Tr. La forma hodei se documenta en textos meridionales, y al Norte en suletinos, bajo-navarros y en Leiçarraga (con aspiración inicial sólo en este último). En la tradición labortana y bajo-navarra la forma más frecuente es hedoi (edoi tbn. en algunos textos vizcaínos del s. XX). Hay hodoi tanto al Norte como al Sur, alternando a menudo con las variantes más usuales. Usan odai E.M. Azcue, Azkue y Orixe, y oroi Bilintx, Xenpelar (384), Txirrita (B 180) y Barriola (Goi 75). En DFrec hay 27 ejs. de hodei, meridionales, y 3, septentrionales, de hedoi.
etimologikoa
Etim. Para la posibilidad de que la forma primitiva fuera un tema en -e, v. FHV 397, n. 28.
sense-1
1.
(V, G, AN, BN-ciz-mix-arb-baig, Sal, S, o-R; Lcc, SP, Lar, Añ(
G
), ArchVocGr, VocBN(+ o-
), Gèze(
o-
), Dv(BN), H, ZamVoc),
otei (Lcc),
hedoi (V-ger-ple, L, B, BN-ad-baig-lab; SP, UrtGram 16, Lar, Hb, Dv, H),
odai (V, G, AN-gip-larr-araq; VP 49v, H(V, G)),
hodoi (V-arr, AN-gip, Sal, R-uzt; AñH(V), Dv(BN, odoi G)),
orai (G-to-bet-nav),
orei (V-oroz, AN-gip),
ore (AN-gip),
oroi (G; Dv(G)),
eroi (H(V)),
hode (V-gip, Sal; SP),
oda (V-gip),
ora (V-gip),
udei (BN-mix)
Ref.:
A(
edoi, odei, odai, ode, odoi, odoi-adar, orai, ore, orei, ori, oroi
);
VocPir 86;
Lrq(
odéi
);
EchaideNav 37;
EtxbaEib(
odia, oria
);
ElexpBerg(
ode
);
EAEL 228;
GteErd 111
. Nube.
"Nube, odeia
"(Vocabulario de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4.
"Añublar el cielo, oteiak egon zeruan
"Lcc.
"Nuée"SP.
"
Uhinak eztitzen dire, hedoiak barreatzen, zeru xaharra agertzen da (L), las olas se calman, las nubes se disipan, el (viejo) cielo se descubre"A(s.v. xahar
).
Huná, hodei argi batek estal zitzan hek. LçMt 17, 5 (Ip, SalabBN, Ur, Ur (V), Hual, Ol, Or odei, He, TB, Dv, Leon hedoi, Samper odoi, IBk, IBe hodei; Echn goibel, Ker laiño
).
Kantaetaz etorrela odeietati figura eder bat.Lazarraga A, 1153r.
Ikusi neben odei zuri bat. Ib. B21, 1198r.
Egunaz hedoi batez, eta gauaz su-argiz gidatzen zinituela. Mat 333s.
Asi zen denbora nastekatzen aizes eta ziazen odeiak kargatus. BerTrat 112r.
Hedoi gorak oñen azpian ikhusten ditutzuna. EZMan II 120.
Sosega uhinak, argi hodoiak. Harb 406.
Ipar aire hon bat jiten denian eta akazatzen odei eta lanho hura. TtArima 22.
Badoa hedoietan gora. Gç 193.
So zauskola bere diszipüliak, odei batek hen begier estal artio. Bp II 68.
Desegindu beiz zeure argiak / gure biotzetako odei guztiak. Acto 409s.
Ordukoak dira San Agustiñen odeiak, gereizeak. LarAgust 7.
Aizean etzen odei belzik ageri. MbIArg I 193.
Uztetzagun bada edoietako obrak, eta bezti gaitezin argiaren armeekin. FamInst 823.
Zeruko hedoi baten gainean ethortzen. Lg II 262.
Odeiak dütiela apartatzen. Egiat 195.
Odeiak beno gorago / badua haren ürgülia. Xarlem 1330.
Mendiaren gaña estali zuan odei batek. AA II 6.
Ifarrak kendu eta desegiten dituz odei eta eurijak. Astar II 194.
Odoiakin zerua / estaltzen danean. ItFab 228.
Igo bearra dala Euskara odeiaz goiti. IztC 231.
Pizti txezko samalda izugarri Erreinu guzia, odei batek bezala, itzaldu zuena. Lard 70.
Hedoiek dakharketen hezetasuna deitzen eta bereganatzen dute [arbolek]. DvLab 31s (
Telem 50 hodoi
).
Oñetzituak eta odoiak, bedeinkatu egizue Jauna. (V). CantTP 17 (V-och-m, G, BN-mix, S, R odei, L hedoi; B goibel, BN-baig lanho
).
Badakizu odeijak zelan sortuten diran?UrDial 108 (It e Ip odei, Dv hedoi
).
Oroi beltzaren kaskarabarrak. Bil 112.
Hedoi bat oiesa lehertzerat doha gure gainean. Laph 175.
Odeiak zabaldu, eta eguzki epel-gozoa leizera sartzen abiatu zan. ArrGB 44.
Zeruok beti dakustaz dollor, / odei bat bere bagarik. ABAmaE 30.
Odei txipi hura. IpHil 9.
Geure bizia da emen aizea / odai baltzagaz nastean. AzcPB 309.
Ezegoan edoi bat zeruan. EchtaJos 249.
Hedoiak barreatzen baitzeiezten [gaztetasunaren iguzkiko suak]. JEBur 208 (cf. infra (5)
).
Botz hun bat zian, ez bete bete bena odeietara gora. Const 35.
Hedoi guzien azpitik, sasi guzien gainetik. (L). LanderEusk 1928 (IV) 313.
Odoiai adi. LauxBBa 48 (18 odei
).
Berho guzien gainetik, / hedoi guzien azpitik, / oren bat harat, / oren bat hunarat. BarbLeg 141.
Katez loturik egona baita [Eguzki] / odei bustien sabelean. LdiBB 110.
Azaldu zan eguzkiaren uztaia odei urratuen artetik. TAgUzt 132s.
Odeiak ematen dion ura basoak [...] gordetzen du. Munita 104.
Ke biribilduak igoten eben, odei eze antzera. ErkiagArran 11.
Gorritzen asi dira urrutiko odei berunak. TxillLet 33.
Iduri uhar beldurgarri bat hedoi beltzenen barnetik. XaOdol 321.
Odei txuri arin aiek. Zendoia 169.
Hodei ñabarrak zeruan barrena lasterka. MIH 175.
v. tbn.
Cb Eg II 146. Ub 139. CrIc 92. UskLiB 219. Bordel 105. Arch Fab 93. Hual Mt 17, 5. ChantP 300. CatS 104. Aran SIgn 213. Bv AsL 153. Lap 15 (V 9). A BeinB 86. Itz Azald 36. Xikito 7. Ag Kr 199. Goñi 113. Urruz Zer 95. Inza Azalp 78. Jaukol Biozk 12. Or Mi 38 (95 odoi;Eus 251 odai). Enb 39 (32 edoi). Ir YKBiz 243. SMitx Aranz 20. Mde Pr 118. Anab Poli 43. Bilbao IpuiB 102. Arti MaldanB 190. Gand Elorri 212. Zait Plat 60. Osk Kurl 82 (189 hedoi). Vill Jaink 31. Onaind in Gazt MusIx 149. Ibiñ Virgil 108. Azurm HitzB 30. Ayesta 109. Larre ArtzainE 249.
Hedoi: Volt 151. SP Imit III 48, 5. Gy 173. Hb Egia 38. Elsb Fram 100. Zby RIEV 1908, 771. Jnn SBi 137. Arb Igand 100. HU Zez 94. Ox 63. Zub 121. Etcham 43. Iratz 151. Zerb IxtS 35. Lf Murtuts 43. Odai: GoldSerm 208. Ezale 1898, 116b. Hodoi: Hm 62. Samper Mt 17, 5. Ibiñ Virgil 76. Orei: Elizdo EEs 1913, 104. Gand Eusk 1956, 216 (V-gip).
azpiadiera-1.1
(Lar),
hedoi (Lar, VocB),
ode (V-gip)
Ref.:
IzUrrAnz(
odia
);
ElexpBerg(
ode
)
. "Nublado, nublo, sustantivo, odeia, edoia
"Lar.
"
Edoi, nube cargada de piedra"VocB.
"
Odía dago, hay nubarrones de tormenta"IzUrrAnz.
"Nubes y situación meteorológica que presagia tormenta. Odia dago ta larri ibili zaparraran bat botatzen
"ElexpBerg.
Sosega itzazu uhinak, argi itzazu hedoiak. Mat 361.
Gainera zetorkigun ekaitza [...] ez baita uda erdiko hodei trumoitsu baten eraso laburra baizik izan. MEIG III 98.
(Por ext.). Ke izugarrizko odei illun bat. CbEg II 105.
Eltxozko odei belz batek. Lard 69.
Ezpel-sardeak aizetara yaurtitzen ziñan gari-odeia. OrMi 104.
Euli guztijok egitten eben edoiaz, barriz, ozta-ozta zan agiri barruban gure gixona. Otx 17.
Errauts odei bat. MdePr 83.
Ez dute bonba-eztandarik entzun, ez dute zeruraino doan ontto-itxurako gar-hodeirik ikusi. MEIG I 194.
v. tbn. Bilbao IpuiB 22. Berron Kijote 195. Hedoi: Dv LEd 191.
sense-2
2.
(Lcc, Lar, Añ),
hedoi (H),
odoi (Añ). "Nube de ojo, begiko odeia
"Lcc.
"Argema, nube en el ojo"Lar.
"Catarata en los ojos"Lar, Añ.
Ezen goizetik argitu zintuen ene begiak, / khasaturik munduaren hedoi tristagarriak. EZMan II 36.
Zeuk edo daukaz[uz] begietan odeiak. Mic 12r.
Geure begietako lausoa ta odoia kendu deigula. AñCS 78.
sense-3
3.
(V-arr-arrig-och-gip, G, AN, Sal, R-vid-is),
odai (V-arr-oroz),
hodoi (V, V, G-goi-azp, Sal, R; Añ(V)),
orei (V-gip),
oriRef.:
VocPir 88;
BonTrueno 415s;
A(
odei, odai, odoi
);
AApend;
ContR 521;
EchaideNav 30;
IzArOñ(
oréixa, ódei
);
IzR 293, 311, 396;
IzTo 187;
JMBAt;
ZMoso 71;
GteErd 290
. Trueno.
"
Odeiak badaragoio, truena. Odeiak jo, tronar, haber tronada (V-och)"AApend.
"
Odéixak jo dau, ha sonado el trueno [...] oreixa jo dau, ha tronado"IzArOñ.
"
Odéia márrakaz, el trueno llorando"IzR 311.
"
Odóia sendi tzu, se oye el trueno"Ib. 293.
"
Odóiaren átzean éuria, después del trueno, la lluvia"Ib. 396.
San Markos aurreti odoiak jotzen bado, urte hura arto-urte ona . (G-goi). AEY I 313.
Oreixak joten dabenian kontuan eukiten badabe, ikusiko dabe orduan eurok be [Anbotoko Señoria]. (V-gip). GandEusk 1956, 216.
Lenengoan barra gorrixa da Anbotoko Señoriori eta urrunean orixa. Ib. 216.
azpiadiera-3.1
odai (V-arrig). "Rayo"GarateCont,
RIEV 1933, 101.
sense-4
4.
(V),
odai (G-nav),
orei (V-gip),
ode (V-gip),
oda (V-gip)
Ref.:
AApend;
IzArOñ(
oréixa
);
IzAls(
ódaiyá
);
IzUrrAnz(
zittéla
);
EtxbaEib(
odia
)
. "
Odei, nublado, tormenta (130)"LE-Ir.
"Tronada"AApend.
"También se dice de la tormenta que pasa con la nube [...]. Bizkai aldetik odia dator
"EtxbaEib.
"
Odéixa dator, viene tormenta"IzArOñ.
Cf. JMB ELG 84: "Zeanurin eta Orozkon ekaitzen buru dabillen jainkoizunari Odei deitzen diote [...]. Erriaren aotan mulko beltz borobil bat da Odei edo jainkoizun au" (aunque no es del todo fiable esta personificación; puede haber pesado la comparación con Odhin que se expresa unas líneas más arriba). Bildur, eguerdiz laister Arabak / odeia balu bialtzen. OrEus 326.
Irune gaztea, ostera, udako odeiaren irudikoa izan da agurearentzat. ErkiagBatB 148.
azpiadiera-4.1
"Nubada, (c.) odoi-, odeijasa, odoia
"Añ.
sense-5
5.hedoi. Sombra, oscuridad, duda.
Horiek gure Izpirituetarat hedatu zituzten hedoiak eta enganioak suntsitzen dire. Dh 126.
Marzenekoak ziren Xurio anaiak, / hedatu nahigatik zenbeitek hedoiak. HbEsk 99.
Entzuleari, geroztik, dena hedoi eta amets geldituko zaio burua. JEBur 55.
sense-6
6.hedoi. Tacha, defecto.
v. itzal(5). Hizkuntza tzarra dute hedoitzat beiratzen. HbEsk 201.
Gizonaren izpirituak badu hedoi bat, itsuaren gorphutzak eskas bat bezala. HbEgia X.
sense-7
7."
Odei onen azpian, bajo la capa del sol. Eztago odei onen azpian ori biño gizon alperragorik
"ZamMan 60.
BALEN-HODEI. "(V, G), nubes muy lisas; su forma es de pez, traen consigo viento sur y son señales de lluvia"A.
azpisarrera-2
DANBOLIN-HODEI (txanbolin-odaiV-m). "Cumulus, nubes altas, precursoras del viento noroeste"A.
azpisarrera-3
IPAR-HODEI. "
Ipar-odai (G), cirrus, nubes precursoras del viento nordeste; tienen forma de barras blancas"A.
Ipar-odeia geldi dagola / urbiltzen da Arabakoa. "La de la parte del cierzo"
.OrEus 263.
azpisarrera-4
ITSAS HODEI. "
Itxesodía, el temporal que viene del mar (V-gip)"IzUrrAnz.
azpisarrera-5
HODEI-ADAR.
azpisarrerakoSense-5.1
a)
(hedoi-H). "Nuage qui se décharge, grêle qui tombe par endroits, tranches déterminés"H(s.v. adarra
).
azpisarrerakoSense-5.2
b)S; odoi- (R-uzt)
Ref.:
A(
odoi-adar
);
Lrq(
odei
)
. "Nubecilla. Kan-kebenka erkitan dren odoi me kurak odoi-adarrak dra (R-uzt)"A.
"
Odoi-adar bat erkiten denean gorri ta dundu, euria eragutan du
"Ib.(s.v. dundu
).
"Long bras de nuage qui barre l'horizon, horizontalement"Lrq.
azpisarrera-6
HODEI-HAIZE (V-gip; odaizeV-gip)
Ref.:
IzArOñ(
ódei
);
IzUrrAnz(
odaizia
)
. "
Odei-aizia, el viento que precede a la tormenta"IzArOñ.
azpisarrera-7
HODEI-ALDE. Cielo, firmamento (?).
Polborari sua eman horduko tiratzen du odei aldera. MbIArg I 255.
Odei-aldean erroiak kras-kras, zugaztietako adarrik gorengoetan miruak dantzari. AgAL 105.
azpisarrera-8
HODEI-ASOTS (B ap. A
; edoi-asotsB ap. A
; VocB). "Ruido del cielo que precede al pedrisco"A.
azpisarrera-9
HODEI-AZTAPAR. "
Odei aztapar (S-saug), pan de nuage"Lh(s.v. aztapar
).
azpisarrera-10
HODEI BALDAR. Nube que se pega al monte.
Ta beren bekokiko odai astun lur-zale inkakorrari, odai baldarra esaten dautse itsasaldean. AEzale 1897, 27b.
HODEI ERORI. "(Sal, R), nubes bajas que pasan lamiendo los montes, los trae el vendaval"A.
azpisarrera-15
HODEI HERRESTA (Foix(ap. Lh
); hodei-errestaBN-baig, Sal ap. A). "Nuage qui rase la montagne"Lh.
v. HODEI ERORI.
azpisarrera-16
HODEI-ERRO. "
Odai-erru (V-m), nubarrón, manga de lluvia"A.
azpisarrera-17
HODEI-EURI.
azpisarrerakoSense-17.1
a)
(odoi-G-goi). "Lluvia acompañada de sol"ArchArcGip 398.
azpisarrerakoSense-17.2
b)
(orei-V-gip, ode-V-gip),
odeu- (V-gip)
Ref.:
IzArOñ(
oréixa
);
IzUrrAnz(
odeurixa
);
ElexpBerg(
ode-euri
)
. "La borrasca (con truenos)"IzUrrAnz.
"Lluvia de tormenta. Ode-eurixak daukana zera da: igual emen egundokuak eitteittuala ta hemendik bi kilometrora bapez
"ElexpBerg.
azpisarrera-18
HODEIEZKO. "
Hedoiezko, qui est composé de nuages"Dv.
Ene egoitza da lekhu goretan, eta ene alkhia hedoiezko harroñean. EZEliç 185.
Odeiezko pillare argidunak bidea erakutsiagatik. MbIArg I 270.
Apostolu ta zerutar guztien laguntzan odoizko jarleku eder baten. AñEL1 42.
Odaiesko Trono majestade andiko bat.
GoldSerm
211.
Zeru goian eralgiten ziran odeizko armadak. ABAmaE 365.
Hortan zagolarik [Linboan] Lutxoki, buruari hatzka, hedoiezko pareta baten gibeletik entzuten du halako burrunba bat. ZerbIpuinak 89s.
Odeizko yantzijan dator negu latza. LauxBBa 6.
Mediterranea deitzen duten itsasoak holako erresumarik ez du bere uhartzean, hedoiezko erresumarik ez bertzerik. JEBer 81.
azpisarrera-19
HODEIEZ HODEI. Por las nubes.
Goraipa-zue hedoiez-hedoi lorios heldu euskaldun Jainko Semeak, / goraipa-zue, goraipa-zagun Jainkoa!Iratz 181.
azpisarrerakoSense-19.1
Marien itzek itzaltzen ziren ezari ezarian, urrezko odeiez odei. '
De nuée (d'or) en nuée d'or'
.OrMi 141.
azpisarrera-20
HODEI-GAIN . (En casos locales de decl. sing.).Parte situada sobre la(s) nube(s).
Haukin kausaz orain ere hemen leihor planean / kantatua zaradela nola hedoi gaiñean. EZMan I 18.
Odoi gañeko labe sutu artatik / jasa ta ujola.SBaroj(
inFrantzesB II 122
).
Egon gaitezan odai ganeti / beko mundura begira. AzcPB 309.
Gau batean odei-gaiñean etorri zana. BerronKijote 86.
v. tbn. AB AmaE 10.
HODEI-KANPAI. "Ekaitz-kanpaia dugu berau [...] oitura zar goragarri au, ekaitza datorrenean aitzen emateko dute; ore-kanpaia deitzen diote"SMEG 1958, 196.
azpisarrera-25
HODEI-KARRASKA. "
Odei-garraska (Sal), ruido del trueno"A.
azpisarrera-26
HODEIKO. "
Oreikua da au, es lluvia local, de aquí"IzArOñ.
azpisarrera-27
HODEI-LAINO.
azpisarrerakoSense-27.1
a)
(V-gip; ode-V-gip, odoi-G-goi)
Ref.:
A(
laiño
);
ElexpBerg(
ode-laiño
);
GteErd 108
. "Nieblas acompañadas de trueno"A.
"Nubes de tormenta"ElexpBerg.
"
Odoi lainoak dira; trumoia dakarte (G-goi)"GteErd 108.
azpiadiera-1.1
(odai-V-gip). "Nubes negras arrastradas por el vendaval"A.
azpisarrerakoSense-27.2
b)Neblina.
Odei-laiñoren liparrik ez da. "
No hay rastro del viento que acarrea la neblina"
.OrEus 389.
Odei-laiñoak eta ke-mordoak darizkin lurra. "
Tenuem exhalat nebulam"
.IbiñVirgil 86.
azpisarrera-28
HODEI-LAUSO. "
Oda lausuak, nubes sueltas. Goizian goizetik dagoz oda lausuak
"EtxbaEib.
azpisarrera-29
HODEI-LITS. "
Oréilitza, la [nube] alta"IzArOñ(s.v. litz
).
HODEI-MARRAKA (R)
Ref.:
A;
ContR 521
. "Ruido del trueno"A.
Badu bizpor egun ez dela ixiltan odei marraka. Mdg 140.
azpisarrera-32
HODEI-MATAZA. Montaña de nubes.
Odei matasa baltzak. AgAL 77.
Ipar beltzak izugarrizko odei matasa lodiak zeramazkian egoaldera bultzaka. AgG 153.
Ateka gaizto aietako sasietatik eta edoi-mataza artetik beren burua onik ateratzeko gai etzirala. ZaitPlat 90.
azpisarrera-33
HODEI-MORDO. Montaña de nubes.
Odoi-mordoen errai beltzetik. EAOlBe 74.
Odei-mordoak ostots-eskainka / datoz zeru zabalera. OrEus 315.
Otsabio-gañean odeimordo lodixagoa ageri zinan. OrQA 63.
azpisarrera-34
HODEI MORDOILO. "
Odai mordolloak, nubes apelotonadas en forma de montañas"AspLeiz2(s.v. mordollo
).
azpisarrera-35
HODEI-MUILO. "
Odei-moillo, cúmulo"IzArOñ(s.v. odei-torre
).
Odei-muilloak gaiñetik sapai, / izarrik ez du Illargiak zai. NEtxLBB 260.
azpisarrera-36
HODEI-MULTZO. Montón de nubes.
Odei moltso lodiak, baltzak geienak. AgKr 153.
Edoimoltzo andiak eta oñastu zoliak alde guztietan. EchtaJos 339.
v. tbn. Ibiñ Virgil 78 (odei-moltso).
azpisarrera-37
HODEI-MURRU (L-côte, Sal ap. A
; hedoi-murruL ap. A s.v. murru),
HODEI-MURU (hedoi-muruL-sar, BN-baig ap. A s.v. murru). "Nubes gruesas en forma de peñascos, que van poco a poco del noreste al norte; anuncian mares alborotados, aparecen en otoño"A.
Eolok ego-aldetik / igorten ufaka odei-murru. GaztMusIx 113.
azpisarrera-38
HODEI-HOTS.
azpisarrerakoSense-38.1
a)"
Odaiots (V-ple-arr-oroz), trueno, estruendo del trueno"A.
Cf. JMB ELG 85: "Iñusteria da jainkoaizun orren abotsa, odaiots (= Odei-ren otsa)".
azpisarrerakoSense-38.2
b)Sonido de una nube.
Cf. Mt 17, 5: "Et ecce vox de nube, dicens". Aren itza entzun dezagun, ez giza-mihiz, ez Aingeru-mintzoz, ez odei-otsez, ez idurikizunez, baiñan oriek gabe orietan maite dugun Ua Bera. "
Sonitum nubis"
.OrAitork 232.