Bakartade soilla ez yakan txit atsegin. ErkiagBatB 35.
Ansolak Felliniz dioenak txit arindu dit lana. MEIG I 173.
sense-3
3.
(A, que cita a Lard). Del todo."Enteramente"A.
v. TXITEZ. Juizioa txit galdu eta batere ezin bera gobernatu eta zuzendu ditekean moduan. Gco II 60.
Ezin iñor Zeruan sartu diteke txit garbitu [...] artean. Ib. 18.
Gatz au txit urtu dan orduan. "Enteramente"
.ItDial 88 (Ur guztiz, Dv ongi, Ip osoki).
Etzitzaiozkan txit jartzen. Lard 373.
Alik-eta odei argi-eder bat erdian jarrita, [Jesus] txit ezkutatu zitzaien arteraño. Ib. 479.
Fedea illten ezpada txito / Euskaldunaren biotzian. ABAmaE 68.
Lan-sare nastuak txito ebakitzean. AgG 256.
TXITEKO(txitoko H <ch->, que cita a Astar). Muy. Elduten zara denda txitoko eder batera. Astar II 135.
azpisarrera-2
TXITEZ.
azpisarrerakoSense-2.1
a)Cmpletamente, del todo.
Txitez guztiau galdurik. Lazarraga B16, 1181r.
Ya-ia kasi txitez il naiz. Ib. B16, 1200v.
azpisarrerakoSense-2.2
b)(Lar, H (<ch->), A (que cita a Ur)). Muy. "Agasajóme muy mucho, txitez ondo artu ninduen" Lar. "Bonísimo, [...]txitez ona" Ib. "Txitez ederra" H. Guztiak dirade txitez santuak. LarSAgust 12.
Arrotzakin ere txitez beraa diranak. CatBurg 45.
Arrigarriak, itsusiak, ta txitez asko dira nere kulpak. CbEg II 80.
Egia txitez izugarri bat. CbEg III 319.
Txitez jaun andi, berez manua [...] ta gozoa. Ib. 330.
Labea zegoen txitez erazekia. (Dan 3, 22). Ur(
inBOEg 1478
).
Matsaren emakaia / pozkida osua, / almen pare gabia / txitez doatsua. JanEd II 10.
azpiadiera-2.1
"(Es muy) sufrido, txitez da iritxia" Lar.
azpisarrerakoSense-2.3
c)Mucho, en gran medida. "Sobremanera, adverbio, txitez" Añ. Txitez naiko det iltzea, ta nere odol guztia isurtzea, Zeu orrela ez ikusteagatik. LarSermAzc 50.
Sentenzia onen golpeaz txitez antsiatu zan. CbEg III 226.
azpisarrera-3
TXITEZKO.
azpisarrerakoSense-3.1
a)(V, G ap. A; Lar, H (<ch->); txitozko V ap. A; Izt 56v). "Intime, xitezkoa. Intime ami, xitezko adiskidea" Ht VocGr 376. "Beneficentísimo, txitezko ongillea" Lar. "Txitezko andiak, grandes sobremanera" A. "Txitezko [...]ederra" H. Argi txitezko ederrak. LarSAgust 5.
Andre txitezko santari. CatBurg 25.
Deseo txitezko andia. CbEg II 61.
Txitezko debozio andiaz. CbEg III 339.
Izango direala ikusgarri txitozko itzalak. AñEL2 44.
azpisarrerakoSense-3.2
b)(Adj.). "Superlativo, txitezkoa, guzizkoa" Lar. "Superabundancia, [...] iori txitezkoa" Ib. Ama Birjiñaren debozio txitezkoa zuen donzellak. CbEg II 208.
Ama laztana animako garbitasun txitezkoaz onratzen zuen. ArrMay 37.
azpiadiera-2.1
(Lar, A (que cita a Cb)). (Grado) superlativo. Latiñez Superlatiboa ta euskeraz Guzizko edo Txitezko izena derizana guk era bitan degu. CbEBO 34.
azpisarrerakoSense-3.3
c)(Adj.). "(Es muy) apreciable, es muy para ello, [...]enterokoa, guztizkoa da, txitozkoa, atarakoa da" Añ. Deboziño ontzi txitozkoa. AñEL2 241.
azpisarrerakoSense-3.4
d)(Sust.).Perfección.
Ainbeste urtean neabilk ezagutu naiez gure hizkuntza miragarriaren txitezkoak, ta etzeatiek oraindikan osoro ezagutu. LarCor 300.
azpisarrera-4
TXIT-TXITEZ.
Mucho, en gran medida. Neska-berbea nenzuanean / txitxitez alteradurik. Lazarraga B21, 1199r.