Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga, al Sur se encuentra, además de en Lizarraga de Elcano y Echenique, en autores del s. XX. Al Norte la forma general es mukurru; emplean mukuru Pouvreau (junto a un ej. de mukurru ), Haraneder (-kh- ), Goyhetche y Zalduby; hay además mukhurri en Casenave. Al Sur, si exceptuamos un ej. de mukurru en Azkue, mukuru es la única forma documentada. En DFrec hay un ej. de mukuru y 2 de mukurru .
etimologikoa
Etim. De lat. cumulu, a partir de la forma metatizada *mukulu .
sense-1
I .(Adv.).
azpiadiera-1.1
(SP, Urt I 87, Lar, Izt 71v, Hb, H),
mukurru (Hb, H, Lander ap. DRA.),
mukurri (Hb, H(S)). Abundantemente, a rebosar."
Neurria mukuru emaitea, donner la mesure comble"SP.
"Abastadamente, naroro, ugari, mukuru
"Lar.
"
Harraska ala mukurru, al ras o colmado"Lander (ap.DRA). v. gonburu. Emazue eta emanen zaizue: neurri ona galkhatua, eta higitua, eta mukurru doana emanen zaizue zuen golkhora. LçLc 6, 38 (HeH mukurru dohana; He gaindiz dohana, TB gaindituko dena, Ol gañez dariola, Leon gaindikorra, IBk gainezkakoa, BiblE leporainokoa).
Eskerdunari mukurru izari. "La mesure comble"
.OPr 154.
Eta baditutzue gauza guziak mukuru haren baithan. HeCol 2, 10.
Hango batel guziak / eragintza saindu hortaz / egun hautan gaindiz doaz: / ez da nihon xokorik / mukurru ez doanik. Monho 52.
Emanen zaizie neurri bat ona, bete betea, ta kalkatus mukuru gaingatu artaño. (130). LE-Ir(s.v. gaingatu).
Pilota partidetan / hau ikusten dugu: / ez dela aski joa / handi ez mukuru. ZbyRIEV 1908, 93.
Pillotokia zagon / mukuru betea. BeraEEs 1916, 138.
Urrenik, eltzaria guriñaz ondurik / [...] / artatik ere jan du bitan mukururik. OrEus 369.
Danantzak mukuru dario maitasuna. JKortEG 1955, 91.
Jakesek arima mukurru zeukan. MdePr 145.
Izadiaren indarrak mukuru zirauen, goi ta bee. ErkiagArran 96.
Hainbeste gogoeta daude hor mukuru, [...], kabi-ezinik, liburuari leher-eztanda eragiteko zorian...MIH 48.
v. tbn.
Mukurru: Prop 1893, 139. Eskual 1931, 20 (ap. A EY III 254). Leon Io 2, 7.
azpiadiera-1.1.1
(Precedido de instr.).Rebosante (de), colmado (de)."
Eliza jendez mukurru bethea (BN-ciz-arb), saski andana bat janariz mukurru beteak (BN-ciz), [...] eliza jentez mükürri betherik zen (S)"GteErd 288.
Gertatu da presuna batek ardietsi duela bertuteez neurria mukuru. SPPhil 181.
Hor dauka kutxa bat inobre handia, / hetaz [diamante eta perlaz] mukuru gaiñdia. Gy 320.
Hatzeman dut eltze handi bat diruz eta zilarrez mukurru betea. HUZez 56 (v. tbn. 61).
Leihoak mukurru dagode betheak ikusliarrez. JEBur 29.
Zapatez mukurru alphotxak. BarbSup 29.
Dena yendez mukurru. Zub 70.
Ontartez mukuru danak esker-onez ordaintzen ez yakitea, ez da bide. ZaitSof 140.
Landare xume, denak lorez mukuru. OrPoem 538.
Cadizko bahia ikusirik eguzkiz mukuru (gaiñezka). EtxdeItxas 84.
Hor ari zaizkigu gure eskuak euskal aberastasunez mukuru betetzen. MEIG III 113.
v. tbn.
Mukurru: StPierre 16. Lf Murtuts 2. Othoizlari 1959 (n.º 19), 222. Herr 31-3-1960, 1.
sense-2
II .(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(AN-5vill, B; Aq 959 (AN), H),
mukuro (AN-5vill),
mukurru (H)
Ref.:
A; Izeta BHizt2; Gte Erd. Montón. "Mukuru ederra in dugu" Izeta BHizt2. "Milloi mukuru bat irauzi du (AN-5vill), milloi pilla earra irabazi zun (AN-gip)" Gte Erd 14. "[Dirua] bi mukurotan paratu (AN-5vill)" Ib. 223. "Ango jende mukurua!" Ib. 225. "Sagar mukuru aundia zen" Ib. 257. v. mukulu. Obra on hautzaz mukuru / egik beraz handia, / eztuentzat iuiamendu / hartan ahalkeria. EZEliç 116.
Lo itera goan [zen] fal mukuru baten ondora. EchnRuth 3, 7 (Dv espal-meta, Ker garagar-meta, BiblE garagar-pila).
Euren diru-mukuruaren neurriaz edo sariaz jabetuteko. ErkiagArran 130.
azpiadiera-2.2
2.
(G, AN-gip, L, B, BN, Sal; Ech 25r, HtVocGr 340, Lar, Lecl, H; -kh- Dv),
mukurru (L-ain, B, BN, S; H),
mukurri (H(S)),
mokoru (G-to-bet),
mukora (Hb),
mukoro (Lh)
Ref.:
A(mukuru, mukurru, mokoru);
Lh(mukora)
. Colmo, súmmum."También se toma esta palabra muru en mi lenguaje por colmo, o colmar y lo mismo significa mukuru
"Ech 25r.
"Abastanza, naroa, ioria, mukurua, murua
"Lar.
"Colmo, murua, morua, mukurua
"Ib."
Bethea da gaitzerua, bainan eskas du mukurrua, [...] il lui manque le comble. [...] Au fig., comble, plénitude, abondance extrème"H.
"
Mokoru, colmo, rebasamiento"A.
Zeruan izanen duzu ontasun guzien frankia eta mukurua. SPImit III 16, 1 (Ch bethetasuna, Mst bilkhüra, Ip gaintika, Pi ugaritasuna, Leon gaindika).
Egiazko bertutearen mukurua. SPPhil 153 (He 155 mukhurua edo konpligunea).
Dudan eta kordokan egotea bera ez othe liteke zorakeriaren mukurrua?Dh 185.
Beartsuz ez baiña Zure ontasunaren mukuruz egin baitituzu. "Ex plenitudine bonitatis tuae"
.OrAitork 380.
azpiadiera-2.3
3.
(H),
mukurru (H),
mukur (H). "On le dit de cime, tête, sommet [...]. Zuhaitzaren mukuruan, à la cime de l'arbre. Mendi mukurruan, au sommet de la montagne"H.
Cf. mokor.
azpiadiera-2.4
4."
Mukurru (BN-baig), enorme, bulto"A.
Cf. mukulu (2). Lau gizonen artean mukurru (bulto) andi bat mendian beera amildu zuten. AArdi 130s.
sense-3
III .(Adj.).
azpiadiera-3.1
1.
(Hb, Dv),
mukurru (VocBN, Hb),
mukurri (Hb; -kh- S ap. Lh). Colmado, pleno, rebosante."Adj., mesure plus que comble, avec exhaussement sur le niveau des bords du contenant"VocBN.
"
Mükhürri, plein à déborder"Lh.
Ohore mukuru guziak ez deus baitadutza. SP Imit I 3, 6 (Ch ohore handiena, Mst, Ip uhuriaren goratarzüna). [Gauza guzien] frankoki, neurri mukurruz eta gaindi berriz konplitzeko. Ib. III 30, 1 (Mst bürütila gaintika, Ip hobeki eta gaintika, Ol, Pi erruz ta gonburuz; v. tbn.
neurri mukuruz en III 47, 1). Tolare mukurutik. Or Mi 29.
azpiadiera-3.2
2.mukurru (L ap. Lh; A). "Huraño, esquivo" A. "Gizon mukurru horrek hala erran dio, ce sauvage le lui a raconté ainsi" Lh. Cf. mokor. v. muker.
azpisarrera-1
ELUR-MUKURU(AN-5vill ap. A). Avalancha de nieve.
azpisarrera-2
MUKURUAN.
En masa. "Erleak denak mukuru-mukuru, mukuruan" (G-bet).
azpisarrera-3
MUKURU EGIN.
Colmar(se). Graziaz, Jaunaren izatea guganatzen duan jainkokiaz betea, ornittua, mukuru egiña izan zala. InzaAzalp 155.
azpisarrera-4
MUKURU-GAINDIKA.
A rebosar. Hun thenporalen mükürri gaintika ükheitia. Mst I 22, 2 (SP gaindiraino, Ch haiñitz, Ip gaintika, Leon nasaiki).
azpisarrera-5
MUKURUKILAN.
Abundantemente. Ardu gorri huna dügü / bentatik jinerazirik / türla türla ere edan / mukhurrikilan gogotik. CasveSGrazi 92.
azpisarrera-6
MUKURU-MUKURU.
a) A rebosar, hasta ariba. "Galtzirua mukuru mukuru bete (B), [...] irina liro liro eman didate / mukuru mukuru (B)" Gte Erd 288. Ugari ematen duenari ordain ugari ta sari aundia emango zaio, neurri bete betea, mukuru mukuru. Ir YKBiz 135n. b) En masa. "Erleak denak mukuru-mukuru, mukuruan" (G-bet).
azpisarrera-7
MUKURUZ.
En abundancia. Bere erraietatik mukurruz jaurtitzen dizkigute etengabeko txirtxirriz belarriyak gortzen dituzten piztitxoak. J.M. TolosaEEs 1913, 113.