Tr. La forma azur es propia de la tradición vizcaína. Hezur , con aspiración, se documenta en autores septentrionales no suletinos (hay ambas formas en Tartas, ezur en Oihenart y hezur en Sauguis y Eguiateguy (225)). Con todo, hay algunos ejs. aislados de ezur al Norte, en autores que emplean gralmte. hezur, como Duhalde (167) o Zubiri (47). El único ej. documentado en Etchamendi es tbn. sin aspiración (58). En DFrec hay 72 ejs. de hezur .
etimologikoa
Etim. Probablemente de una base común *enazur o *anezur ; v. FHV 119.
Onom.: Garcia Ezurra. (1200) Arzam 238.
sense-1
1. (L, BN, S; Volt 102, SP, Urt I 208, Ht VocGr 324, VocBN, Arch VocGr , Dv, H; ezur G, AN, L, BN, S, R; Lcc, VP 23v, Lar, Aq 529, Añ (G, AN), Gèze, H, VocB), azur (V, G-azp; Mic, Lar; Añ y Dv (V); H (V, G)), enzur (R; Dv (R)), izur (AN-gip, R-is). Ref.: A (ezur, azur, enzur); VocPir 199; Bon-Ond 139; Lrq (ezur); Iz R 290 y 309, UrrAnz (azur); EAEL 293; Elexp Berg (azur); ZestErret. La forma escrita enzur podría tratarse también de ẽzur , con e nasalizada.
Hueso. "Espinilla, ezurra oñekoa" Lcc. "Concertar huesos, ezurrak konzertadu" Ib. "Álgebra en la cirugía, arte de concertar huesos, ezurren, azurren zuzenbidea" Lar. "Azurrek txikitu, amenaza de duro castigo" (V-ger) Ort Voc. "Ezurrek mami biurtu arte joko aut! (AN-larr), asarre gorrian aurrari esana" Inza NaEsZarr 409.
Tr. De uso gral.
Ezen spirituak haragirik ez hezurrik eztu. LçLc 24, 39 (He, TB, Dv hezur
).
Orduan ene ezur humillatuak / egongo dirade konsolatuak. Miserere 333.
Azur andiak una andia. RS 524.
Burdin garroteaz hezur xehatzeraño kolpea. EZMan I 107.
Hezurrez eta haragiz gu bezala egiñak. EZNoel 130.
Haginak hezurrez ditu. Saug 56.
Emak horari ezurra eta emazteari gezurra. OPr 500.
Ikharatzen tu ene zaiñak eta ene hezurrak. TtOnsa 44.
Hezurrak idortu zaizkidala. Gç 47.
Osatu xataz neure azur ausiak. Acto 296.
Ikharak iharrosten tu ene hezurrak. Ch III 14, 1 (SP hezur, Mst ezür
).
Urratzen diozka aragi-ezurrak. MbIArg I 255 (cf. HEZUR-HARAGI).
Zure ezürrek beitie / karraska eginen. Xarlem 1017.
Ezur autxi edo atrea. (323). LE-Ir.
Ikara jabiltaz azurrak [...]; ill biot. MgPAb 78.
Azur asko eukazan lokaturik. AñEL1 213.
Ezteutsazu azur osorik isten eta eztozula murmuradu gura dinozu?Astar II 88.
Azalak azurrai oratuta. fBIc III 179.
Zankoak dira arintzen / eta ezurrak biguntzen. Echag 119.
Azotez zeaerazo zuen, ezurrak agertzeraño. Lard 538.
Ezurrak autsi arte ez aut nik lagako. Bil 170.
Haltzak eztü bihotzik, / Ez gaztanberak ezürrik. ChantP 212.
Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu. Xe 243 (v. tbn. Urruz Urz 56, NEtx LBB 121 ezurrak gogortu
).
(s. XX)Gizon bat [...] begitarte on hezur larriko batekin. JEBur 147.
Ezurrak agertu arterañoko jokaldia eman-azi zien. InzaAzalp 30.
Hezur xuxentzen bazakien, geroztikako edozein Daunatuk baino hobeki. BarbSup 171.
Ollasko-ezurrak. MujPAm 48.
Amaika ezur autsi konpondutakua. TxB 161.
Batek gizen guti duela errateko: ezurra garai da or. FIr 159.
Hezurrak agerian, dena larru. Zub 25.
Ill-obi oiek kanpotik eder ematen dute, barnean ordea il-ezur ta loikeriz beteak daude. IrYKBiz 402.
Adarrez edo ezurrez egindako azagai-mutur. JMBELG 35.
Ezur-karraskaren miña. OrEus 309.
Burua bere lekuan dauke [baserritarrak] ta orrei azurraz koipetsu egiterik eztago. EguzkGizAuz 120.
Guztiak ago bete azurraz itxi ditu. Ib. 132 (v. tbn. Echta Jos 236 agoa bete azurregaz
).
Or ikusten dezu gizon talde bat, esan genezake, aritz zoragarri orren ezur gañean bezela. (Interpr?). Munita 36.
Ezur besterik etzan gorputz zurbil ura. EtxdeAlosT 54.
Etzait ezurrik giltzetatik askatu. OrQA 173.
Onen urbil naizela balekite, ezurrak dar-dar egingo lizkieke. EtxdeJJ 188.
Zigorkada on batzukaz azurrak berotu. BilbaoIpuiB 226.
Zure egina nauzu muina ta hezurra. XaOdol 342.
Azurrak lurpetik artu, / gizonenak be agiñak asko / antxe zirean agertu. FEtxeb 110.
Ezur zorrotzak kalte aundia egiten dio txakurrari. Ostolaiz 34.
Apez xahar hilen hezurrak ere ereman zituzten hortik. LarreArtzainE 200.
Hezurrik hezur [...] landua. "
Forjada vértebra a vértebra"
.MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
Quevedoren tankerako zain eta hezurra besterik ez zuen prosalaria. MEIG II 107.
azpiadiera-1.1
Zuraje-hezurretan jakintsu eta aditu ziren [olagizonak]. "
Entramados de vigas"
.MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).
azpiadiera-1.2
(G, AN-egüés-ilzarb, Ae; Dv), azur (V-gip), izur (AN-gip). Ref.: A (izur); VocPir 346; Bon-Ond 141; Elexp Berg (azur). Espina (del pescado). "Arrain hezur, arête de poisson" Dv. "Arrai izur zorrotz bat, zerra bezela, buztanean duana [...], ese pez tiene en la cola una espina afilada" A s.v. baztanga. Bixigu baten ezurrian txirristatu ta erori.SorGabon 25.
Arraiak ezurra du larrosak arantza. UrruzUrz 51.
Hezur edo alezta zerbeitek trabatzen duenean zintzurra. JnnSBi 189.
sense-2
2.
(G-azp, Ae ap. VocPir 544
; Lcc, SP, Lar). "Noyau"SP.
"
Gereziaren hezurra, noyau de cerise"Ib."Cuesco, hueso de fruta, ezurra, marria
"Lar.
Armendolondoa bere hezurretik sortzen den bezala. SPPhil 315.
Arbola guztiak [...] nai azurretikoak nai landaratik sorturikoak. Ezale 1897, 340b.
Azur da guzti yan dau kerixia. ABGuzur 119.
Mertxikaren lorearen ederra! / barrenean du ezurra gogorra. (L). AEY IV 89 (cf. infra en otra versión: hexur
).
[Keriza] azur da guzti iruntzi. BilbaoIpuiB 113.
[Datillaren] ezurrak. AnabAprika 24.
Ondo ondutako gerezia artu, ezurrak kendu, ontzi batean utzi. Ostolaiz 47.
sense-3
3.Concha (de ostra). Flakoak direla ostria hezurrak, adarrak eta belhar zathiak bezala [...] utzten diotela bere burua eramaitera fortunaren uhinek nahi duten aldera. SPPhil 130 (cf. 129 ostria azal).
sense-4
4.
(S ap. A
; Dv). "Partie dure de certaines plantes herbaceés; côte, grosse nervure de certaines feuilles, comme celle du tabac, de la blette, etc."Dv.
"Rastrojos de argoma, tronchos de berza que quedan en tierra después de la siega"A.
sense-5
5.azur (V ap. A). "Pelvis, hueso pelvis" A. "Amaren azurrean batiatu dabe umea (Vc), han bautizado al niño en el seno de la madre" Ib. Cf. HEZUR BERRI.
AULKI-HEZUR.
Armazón (de una silla). Alki-ezurra, bai, baiña alkiak ipurdirik ez. OrEus 61n.
azpisarrera-4
BEGI-HEZUR.
"Begi-ezurra bezain maite izan: maite-minez maite izan, zoroki maitatu (BN)" Zait Sof II 149.
azpisarrera-5
ERROSARIOKO HEZUR.
"Columna vertebral. Sin. bizkar-azurra. Eskillaretan jausi eta errosarixoko azurra ausi jako" Etxba Eib.
azpisarrera-6
HEXUR.
azpisarrerakoSense-6.1
a)(S ap. Lrq (e-); SP, Deen II 137 <hiziura>). (Forma palatalizada, gralmte. con valor expresivo). Todos los autores citados emplean tbn. la forma (h)ezur, algunos de ellos en contextos similares. "Petit os [...], osselet" SP. Bildots hexur bat barnaxko gelditurik trebeska. Gy 71.
Indi-oiluaren hexurrak. ECocin 16.
Aratxe hexurrak. Ib. 16.
Oilasko hexur bat zintzurrean gelditurik. ElzbPAd 60 (63 en contextos similar hezur
).
[Adami] sahetsetik zion hexur bat ebaki. ZbyRIEV 1908, 206.
Zintzurrean zitzaion hexur bat kokatu. Ib. 767.
Lohilakaten makilak hautsi hexurren xuxentzen!BarbSup 146.
Exurrak Pernandoren aldera jarri zituen eta mamiak berera. MujPAm 49.
Xerri-xango hexur bat. JEMed 67.
Azpiyan exur batzuek azaldu dira... kondarrak, apurrak, utsa. AlzBurr 42.
Axuriaren exur-bereiztera. OrEus 288.
Beso hil bat luzatzen du bortz exurrak zabaldurik. Iratz 36.
Iretzat mami goxoa eta pobrearentzat exurra?SMitxAranz 71.
Hexur saindu hori [Santa Grazi herriko patroinaren erlika]. Lf(
inCasveGrazi 16
).
v. tbn.
Balad 242.
azpiadiera-1.1
(SP, Lar, H). "Arête des poissons [...]. Arrain hexurrak" SP. "Acanthobola, instrumento de cirujanos para sacar las espinas de la garganta, exurrak ateratzeko lanabes bat" Lar. "Xarboak mami bezanbat hexur badu" H. Makallauaren hexurrak. ECocin 19.
Arrain hexur mehe xorrotx bat. JEMed 67.
azpisarrerakoSense-6.2
b)(Sal, R (+ ẽxur) ap. VocPir 544; Lar, H; etxur Lcq A). "Cuesquillo, exurra, marritxoa" Lar. "Gerezi-etxurra [sic] [...] huesecillo de cereza" Lcq 29. "Noyau de fruit: Mirtxikaren lorearen ederra, barnean du hexurra gogorra. [...]. Dans ce sens on emploie le diminutif hexurra et de même au précédent quand il ne s'agit pas d'os de gros poissons" H. Gerezi hexurrak. ECocin 52.
Merxika hexurrezko ratafia. Ib. 52.
Merxikaren floriaren ederra! / barnian dizü exürra gogorra. ChantP 392.
Tuaxa baten hexurra. JEMed 67.
azpisarrera-7
HEXUR BERRI.
v. HEZUR BERRI.
azpisarrera-8
HEXUR-JOKO.
"Astragalismus, [...] hexur jokoa, hexurkako jokoa" Urt II 508. "Osselet, jeu d'osselets: hexur-iokoa; Syn. andrexketa" H.
azpisarrera-9
HEXUR XURI.
Marfil. Urre, zilhar, perla, diamant, / elefant hexur xuriak. Gç 170.
Lephoko botoina zilharrezkoa zuen eta beheraxago paparoan zuena hexur xurizkoa. ElzbPAd 6.
azpisarrera-10
HEZUR-HARAGI(Indet. o pl.). Carne y hueso. Duendeak ez du nik dudan gisako ezur-aragirik. MbIArg I 292.
Ni naiz ezur-aragi, Alostorreko jauna!EtxdeAlosT 46.
Ezur-aragitan barrena dardaraldi batek astindu zion. EtxdeJJ 241.
Ordurako nun ote dituk nere ezur-aragiok?NEtxAntz 102.
Lo zegoen, bere ezur-aragiak atsedenari ematen. NEtxLBB 186.
azpisarrera-11
HEZUR-HARAGIZKO.
De carne y hueso. Hezur-haragizko gizakien artean. MIH 337.
(v. tbn. 347)Hezur-haragizko kristau jatorrena. MEIG I 191.
azpisarrera-12
HEZUR-HAUSTE (Lar, Dv).
a) "Catasta, especie de potro para atormentar, azuraustea" Lar.
b) "Tortura, (G, AN) ezur auste, (V) azur auste" Añ.
azpisarrera-13
HEZUR-AZALv. HEZUR ETA AZAL.
azpisarrera-14
HEZUR-BELTZ.
azpisarrerakoSense-14.1
a)"Hezur beltza, se dit d'un homme vigoureux: begira horri, hezur-beltza ditik: gard à lui, il est redoutable par sa force" H.
azpisarrerakoSense-14.2
b)(G-azp; azur-baltz V-m-gip; azur-belz StJayme AnA 2s). "Terme de mépris usité en Pays Basque Esp. visant les "Non-Basques" StJayme AnA. "Azur-baltza, término despectivo, sinónimo de belarri-motz. Hiru azur-baltzekin burrukan ein najuan" Elexp Berg. "Erdaldunei eransten zitzaien mespretxuzko deikera, despektiboa" ZestErret. Erdalerriti etorri direan langille [...] birauzale azur-baltz edo motzaillak. Ezale 1897, 287a.
Jagon egik ire odola, eure asabaen odola duana, Bizkaia-en aldez ta azurbaltzen kaltez erijoteko. AG 624.
azpisarrera-15
HEZUR BERRI.
azpisarrerakoSense-15.1
a)(AN, L, BN, R; azur barri V-m), HEXUR BERRI (Sal). Ref.: A; ZestErret. "Exur berri badin emazteki korrek (Sal), esa mujer está embarazada" A. "Azur barrietan dago (V-m), está preñada. Azur barriak asi dira (V-m), haber concebido" Ib. "Ezur berriak (AN, L, BN, R), nuevos huesos" Ib. (probablemente en este sdo.). "Hezur-berriya ba omen dezue, e?" ZestErret. Cf. hezurberritu, HEZUR EDUKI. Gañera exurberrik aurrera xamartuk dauzkadala iruditzen zait. JAIrazBizia 112.
Exur berrik dauzkat. Laixter amona izango zera. Ib. 119.
Galdera egokia ez da, baña bai al dute exur berriren esperantzik-edo?TxGarmBordaB 169.
azpisarrerakoSense-15.2
b)"
Hezur-berri, haur jaio berria"ZestErret.
azpisarrera-16
HEZUR-BURU.
Cabeza o extremo del hueso. Eskatzen balizu ere zere ezur-buruak urratu arte guzian aren serbitzuko lanak egitea, egin bear zenituke. MbIArg I 319.
HEZUR EDUKI.
Estar embarazada de. Cf. HEZUR BERRI. Nire ama, neu sabelean azur nenduala, sein-miñak artu eban eta an erditu nindun."Preñada de mí"
.OrTormes 7 (es posible que nenduala esté por nendukala, aunque tampoco se puede descartar que se trate del aux. trans. bipersonak, i.e., de hezur izan).
azpisarrera-19
HEZUR-ERLIKIA.
Reliquia (de hueso). Hezur erlika [...] baliosak. ArdoySFran 270.
azpisarrera-20
HEZUR ETA HARAGIZKO.
De carne y hueso. v. HEZUR-HARAGIZKO, HEZUR ETA MAMIZKO. Ni naiz ezur da aragizkua, ez plumazkua. SorAKaik 124.
Hezur eta haragizko zaldiez gira mintzo. JEBur 199n.
Ezur t'aragizkoak [...] gu bezelaxe. BerronKijote 193.
azpisarrera-21
HEZUR ETA AZAL,
HEZUR-AZAL.
azpisarrerakoSense-21.1
a)Hueso y piel (refiriéndose al estado de delgadez extrema). v. HEZUR ETA LARRU. Idi [...] azurra ta azala baño eztaukeenak. MgPAb 112.
Eztaukat neure gorputzian azur eta azala baño. Astar II 139.
Ezainak, zazkel, erropazar, traskil, ikatza baño baltzagoak, azurra ta azala baño ezeukenak. EchtaJos 15.
AZAL ETA HEZUR,
AZALA ETA HEZURRA. Piel y huesos solamente.
Ikusirik erlijiotsu aiek azala ta ezurra besterik ez; zer janik ez. BvAsL 194.
Oso erkindurik, azala ta azurra baño ezeukala. EchtaJos 107.
Gizon argal bat, azala ta azurra bakarrik agiri jakozen. SMZirik 88.
azpiadiera-1.3
(No referido a la delgadez). Aren tartean legun dagoke / neka dan ezur-azala. "Huesos y músculos fatigados"
.OrEus 358.
azpisarrerakoSense-21.2
b)(Pred.)."
Hezur ta azal geldittu/eon, asko argaldu; oso argal gelditu, egon. Oaintxe hezur ta azal hao, neska!
"ZestErret.
Ezur ta azal gelditzeko bidean zijoan. EtxdeJJ 27.
Egunean eguneango izerdi likin onek, azur eta azal biurturik utziko nau. ErkiagBatB 198.
Azur eta azal, eta negarra begietan. AlzolaAtalak 67.
azpiadiera-2.1
(
hezur eta azal huts
). Gosez naiabilk [...] azur eta azal huts. EguzkGizAuz 103.
azpisarrera-22
HEZUR ETA LARRU.
azpisarrerakoSense-22.1
a)(Estar, etc.) en los huesos, muy delgado. "Hezur eta larru egina da, il n'a que les os et la peau" Dv. "Hezur eta larru gelditu da (BN-arb)" Gte Erd 152. Mehe, zimeill, eta egiña xoil hezur eta larru. Gy 48.
Hezur eta larru eginak, gorputza piru bilakatua. StPierre 22.
Hezur eta larru goseak egina. Ox 94.
Hezur ta larru doala kantuz eta eske. Iratz 189.
Han zien orai bixtan --gaixua hexur eta larru-- ezpainak mehe, begi ondoak sarthurik, hitskara. Othoizlari 1957, 138.
Larru xuri-xuri batekin, erhiak hezur eta larru. JEtchep 84.
Beithartia eroria du, begi-ondoak ubel, hezur ta larru bilhakatua. EtchebZeruari 89 (ap. DRA
).
Jarria zen dena hezur eta larru. Etchebarne 145.
azpiadiera-1.1
(
Hexur eta larru
). Begithartea desegina, burua dilindan, hexur eta larru. Laph 58.
Zaldi bat erosi zioten hexur eta larru. Ib. 140.
Ezkondu ziranean gizon bikaña zan; orduan exur ta larru besterik etzan. AtañoTxanKan 156.
azpiadiera-1.2
(
Larru eta hezur
). --Zeiñen argal dagoen [...]. --Auek ere, larru ta ezur daude. IbiñVirgil 40.
azpisarrerakoSense-22.2
b)Hueso y piel.
Otso batek etzuen / ezur eta larru baizik. ArchFab 81.
azpiadiera-2.1
"Narru ta azurretan geldittu, quedarse en los huesos. Narru ta azurretaan geldittu da gizajua, iru illabeteko gaixuakin" Etxba Eib.
azpisarrera-23
HEZUR ETA MAMI.
azpisarrerakoSense-23.1
a)Carne y hueso.
Iruntziko ditue azur ta mamiñak. ZavFabRIEV 1907, 538.
azpisarrerakoSense-23.2
b)En carne y hueso, en su totalidad (el cuerpo).
Ezur eta mami zeatu zituzten. Lard 321.
Onezkero ninduen azur ta mamiñ jan. ABAmaE 260.
Ixpilluaren aurrian ezur eta mamiñ / zure gorputz liraña apaintzen alegiñ. MendaroTx 287.
azpiadiera-2.1
Iainkoak artua bezala nengonan ezur ta mami, kirio ta muin, txingurritu antzeko irakin legun batekin.OrQA 196.
azpiadiera-2.2
(Fig.). Ez du, bestetik, inongo aldaretarako irudirik pintatu nahi. Campion [...], Urkixo, Txomin Agirre, hezur eta mami dakartza gure aurrera. [....] ez dio maitasunak [...] luma kamustu, nori bere nortasuna igertzeko eta nortasun berezi hori gero gureganatzeko. MEIG III 86.
azpisarrerakoSense-23.3
c)(Ser) uña y carne.
Allande ta Mattin hezur ta mami ziran. EtxdeJJ 133.
azpisarrera-24
HEZUR ETA MAMIZKO.
De carne y hueso. v. HEZUR ETA HARAGIZKO. Zu, ordea, ezur eta mamizkoa zaitugu. MAtxGazt 52.
Zu eta ni ez al gaituzu ezur eta mamizkoak?LabSuEm 196.
Beartsuak izan arren, personak dituk, ezur ta mamizkoak. AtañoTxanKan 242.
Horien biziak ez dio batere zorrik hezur eta mamizkoen biziari. MIH 271.
azpisarrerakoSense-24.1
Mami ta ezurrezko lagun bizi ura. VillJaink 131.
azpisarrera-25
HEZUR-EZPAL.
Ni ezur-ezpal zarra besterik ez naiz. 'Vieil ossement'
.OrMi 143.
HEZUR-GILTZA.
"Ezur-giltz, articulación, artejo" BeraLzM. Orregatik datoz olako korde-galtze, ezur-giltzen askatze ta abar. OrQA 170.
Bularretik, hezur-giltzetatik edo sabelpetik. MdePr 331.
Eta min egin zidan buruan ukharaiko hezurgiltzaz. OskKurl 87.
azpisarrerakoSense-27.1
Zura, indar elkartuen hezur-giltza da. "
Armazón"
.MEIG IX 132 (en colab. con NEtx).
Mukuluen hezurgiltzetan kokatuak. "
Osamenta"
.Ib. 127 (en colab. con NEtx).
azpisarrerakoSense-27.2
Nudillo. Ezur-giltzekin kupel utsa jota bezelatsu. AnabUsauri 107.
HEZUR-KONPONTZAILE.
"Azur konpontzallia, cirujano de huesos" Etxba Eib. v. HEZUR-IPINLE. Bialdu eben, egaztada batian, [...] azur-konpontzalliaren billa. SMZirik 83.
azpisarrera-36
HEZUR-KROSKO.
Cráneo. Barberek, buruko zaurietan, lehenik haragia aldaratzen dute eta hezur kroskoa agertzen. Ax 336 (V 223).
azpisarrera-37
HEZUR-LOKARRI(-kh- Dv A). "Cartilage" Dv.
azpisarrera-38
HEZUR-MAMI.
azpisarrerakoSense-38.1
a)(Lar (+ azur-mami), Hb). Médula, tuétano. "Caña de vaca, cañada, munakia, ezur, azur mamia" Lar. "Moelle des os" Hb. v. HEZUR-MUIN.
azpisarrerakoSense-38.2
b)Carne y hueso.
v. HEZUR ETA MAMI. Cf. HEZUR-MAMITAN, HEZUR-MAMIZ. Har, uli, xixaria [...] / hezur mami guziak dituzte axkide. HbEsk 235.
Zein ezur-mamirentzat opa ez diteke / olako musu goxoz egin dan maindire?OrEus 104.
Auxe zizun Piarresek bere adiskide begikoa [...] gorputz bateko ezur-mamien iduri. EtxdeJJ 147 (cf. HEZUR ETA MAMI (c)
).
Nork eztu somatu [...] goitik berako astindua ezur-mamitan?VillJaink 109.
Gure bereztasuna ez da europartasunaren hezur-mamiei usain eta kolore berexi antzekoa ematen dien larmintz mehea baizik. MIH 88.
azpiadiera-2.1
(
Mami-hezur
). [Jaungoikoak egin zitun] kristauen mami-ezurrak. TxB 180.
azpisarrera-39
HEZUR-MAMITAN.
En carne y hueso. Gizon ospetsuak ezur-mamitan ikustea. LdiIL 22.
azpisarrera-40
HEZUR-MAMIZ.
En carne y hueso. Besteiroz beste, ezur-mamiz ezagutzen nuenik, Aldaxoro tolosarra. LdiIL 22.
azpisarrera-41
HEZUR-MAMIZKO.
De carne y hueso. v. HEZUR ETA MAMIZKO, HEZUR-HARAGIZKO. Ez ete gizaseme guztiok azur-mamizkoak?ErkiagArran 100.
azpisarrera-42
HEZUR-MAZUR(Pl.). "Ezur-maxurrak, pedacillos de carne y huesecillos de cerdo y otras reses muertas para guisarlas y comer luego (G)" Aq 681 A.
"Azur-mazurrak (V), los restos de una comida" A.
"Azur-mazurrak (V), huesos y un poco de carne" A.
azpisarrera-43
HEZUR-MIN.
Dolor de huesos. v. HEZURRETAKO MIN. Ezur-miña dagi oraingo otzaldi galgarri onek. TAgUzt 131.
azpisarrera-44
HEZUR-MOLDAZALE.
"Curandero, -a, cirujano sin estudio" VocB. v. HEZUR-ZUZENTZAILE.
azpisarrera-45
HEZUR-MUIN(-uiñ B ap. A; VocB), HEZUR-GUN (ezurrun R ap. A). "Tuétano" A. v. HEZUR-MAMI. Hemen ezur-muinetaraino ikharatzen. Dh 167.
Fedea, bere amaren esnearekin edan izan du. Haren odolean da, eta hezur fuinetan. Lap 27 (V 15).
[Tigreak] lazta bat sartzen diotela hezur-munetan. BarbSup 182.
Lurra iraultzen ginduan gizonkiro, ezur-muiñak igartu arteo. OrMi 94.
Bait genekien sorterrizale zela hezur muinetaraino. MdePr 294.
Ezagutzen baitzun ezur-gunaraño bere anaia. EtxdeJJ 120.
Griñaren garra euren ezur-muiñetan piztu-ala. IbiñVirgil 99.
Negu-mineko hotzikara hezur-muinetan nabaitzen. MIH 318.
Erdiets dezakegulako ustea hezur-muinetaraino sartua dugu. Ib. 393.
v. tbn.
MEIG VIII 105.
azpisarrera-46
HEZUR NAGUSIKO MIN.
"Ezur nausiko miñe du alperrak (AN-ulz), lanerako gogorik-eza, orra aren ezur-miña" Inza NaEsZarr 1034.
azpisarrera-47
HEZUR-HOBI(azurrobi Lar Dv A, Sb-Urq). "Carnero de muertos, ezurtegi, azurrobia" Lar. "Echarlo al carnero, olvidarlo, azurrobira bota, au esaten da, aztutzen, ahanzten geranean gauzaren batez" Ib. "Azurrobira bota, jetter aux oublis, aux oubliettes" Dv A, quien le da el sentido de "calabozo en que se enterraba antiguamente a los condenados a prisión perpetua". v. hezurtegi.
azpisarrera-48
HEZUR-ONTSATZAILE,
HEZUR-ONTZAILE.
"Rebouteur" H. v. HEZUR-ZUZENTZAILE.
azpisarrera-49
HEZUR-OSATZAILE. Curandero.
"
Ezur-osatzallea, algebrista"VP 26r.
Eztitut emen aitatzen ezur osatzalleak, luzaroko exerzizioarekin asko ondo kuratu eta sendatu dituenak. Gco II 211.
azpisarrera-50
HEZUR-HOTZ.
Cadáver. Geure maitasun azurrotz ori / bijotzean ba darozu. "El cadáver de nuestro amor"
.LauxBBa 48.
azpisarrera-51
HEZURRAK HAUTSI,
HEZURRAK LANEAN HAUTSI.
"Horrek eztu ezurrik lanean autsiko (L). [...] Se dice de los haraganes" A EY III 298. Amentsetarik aintzurtzen ari denak eztu hezurrik hautsiko. EZBB I 33.
azpisarrera-52
HEZURRAK BERDINDU.
"Llenarse, saciarse. Zer, orraittio azurrak berdindduko jatatzen onezkero. / Ointxe majo garek, azurrak edarki berdindduta. Jandakoan behien urdail-zuloa bete, berdindu egiten zaielako esan ohi da" Elexp Berg.
azpisarrera-53
HEZURRAK BETE(azurrak b. V-gip s.v. azurrak berdinddu). Llenarse, saciarse.
azpisarrera-54
HEZURRAK GOGORTU.
"Envejecerse, azurrak gogortu (V-ple)" A EY III 284. Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu, / modu onetan mutill zarraren / enbidia nork du? Xe 243.
Begiak lausotu ta / belarriak gortu, / illia zuritu ta / ankak berriz sortu, mamiak aitu / eta ezurrak gogortu. UrruzUrz 56.
Ezurrak gogortu ta oiñak baldartzen zaizkikanean, emakume-eske nolako intziriak egingo ditukan ikusten natxegok, ire gaixo aldian lagun dakikan.NEtxLBB 121.
Azurrak gogortu ta / mamiñak bigundu, / lengo pauso luzea / egin dot nik galdu. FEtxeb 133.
azpisarrera-55
HEZURRAK UTZI.
Dejar sus huesos, morir (en un sitio). Nonbaiko desterruan hezurren uzteko. HbEsk 157.
Artu zuen bere errira itzultzeko asmoa, bere aideen artean ezurrak uztera.Lard 159.
Baso-mortuaren biotzera itzuli bear izan ziran, bakardade illun artan beren egunak igaro eta [...] ezurrak uztera. Ib. 92.
Bertan ezurrak utzi, aldeaurrekoen ondoan. AgG 256.
Ezurrak uztera nator nere etxera. UrruzZer 45.
Asmo gogorra artu ebela iñora ez alderik egiteko, eta euren azurrak emen izteko. KkAb II 186.
Esaten eben: Sasoi orretan / zertarako Amerikara? / Berrogei eta amabi urtegaz / beren ezurrak iztera? BEnbNereA 68.
Ezur zar auek Txinan utzi ber ditut nik. A.
Joxe Mari gaixotu, ta esaten omen zuan bere lurrera etorri bear zuala ezurrak uztera. JAzpiroz 17.
azpisarrera-56
HEZURRAK ZAHARTU.
"Envejecerse [...], azurrak zartu (V-ger-m)" A EY III 284.
azpisarrera-57
HEZURRETAN EGON,
HEZURREAN EGON,
HEZURRETAN JARRI(Estar, dejar) en los huesos. Baño orain ezurrian dago eta ezin diteke senda. BvAsL 206.
Ezurretan zegon zakur zaunkalari bat. JAIrazBizia 82 (v. tbn. 85).
Goitik beraño mutilduagaz jarri arte azurretan. BEnbNereA 238.
azpisarrerakoSense-57.1
Estar muerto. Gaurkoagatik, beraz, Pernando, / zaude zure ezurretan. NEtxLBB 370.
azpisarrera-58
HEZURRETAKO GAITZ.
Mal de los huesos. Ia zer alkartasun eukan azurretako gatxak guntzurrunekaz. KkAb I 22.
Ezurretako gaitza edo desgastea sortu eta zearo izurratuta utzi.MMant 27s.
azpisarrera-59
HEZURRETAKO MIN(SP Dv). "La goutte" SP. v. hezueri. Hezurretako mina, harria, sukhar egosia. SPPhil 373.
Buruko, haginetako, hezurretako min kruelenak. Dh 164.
Bainan, aro edo egunaldi txarregia bada, zertan ibil hezurretako minaren ondotik?Prop 1901, 86.
azpisarrera-60
HEZURRETAN SARTU,
HEZURRETAN BARRENA SARTU,
HEZURRETAN BARNA SARTU.
Meter(se) hasta los huesos, hasta la médula, hasta lo más hondo. Usantza hura hezurretan barrena sarthu baitzaitzu. Ax 94 (V 64).
Erredura samina sar zakion hezurretan barna. JnnSBi 151.
[Hotza] hezurretan barna sar litzagukek. JEBur 121.
Etzautan den gutieneko izialdurarik hezurretan sartu. ZerbMetsiko 344.
Sartu dakie ezurretan otzikara. OrEus 342.
azpisarrera-61
HEZURRETARAINO.
Hasta los huesos, hasta lo más hondo, hasta la médula (sentido fig.). "
Bildurra hezurretaraño sartu zitzaion
"ZestErret.
Kexadura sarthu zait ezurretaraiño. Gç 44.
Estimazio ero ori [...] ezurretaraño, ta biotzaren erdiraño sarturik dagoela. CbEg II 84.
Beldurra zeukaten sartua ezurretaraño. IztC 3 (v. tbn. beldurra hezurretaraino sartu en Dv LEd 168, Goñi 90, NEtx LBB 173).
Otzikara bat ezurretaraño sartu zitzaiona. UrruzUrz 49.
Azurretaraño gagoz ikaraz. AgKr 208.
Horra zertako hunat ethorri zarenetik gozo handi batek hezurretaraino hartu dautan gorphutz guzia. ZerbIpuinak 520.
Eresija azurretaraño sartuta yaukok. Altuna 36.
Erdera sartu yaku / azurretaraño. Enb 127.
Sinismena ezurretaraño sartua. LekSClar 139.
Udaberriz sartzen baita berotasuna ezurretaraiño. IbiñVirgil 99.
Euria goitik sartu ta beetik atera, ezurretaraño bustiak. AtañoTxanKan 138.
v. tbn. Egiat 225 (hezurretaradrano). Or Mi 130. Jaukol Biozk 95. Munita 31. JAIraz Bizia 108. JEtchep 98. Osk Kurl 96. Azurretaraino: Erkiag BatB 189.
azpisarrerakoSense-61.1
(
hezurreraino
). Hezurreraino berak ere sendituz [...] bihozminak. Larre(
inXaOdol 15
).
azpisarrerakoSense-61.2
(
zain-hezurretaraino
). Ai! zu zar berde [...] zañ-ezurretaraño gaiztakeria igarorik zaudena!AA III 472.
(Con -ko, adnom.). Ezurretarañoko ikara sartu zekiokean. IztC 194 (v. tbn. en contexto similar Arr May 84, Ag G 154 ezurretarañoko ikara).
Berari begiratzeak ezurretarañoko dardarara ematen zion. ArrMay 38.
Azurretarañoko bildurrez. BilbaoIpuiB 123.
azpisarrerakoSense-61.5
(En sdo. prop.).Hasta llegar a los huesos. Obligatzen dute Pilatos azotatzera ezurretaraño. MgCC 249.
Ezurretaraño azotez ebaki. Lard 512.
azpisarrera-62
HEZURRETARA JOKATU.
"Azurretara jokatu (V-m), jugar a las tabas" A.
azpisarrera-63
HEZURREZKO.
De hueso. Gorpútza está baizik arági ezurresko bulto bát. LEProg 122.
Difuntubeen azurrezko erlikijareen batzuk. JJMgBasEsc 279.
[Andregaia] aragi eta ezurrezkoa. AlzSTFer 117.
azpisarrerakoSense-63.1
Buruan hezurrezko ukubilkada gogor asko jasanak. OskKurl 174.
azpisarrerakoSense-63.2
(Dv, H). (Objeto fabricado) en hueso."Qui est en os"Dv.
"
Hezurrezko nabala, couteau en os"H.
[Txakurrak] larruzko trajia ta / ezurrezko ortzak. TxB II 128.
Ezurrezko yoale-miian. OrMi 44.
Ezurrezko jostorratzak. JMBELG 46.
Ezurrezko edo adarrezko esku-gauzetan. Ib. 48.
Hargin lan berriaren aurka hezurrezko hesi zaharra berreraiki nuen. MdePr 116s.
azpiadiera-2.1
(Forma palatalizada). Bottoin ttiki bat, naski hexurrezkoa eta oihalez estalia. ElzbPAd 6.
Adar-exurrezkoa zan kopa. BerronKijote 123.
a)(L-ain ap. A; SP, Lar (ezurruts), Añ; azurruts Vc ap. A; Lar, Añ). (Sust. y adj.). Puro hueso (sentidos prop. y fig.), esqueleto. "Carcasse" SP. "Esqueleto" Lar y Añ. "Armazón" Lar. "Esqueleto, la parca. Begitxanziñuetan ikusten zittuan sorgiñak, ezpirituak eta azur-utsak dantzan bere jiran" Etxba Eib. Astoa barriz azur uts, goseti. ZavFabRIEV 1907, 95.
Zure gorputza geratuko da azurruts biurturik. UrMarIl 20.
Anbotoruntza egan joiala azurruts bat koraña bategaz. ABAmaE 362.
Hilko zera eta andik laxter gorputz ori ezur-uts izango da. ArrMay 29.
Eriotza baltza azurrutz irudiz / makatz zorrotzaz eskuan. GMantGoi 32.
Beor ezur-uts, zâr urdindua. OrEus 328.
Hilotz ustelek elkar / maitatzen dutenean / ezta diferentziarik / hezurrutsen artean. ArtiMaldanB 213.
Ijito asto ezur-utsen bat. NEtxLBB 252.
v. tbn.
BOEg 3314.
azpisarrerakoSense-66.2
b)(Con verbos como gelditu, egin, bihurtu, etc.). (Quedarse, etc.) en los huesos. "Azur-utsa (adj.), se dice de quien ha adelgazado mucho. Esquelético. Zuen ama izan eban gaixuan ondoren, geldittu zan azur utsa" Etxba Eib. "Ezur huts bihurtu da (G-azp)" Gte Erd 152. "Ezur utsa gelditu da (AN-5vill, B), ezur utsa in da (AN-gip)" Ib. 152. v. HEZUR HUTSETAN. [Gorputz illa] gelditzen da bein ezur uts eta gero auts edo lur egiña.MbIArg I 171.
Atera ditu onek / bi obra berriak / esaten dituela / beretan egiak: / Aiek irakurtean / etsaien erdiak / ezur uts egin ditu / sabel-arrabiaak. IztPo 143.
Arkumeak / ezur uts biurturik / zeauzkak goseak. ItFab 186.
Auldu, makaldu [...] eta ezur-uts egiteraño. Lard 64.
Ezur uts zegoen gizajoari arnasa zaio agortu. NEtxLBB 371.
azpisarrerakoSense-66.3
c)HEZUR HUTS . (Pl.).Huesos pelados.
Joan ziran [...] santuaren ezur utsen eske. MbIArg II 301.
Emen buru ezurra, an beste ezur utsak. CbEg II 103.
HEZUR HUTSETAN,
HEZUR HUTSEAN(Estar, dejar, etc.) descarnado, en los huesos (sentidos prop. y fig.). "Azur utsean gelditu de (V-arr)" Gte Erd 152. "Azidentia euki ta geo, hezur hutsetan geldiu zan" ZestErret. Antxiñatxu joandako lagunok, azur utsetan, ondar barruan estaldurik. AgKr 199.
[Zuaitzak] negu beltzean ezur utsetan bezela. AgG 209.
Beti eztago loretan [elorria]. Eria ezur utsean uzterañokoan. IrYKBiz 142n.
Zarpil ta ezurrutsean ere nabari da franko aldiz. Vill(
inGandElorri 14
).
Izakiak ezurrutsetan, diren bezalaxe, azalduko balitzaizkigu. VillJaink 153.
azpisarrerakoSense-67.1
Ezurruts billoizetan / zugatzak aldatuta. TPEEs 1927, 31.
Bakartadea [...] ez eban egundaiño ezagutu ordurarte, bere azurruts eta gabezian. ErkiagBatB 99.
azpisarrera-68
HEZUR HUTSEZ UTZI.
"Me han dejado aterrado, azur utsakaz itxi naude (V-ple)" A EY III 249. "Ezur utsaz utzi: beldurrak iota ibili (V-ple)" Zait Sof II 152.
azpisarrera-69
HEZUR ZAHARRIK EZ EGIN. No pasar mucho tiempo.
Cf. HEZURRAK ZAHARTU. [Erreximendua] badoa Lorraina deithu eskualdeari buruz lehenik. Ez du haatik hezur zaharrik eginen han: lau egun ttipiren buruko Beljikatik galdea heldu zaio. ZerbGerlan 18.
Etzuen haatik hezur zaharrik han egin behar. Urte baten buruko Baionan zen. ZerbAzk 69.
azpisarrera-70
HEZUR-ZALE.
Aficionado a los huesos. Neskatxa txipi bat burhezur txiki batekin jostatzen ari da. [...] Neska hezurzalea bada ez da gezur zalea. MdePr 70.
azpisarrera-71
HEZUR-ZULO.
"Acetabulum, [...] hezurtókia, hezurzílhoa" Urt I 98.
HEZUR-ZUZENTZAILE,
HEZUR-XUXENTZAILE (Dv).
Curandero. "Bailleul" Dv. v. HEZUR-KONPONTZAILE, H.-MOLDAZALE, H.-ONTSATZAILE. Ikusi ditut [...] hezur-xuxentzaleak zain behartu batzu tanpez sendatzen. JEBur 195 (v. tbn. 193 y 194).
Basa dentistek, basa hezur-xuxenzaleek, basa emaginek [...] iraunen dute menderen mende. Ib. 196.
Denak torneatzaile eta kadiraegile ziren, bai eta, batto segurik, hezur-zuzentzaile, konduaren gaineko. LfELit 287.