Tr. Propio de la tradición meridional. La forma txarri la emplean los autores vizcaínos y txerri los guipuzcoanos (tbn. en San Martin) y los navarros Lizarraga de Elcano y Mendigacha. Hay ambas formas en D. Aguirre, T. Agirre, Anduaga y Etxaniz. En DFrec hay 9 ejs. de txerri y 4 de txarri.
sense-1
1.
(V-gip, G, AN, L, BN, Ae, Sal, S, R; VP 13r, Lar, Añ(G, AN), Dv(G), AApend, ZamVoc(G)),
txarri (V, G-azp-to; Lcc 82, Mic 7v, Lar, MgPAbVoc 68, Añ(V), Dv(V), H(<ch-> V, G, s.v. xerri
), Zamoc(V)),
ttarri (V-gip)
Ref.:
Bon-Ond 142;
VocPir 367;
A(
txarri, txerri
);
EI 88, 145;
IzUlz;
IzAls(
nukan
);
IzUrrAnz(
melárra
);
IzArOñ;
EtxbaEib(
txarri
);
HolmerApuntV(
txarri
);
EAEL 85;
ElexpBerg(
txarri
)
. Cerdo."Cochino, cerdo"Lar.
"Lechón"Ib."Campero, el puerco que no es de vara, txerri kanpoarra
"Ib."Horca de perros, cerdos y antiguamente de los esclavos, lepurka, txerrri ballesta, zakurballesta
"Ib."
Txerri goseak ezkurra amets (Gc), el cerdo hambriento sueña en bellotas"A.
"
Ilondoan egin bear dire, ongarria itzuli, babazarra erein, txerria il
"AApend(s.v. ilondoan
).
"
Txarrixa, basurdian famelixako kidia
"EtxbaEib.
"
Txarrixa ildako astia eta ezkondutako urtia, refrán que compara el primer año de matrimonio con la semana que sigue a la matanza"EtxbaEib.
v. tzerri, xerri, zerri, urde. Kaden txarriak aretx obea irunsi. RS 37.
Ezperen naiz otsorrai beltza, infernuko txerri zikina [...] Jangoikoaren begietan . (177). LE-Ir.
Txarrijak berak, ain ezaña izanik daukaz izen asko. MgPAb 87.
Irudi ez gaitezan txarri lauoñeko eskerbageari. AñMisE 79.
Txerria urtan garbitu ondoan loitara biurtzen dan bezala. AA III 600.
Ezkurren ametsa / du txerri goseak. Echag 162.
Muturra txerriarena bezelakoa du. ItDial 19 (Ur txarrija; Dv e Ip xerri
).
Iztar-urkulu / iarri zan txarri-ganean. AzcPB 329.
( s. XX)Txerrietaz gizentengra, orobat nola urak gizetubaidra gutaz edo guk emonaz. Mdg 132 (v. tbn. 136).
Donostira etorri ta ezkurra jatera? Zer uste dek, txerriak gerala? UrruzZer 113.
Olaxe asi omen ziran / kutxilloik gabe txerri iltzen. EusJok II 72.
Il duan txerri txiki ori jarri beza baratza-aldeko ate-ondoan. MujPAm 63.
Lau arruara ezta iritxi / lendabiziko txerria. TxB I 162 (v. tbn. el mismo ej. en SM Zirik 60).
Txarrijen askan utsittu dot mama-gozozko upeltxu oso-osua. Otx 158.
Dalako iztegi ori ez ote-degun arloteok txerri goseak ezkurra baño ametsago. LdiIL 59.
Kukuso begi-bakar, txerri buztan-motxa. OrEus 38 (v. tbn. Tormes 71).
Biamonez, ez daude lotan egoteko, / txerriaren kurruxka entzun duteneko. Ib. 135.
Ez al-diezu eman leen olloai, beiai eta txerriai jatekoa? TAgUzt 29 (91 txarria
).
Txerriak gizentzen dituzte neguan bere ezkurretan. Munita 45.
Txerria bera baiño maiteago ditugu noski, danok ere, bere "puxkak". EtxdeJJ 28.
Txarri makera gorriek ezkurre intzenean yan baindu! AkesIpiñ 33.
Illobaren etxera / neri deitu zidaten / txerri bat iltzera. AndAUzta 120 (76 txarrixak
).
Auxe txerri erre usaia! NEtxLBB 177.
Gero gabonak etorritzian / iltzeko palta txerria. UztSas 121.
Txerri aulek, ezkurra amets. (AN-larr). InzaNaEsZarr 529.
Txerrien negarra, janak ixildu. (AN-larr). Ib. 564.
[Basurdeen umeak] belarri txikiak izaten dituzte. Muturra, etxeko txerriak baiño luzeagoa. BBarand 58.
Txarria gosez okoilluan. Gerrika 275.
Harrotasunean igeri dabiltza txerriak lokatzetan bezala. MIH 67.
v. tbn. Lard 417. Xe 257. Ag G 323. Noe 116. Lh Yol 22. Inza Azalp 150. Alz Burr 16. Ir YKBiz 300. JMB ELG 67. SM Zirik 59. Zait Plat 59. Salav 28. BasoM 143s. Txarri: AB AmaE 274. Enb 184. Bilbao IpuiB 128. Erkiag BatB 102. BEnb NereA 45. Etxba Ibilt 462. Alzola Atalak 56. Ataño TxanKan 149.
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de comp.). Txarri buztanez matrazu onik ez. RS 485.
Ikusiko dogu zarian edo ez txaarri-azterlari, edo len zeuk esan dozun legez, anatomiko ona. MgPAb 82.
Andik egun batzuetara bialdu zidan txerri laurden bat. ZabGabon 70.
Marixikiñenian txerri kontuan ondo izan oi dira beti. AlzSTFer 115.
Ezkontza txerri-tratua dala uste al dezu? AlzBurr 16.
Pertza tinko jartzen du txerri-okozpetik... / aiztoa sartzen dio arek, ziñaturik. OrEus 136.
Txerri-tximeltzea da urren zeregiña. Ib. 137.
Txarri-gauzarik, / baldin ilten ez badau besterik, / etzan geratu gauza askorik. BEnbNereA 48.
Ikusi dok zelako txarri-arpegia euki daben orrek? AlzolaAtalak 56.
Txerri-puskak etzeukaten elbi aundiak jo bildurrik.TxGarmBordaB 95.
azpiadiera-1.2
(Empleado como sobrenombre)."
Gure mutikotan Julen-txarri zan inguru onetako txarriduna
"ElexpBerg.
Tira, Txerri, tenta zak Manuelatxo. Iraola 60.
azpiadiera-1.3
Txerritan sartu nai izan zutenean Jesuseri eskatu zioten aurretik baimena. InzaAzalp 43.
sense-2
2.
(Lar, Añ(G, AN)),
txarri (V; Añ)
Ref.:
A(
txarri
);
Etxba(
txarri
)
. (Ref. a personas).Cochino, sucio, puerco; inmoral."Puerco, sucio"Lar, Añ.
"Cochino, sucio. Txarri orrek, zer darabil eskuetan? ut ortik, puerco, ¿qué tienes en las manos? quita de ahí"A.
"
Iñoiz arpegixa garbitzen ez eban txarrixa zan a gizona
"EtxbaEib.
"
I neska bikin da guretako bapez; txarrixa galanta i. [...]. Portau aiz txarrixoi, datorren urtian be i etxerako
"ElexpBerg.
Txarri edo urdia dei egitia edozein modutan bizi dan anra edo emakume bati ezta pekatu mortal. Astar II 103.
I're bada iltzeko jaio aiz ta to, to, to (joka). Lapur, ijito, txerriya. SorAKaik 118
(joka)Guzurra diñozu, zaskil, zantar, txarri, urde, zorritsu, lotsabageorrek. AgKr 68.
Mutillak, au dok useñe, txarri arraiuek, agua esan yok baña agua baño geitxuago dok. KkAb II 180.
Tunante zarrok! Txarri arraiuok! Ib. 41.
Ba al dakizu erri batean neskak nola loxinkatzen dituzten?... Itz gozo auek esanda: "Ederra aiz, txarri ori!". NEtxLBB 205.
(No ref. a personas). Sucio. Zamau txarri bat dago / maiaren ganean / aldatuten eztana / loituten danean. AzcPB 86s.
azpisarrera-1
TXERRI AHARDIKO (tx. ardikoAr). "Truie"VocPir 400.
v. TXERRI-EME.
azpisarrera-2
TXERRI-HAGIN.
azpisarrerakoSense-2.1
a)
(txarri-aginV-arrig-m-gip, txarraginV-gip)
Ref.:
AApend;
EtxbaEib(
txarri-
);
IzArOñ(
txarragin
);
ElexpBerg(
txarri-
)
. "Diente que brota mal"AApend.
"El colmillo falso que sale hacia afuera"IzArOñ.
"
Orrek txarri-agiñok, atara eiñ biarko dittuzu, tendrás que extraer esos colmillos salientes" Etxba Eib. "Ola iñoiz gaiñetik eta urten izan dabe, orrek txarri-agiñak. Iñoiz ortzak okerrak izateittuk, ola albotik berai gaiñetik urten beste batek: txarri-agiña ori
"ElexpBerg.
azpisarrerakoSense-2.2
b)"
Txarri-agiña, colmillo"IzArOñ.
azpisarrera-3
TXERRI-ALDE. "Rebaño, gizalde, txerrialde, antzualde (borregada)"AApend(s.v. alde
).
v. TXERRI-TALDE.
azpisarrera-4
TXERRI-HANKA.
azpisarrerakoSense-4.1
a)
(txarrankaV ap. A). "Una manera de injertar"A.
"
Txarrankara esaten da mentu bategaz, txarri-anka baten taiuan, egiten dan estikerea. Goiz-madari ta sagarrak estituten dira onetara
"AEzale 1897, 340b.
c)
(txerrankaG-azp, txarri ankaV-gip, txarrankaV-gip). "Pata de cerdo (porción de la matanza). Eruaixozu txarri-anka bat eta odolostia Abade jaunari, txarri-illtzia izan dogunetik
"EtxbaEib.
"
Gaur txarrankak dauzkau bazkaltzeko
"ElexpBerg.
v. TXERRI-ZANGO.
azpisarrera-5
TXERRI-ARBI. "(AN-5vill), remolacha"A.
v. TXERRI-NABO.
TXERRI-ARTO. "
Txarri-arto, espiga vacía de maíz (V-gip)"AApend.
azpisarrera-8
TXERRI-ASKA.
azpisarrerakoSense-8.1
a)
(G-to). "Harpía, mujer mala"A.
azpisarrerakoSense-8.2
b)txerraska,
txarraskaRef.:
IzTo(
txerraska
);
IzArOñ(
txarraska
);
ElexpBerg(
txarraska
)
. "El pesebre de cerdo"IzArOñ.
"
Posturia ein zeben txarraskia bixkarrera jaso baietz eta ezetz
"ElexpBerg.
Goseak al aiz? Gure txerri-askan arkituko dek puska bat. NEtxLBB 177.
azpisarrera-9
TXERRI-AZPI (Ae). "En alguna casa que tiene cocina de fogón bajo se fumigan los embutidos, los perniles (en vasco: txerri-azpiak)"CEEN 1971, 352.
Betor, bada txerri-azpi okel eder bat. LhYol 23.
azpisarrera-10
TXERRI-HAZTE. "
Txarri aztia, crianza de cerdo. Txarri aztiak, jatekua erosi biar badozu, ez dauka konturik
"EtxbaEib.
azpisarrera-11
TXERRI-BELAR (G-nav, AN-gip; txarri-V-gip)
Ref.:
GarbizLezo 57;
OndBac;
IzArOñ 193n;
ElexpBerg(
txarri-bedar
)
. "Cierta planta forrajera, variedad de cardo"OndBac.
"
Orrizabala, txarri bedarra, es una planta que se da en Álava y también en Aránzazu"IzArOñ 193n.
"Sanícula"ElexpBerg.
azpisarrera-12
TXERRI-BELARRI.
azpisarrerakoSense-12.1
(txarri-V)
Ref.:
A;
HolmerApuntV;
EtxbaEib(
txarri-
);
ElexpBerg(
txarri-
)
. "Oreja de cerdo. Urte barri, barri, txarri-belarri, daukanak eztaukanari katillutxu bete gari (V-m), año nuevo, nuevo, oreja de cerdo, el que tiene a quién carece, una tacita de trigo"A.
"
Ondo gertau ezkero gozuak izateittuk txarri-belarrixak eta ankak. Karnabaletan jate zittuan lenao. [...] Txarrankia be ondo gertau ezkero gozua dok
"ElexpBerg.
azpiadiera-1.1
Urtebarri barri / daukonak eztaukonari / nik eztaukot eta niri / emoten eztaustana... / txarri-belarri!KkAb I 60.
azpiadiera-1.2
b)"
Txarri-belarri: [...] 2. º (V-m), cierta concha muy pequeña, que tiene la forma del pabellón de la oreja humana"A.
azpiadiera-1.3
c)"
Txarri-belarri, nombre que se da a una forma de mala embutición en los metales. Puede apreciarse que fue creada por necesidad de una adecuada definición que, no podría decirse en castellano tan bien como en euskera, debido a la riqueza de éste en el genitivo"SMEiTec1.
azpisarrera-13
TXERRI-BODA. Matanza del cerdo.
Emengo txarri-boda, / murtzille bigunak / eta lagun arteko / pozezko egunak. BEnbNereA 215.
Txarri-bodara barriz askotxu / eta txarriak pixu gitxitxu. Ib. 48.
azpisarrera-14
TXERRI-BURU. "
Txarri-burua, cabeza de cerdo (porción de la matanza). Txarri-buru erdi erosi dot, baberi sartzen juateko
"EtxbaEib.
azpisarrera-15
TXERRI-HEGAL. "
Txarri-egal. Hirugiarrea duen txerriaren alboetako haragi zatia. Egaletan eukitzen jok, txarri-egalak, arek apartauta ia jateko preparatzen danian
"ElexpBerg.
azpisarrera-16
TXERRI EME (AN-egüés-ilzarb, G; txarri-V; ZamVoc, txarremeV-gip)
Ref.:
Bon-Ond 142;
A(
txerri eme, txarri-eme
);
EtxbaEib(
txarri-emia
);
ElexpBerg(
txarreme
)
. Cerda.
"
Amatzarako txikixetatik txarri eme bat alde batera laga biar dogu
"EtxbaEib.
"
Txarreme gazte bat erosi dabe
"ElexpBerg.
Txerri eme onak ez ditu izan bear amabi titi baizik. ItDial 96 (Ur txarri eme; Dv e Ip urde
).
Bein baten txarri-eme batek amabi ume eukazan. BilbaoIpuiB 71.
azpisarrera-17
TXERRI ENBRA (R). "Truie"VocPir 400.
v. TXERRI EME.
azpisarrera-18
TXERRI ERDIKO. "
Txarri erdikua, el cerdo mediano (de unas tres arrobas)"IzArOñ.
azpisarrera-19
TXERRI-ERREGALO. "
Txerri-erregaluak, se llaman generalmente a las morcillas y otras partes del cerdo que se reparten entre los amigos y parientes cuando se mata el cerdo en las aldeas. En Fuenterrabía se llaman txerri-moniyak
"SMujEEs 1921, 140.
v. txermoni. Txerri-erregaluak ordañetan izaten dituk. NEtxAntz 28.
Oitura zan txerri erregaloak partitzeko auzoan. BBarand 39.
azpisarrera-20
TXERRI-ESTEGI. Pocilga.
"Chiquero"Lar(
inAq 1355
A
).
v. txerritegi, txerritoki.
azpisarrera-21
TXERRI-GANTXO (txarri-V-gip). "
Txarrixa iltzeko txarri-gantxua. Lepotik sartu aura ta karnazeruak iztarrian katiatze jok ies eiñ eztaixon txarrixak
"ElexpBerg.
TXERRI-GEREZI (G-to, L-ain, B; txerrikeizaG-goi)
Ref.:
A;
ArinAEF 1960, 73
. "Cerezo silvestre"A.
"Existe el cerezo silvestre al que llaman txerrikeizea, sin duda porque su fruta es amarga"(G-goi). ArinAEF 1960, 73.
azpisarrera-26
TXERRI-GIBEL (Lar; txarri-V-gip). "Morteruelo, gisado a modo de salsa del hígado del puerco machacado, txerri gibel txeatua
"Lar.
"Hígado de cerdo (porción de la matanza). Txarri-gibela saltzalliak eruan dau, burdixan ekarri biarran ordez
"EtxbaEib.
TXERRI-HILKETA. Matanza del cerdo.
v. TXERRI-HILTZE. Aste aundia, nonbait, txerri-ilketa astea. "Matanza del cochino"
.OrEus 132.
azpisarrera-29
TXERRI-HILTZAILE. "El matador de cerdos, txerri iltzalea
"ZMoso 69.
azpisarrera-30
TXERRI-HILTZE (txarri-iltzeV-gip, G-nav)
Ref.:
EtxbaEib;
GteErd 1
. "Matanza del cerdo. Oiñgo astian txarri-iltzia dogu etxian
"EtxbaEib.
v. TXERRI-HILKETA. Ain zuzen aste artan txerri-iltzea zuten. OrEus 135.
Txerri-iltze ederra ikusi bear diagu oraintxe. NEtxAntz 28.
Txerri iltze oietako batean. Zendoia 29.
azpisarrera-31
TXERRI-JAN (txarri-V-gip). Comida de cerdos.
"Comida para cerdos, bazofia. Kuarteleko bazkaixak txarri-jana emute zeban
"ElexpBerg.
"
Nahi etzuena txerri-janeta botatze zuen
"ZestErret.
v. TXERRI-JATEKO. Oiekin, txerri-jana egosi, ura berotu eta iru zaldiko motorra egunero bi orduan lanean jarri legike. OñatibiaBaserria 31.
Auzokoen bat etorri bazan orduan eskaratzera orraitiño, uste izango eban Peru txarri-jana egosten egoala. BilbaoIpuiB 44.
azpisarrera-32
TXERRI-JATEKO (txarri-V-gip). "Lo que se cuece para los cerdos. Fig., bazofia. Au ez da kristauentzako janarixa, baizik txarri jatekua
"EtxbaEib.
v. TXERRI-JAN.
TXERRI-KADERA. "
Txarri-kader (Vc), patas de cerdo. Txarri-kaderak eta urdailla ta kristo deritxon odolostetzarra urtean-urtean aratusteetan jaten doguz (V-m), nosotros comemos todos los años, los días de carnaval, las patas de cerdo, el estómago y el morcillón llamado 'cristo'"A.
TXERRI-SAMALDA. Piara.
v. TXERRI-TALDE. Larrean zebiltzan txerri-samaldan sartu eta [...].Lard 388.
azpisarrera-51
TXERRI-SOLOMO. Lomo de cerdo.
Txerri-solomo eder bat gutxinaz dozena bat libra pisatuko zituana. ZabGabon 75.
Txerri-solomu zati presko bat egosten da kazuela batean.Cocinan 32s.
Txerri-solomoa piper eta patata prejitukin. EtxdeJJ 53.
azpisarrera-52
TXERRI-TALDE (G ap. A
; Lar),
TXERTALDE. Piara.
"Piara, txerri taldea
"Lar.
"Vara de puercos"Ib. Iize-taldea kurruxkeka ta purrusteka txerritalde naasia iduri. OrMi 76.
An joan zaio txerritalde izua igesi purruxtaka ta jauzika. TAgUzt 24.
Errekondoko ur-zuloan, zuten txarri-taldeak ere etzanaldirik atsegiñena. Ib. 268.
Haiek irten eta txerrietara joan ziren; eta txertalde osoa ezpondan behera itsasora amildu zen. IBeMt 8, 32 (Dv, Ol urdalde
).
Amar edo amabiko txertaldeak nun-nai baziran. Zendoia 29 (
ib. 29 txerri-talde
).
azpisarrerakoSense-52.1
Beste alderdi batean agiri ziran txerri ta abelgorri talde andiak. AgG 86.
azpisarrera-53
TXERRITAN EGIN (txarrittan eiñV-gip),
TXERRITAN IBILI. "Hacer novillos. Txarrittan eiñ da bein baiño geixaotan joate giñuztan Mari Justai keixak arrapatzera
"ElexpBerg.
Cf. txerrita. Bere gurasuen etxetik iges egiten badau edo esaten oi dana legez, txarritan badabil, bere gurasuen aginduba ez egiterren. Astar II 78.
azpisarrera-54
TXERRI-TXINO. "(Sal, R), cierta variedad de cerdos, de patas, pescuezo y cuerpo cortos"A.
azpisarrera-55
TXERRI-UNTZAKI. "
Txarrí-untzaki, jamón"IzArOñ.
azpisarrera-56
TXERRI-URDE (txarri-V-gip)
Ref.:
IzArOñ;
EtxbaEib;
ElexpBerg
. (Ref. a personas)."
Txarri urdi ori! ¡asqueroso!"IzArOñ.
"Pleonástico que se dice así para acentuar el calificativo de cerdo. Egunaz zalduna; gabaz txarri-urdia
"EtxbaEib.
"
Txarri urdia; gauza zatarra esan bia zanian: txarri urdia! Gaizki esateko
"ElexpBerg.
a)"(L), cierta forma de poda, formando una V; litm., pata de cerdo"A.
azpisarrerakoSense-58.2
b)"(L, BN, S), patte de porc"Lh.
v. TXERRI-HANKA.
azpisarrera-59
TXERRI-ZIL (txarri-zilV-gip, txarri-sillV-gip). "Ombligo y algo de carne que se cortan al cerdo recién muerto y chamuscado"A.
"
Txarrísill, ombligo de cerdo"IzArOñ.