1. (Ht VocGr 378, Añ, Dv), argizari (Ae; Dv), argizai (V-gip; VocZeg 286), argizegi (Añ) Ref.: Etxba Eib ( argisaixa ); CEEN 1971, 344; Elexp Berg ( argizai ) .
Vela, cirio; tea; candil. "Candelas [...] que llevan sobre fuesas, añales, llamadas en vascuence esku argizagiak " (Zubeta, 1550). ReinEusk 43. "Lampe" Ht VocGr 378. "Cerilla, (c.) argizegi mea, luzea, [...] (V) argizagi tiratua " Añ. "Cerilla, argizaie " VocZeg 286. "La cera que se enciende por los muertos en la sepultura simbólica de la iglesia durante el año que sigue al deceso" Etxba Eib. "Una o varias velillas enroscadas (en vasco argizariak)" (Ae). CEEN 1971, 344. " Aita zanan beratziurrena da ta argizaixa piztu " Elexp Berg.
Liburuetan irakurten, argizagi eraizeten. PaterN 4. Mezakoan ofrezitzen baitituzte ofrendak, olatak, argizagiak eta berze honlako gauzak. Ber Trat 58v. Argizagi iraxegiak erakusten deuskue Kristo gure Iaunak emon eban argitasuna bere legeagaz eta dotrineagaz. Cap 141. Zure gorphutzaren argizagia da zure begia. He Lc 11, 34 (Lç kandelá, Dv kriselua ). Aurraren obirako argi-zagi, ezkill ta prestantz guziak. Mb IArg II 323. Kongregazioan ez da gasturik bat-ere argizagierena baizik [...]; bañen limosna biltzen bada argizariarenzat bear dena baño geiago, egiñen dugu kongregazioarenzat beste gauzetxo bat. JBSLarr 124. Argizagi gartu eta distiari bat zen. TB Io 5, 35 (Lç kandela, LE argizuzia, Dv zuzi ). Johane zen argizagi argitsü bat. EvS Io 5, 35. Esku batean argizari amatau edo itzalitako bat eta bestean zekelezko lasto moltso biztua zituala. Ag AL 89.
( s. XX) Elizan eder argizari / etxeki eta argilari. "La vela" . A Aezk 252. Garai artan etzan tximistargi edo elektrikarik, eta ikastegian ari zirala ikas-mai-gañean zeuden argizagiak zanbulu egiten omen zuten danak batean. Or SCruz 20. Argizari bat eskutik eskura aldatuz, Gurutzearen zantzua egiten diote gorputzean. Or Mi 149. Tximista aldentzeko argizagi onetsi apur apur bat. 'Un petit cierge' . Ib. 98. Guziak isil, geroxe kanta, / Meza buka da guzia... / Itzaltzekoan, usaiez dago / erre dan argizagia. Or Eus 417. Errezka bi gizonek / argizai oriak; / gorputza lau billobok; / atzetik andreak. Ldi BB 86. Ogia eta argizaia il-obi gañetan jartzea. JMB ELG 89. Arri gañean itsatsita uzten ditue emakumeak argizari piztuak. TAg Uzt 92. Bañan, ulermena? Argizagi itzalkorra da. Txill Let 138. Ixuriz doan urtea zerugoitik iaurtzen duzuten munduko argizariok. "Clarissima mundi lumina" . Ibiñ Virgil 69. Mutiko batek argizai-mutur bat zekarkiolarik. "Un cabo de vela" . Berron Kijote 55. Argizaiolean, lapitzaren loditasunaren antzeko argizaria lokarria bailitzan batzen zan. Etxabu Kontu 80. Jaietan lau librako ogia ta argizaia zintzo eramaten omen zituzten. BAyerbe 120. Kinka edo parola, argizaia edo kandela, arekin ibilli bear. BAyerbe 39. Egun-argia joana zen eta nere lantegia argizagi batzuen argi doietan neukan. "Velas" . MEIG IX 137 (en colab. con NEtx).

1. (V-arr, B; Urt I 87, Dv, H; -lz- Ht VocGr 327, VocBN ), multzu (AN, L, Sal; Dv, H; -lz- SP, Ht VocGr 430), moltso (V-ple-gip; -ls- Lar, Izt 75r), moltsu (-ls- Lar), multso (BN-mix-arb-baig; -ls- Izt 75r), moltzo (G-azp, AN, BN; Dv, H) Ref.: A ( molso, moltso, moltzo, multzu ); Etxba Eib ( moltsua ); Izeta BHizt ( multzu ); Elexp Berg ( moltso ); Gte Erd 223, 257; X. Kintana Iker 10, 157 .
Montón, conjunto; gran cantidad (de cosas). "Agregado, conjunto de cosas" Lar. "Bocina, constelación, zeruko izar molso bat " Ib.. "Signo del cielo y zodiaco, izardia, izarpilla, izarmolsua " Ib.. "Tas" Dv. "Amas, tas, monceau" H. "Montón desordenado, caos. Salgei guztiak, moltso baten jarri dittu " Etxba Eib. " Multzu ederra bildu dugu " Izeta BHizt. " Bi multzotan paratu zuen (B), [...] moltzo bitan ifini oan (G-azp)" Gte Erd 223. Cf. VocNav s.v. mulso y molso. v. 1 mulko (2). Tr. Usado en textos septentrionales y navarros desde Leiçarraga; en autores occidentales, hasta el s. XX, sólo aparece en esta acepción en Cardaberaz, Brunet, Arrese Beitia y Azkue, aunque su uso se extiende en dicho siglo.
Konberti erazi dukeenak bekhatore bat bere bideko errebelamendutik [...] bekhatu mulzoa estaliren dukeela. Lç Iac 5, 20 (He bekhatuzko multzo, Ol ogen-moltzo ). Belhar gaixto zamak, multzuak, eskumenak edo eskutarak elkharrekin erratzeko biltzea. Ax 591s (V 380). Ikus nezan orratz-ohoina azotaturik, urre-molzoarena alkateturik. "Trésor" . O Pr 275. O Iauna, zein handi, zein larri den zure beldur direnentzat gorde dadukazun eztitasunen mulzua! SP Imit III 10, 1. Ikhatz gorizko mulzo bat. He Phil 441. Dire nekez bilduak / urre ta zilar multzoak. Monho 138. Bi fable multzo. Gy VI. Urthe multzua ez da eskolan egoten, / urririk ibiltzeko erien ikusten. Hb Esk 206 (v. tbn. urthe multzu en Jnn SBi 94, urte-moltzo en Ostolaiz 17). Uste izan dute, edo sua, edo haizea, edo aire-arima, edo izarren moltzoa, edo ur handia, edo iguzkia eta ilhargia zirela munduari hotsematen dioten jainkoak. Dv Sap 13, 2 (Azkue cita este ej. en su diccionario, y traduce, según gyrum stellarum del texto de la Vulgata, "giro de las estrellas"; su sdo. parece ser sin embargo, apartándose del original, 'conjunto de las estrellas'; v. IZAR-MULTZO). Zuharrak ikhusten ditut asko lekhutan, nahiz hemen ez diren moltzo handika. Dv Lab 318s. Lili molzo bat. Ip Hil 206. Bere otoitz, mezak eta oro emanik, lan puska bat egina zuen, ardurenetik letra multzo bat. HU Aurp 123. Odei moltso lodiak, baltzak geienak. Ag Kr 153. Esakun zorrotz, argi ta gogoangarriak. 25 laurleko, saillik edo moltsorik ederrenari. EEs 1914, 100. Sasi-moltso andi baten onduan. Kk Ab I 65. Diru-moltso politaren jabe ixango zarie. Kk Ab II 132. Zelulak elgarri multzotik multzora bertze hari batzuez lotuak [dira] . JE Med 20 (v. tbn. Ber 59). [Hezurrek] hortxe zetzaten nahas-mahas multzo batean. Mde Pr 112. Sabela liliz estaldutako gari-moltzoa iduri. Ol Cant 7, 3 (Ker gari moltzoa; Dv ogi-murru, Echn ogi pila, BiblE garipilo ). Bide-ondoko karraskilla edo txoriegur moltzo baten inguru. Erkiag BatB 40. Auntzak, Burtzaiñaren moltsoko izarrak azaltzen ziranean (iraillaren azkeneruntz), [...]. Ibiñ Virgil 81n (cf. izar-moltso 81). Multsoaren ale guztiak / bata bestearen ondoren / etenik, bereizturik. Lasa Poem 65. Berak sortzen ditu konstelazio / eta zeruko izar-multzo guztiak. BiblE Iob 9, 9. Etxe moltzo txiki bat. Gerrika 216. Urruñako karrikaren etxe multzoa. Larre ArtzainE 242. Morfema baten zentzua ere multzo bat dela, baina ezaugarri-multzoa oraingoan, bereizgarri-multzoa izan beharrean. MIH 198. Kontsonante multzoak. Ib. 111. Zaharrak berri bihurtu dituen aldakuntzen multzoa. MEIG VII 36. Lerro zuzenen moltso barreiatuei. "Al haz disperso de las rectas" . MEIG IX 125 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Urt Ex 15, 8. Iraultza 128. Ox 29. Osk Kurl 176. Moltso: NEtx Nola 15. Ibiñ Virgil 109. BasoM 136. Moltsu: And AUzta 103. Moltzo: Dh 166. Echta Jos 339. EEs 1919, 111. JMB ELG 29. Vill Jaink 25.

2. moltso (V; -ls- Lar, Añ), moltzo (V-gip), multsu (B) Ref.: A ( moltso ); Urkia EEs 1930, 10; Iz ArOñ ( moltzo ); Izeta BHizt ( multsu ); Elexp Berg ( moltso ) .
"Pegujón de lana o pelos, molsoa " Lar, Añ. "Estropajo, toda clase de revoltijo" A. " Moltzo, platerak garbitzeko espartzaz egindako moltzoa" Urkia EEs 1930, 10. " Multsuekin garbi zazu " Izeta BHizt. " Moltsuakin sukalde guztia pasau neban " Elexp Berg. v. ilemultzo. Tr. Documentado en autores vizcaínos. La única forma documentada es mol(t)so.
Xagi banadi itxiko deustat moltsuarekin aoa. Acto 144. --Zelan batiatu leitez moltso baten irudian urten daruenak? CrIc 129. Amulu edo kirru goruban biribilduba ijezten edo iruten [dabee] moltsoti ari meia egiteko. Mg PAb 126. Lanbasa: oial zar zatiakaz egindako moltsoa, egur baten buruan ultzez josita. Ag Kr 78n. Labeoia garbitzeko ipizkia (isatsa edo moltsoa). Ag G 15. Atzean pozua ta aurrean moltsoa. " Detrás pozo y delante estropajo" . (V-m) A EY III 387. Ipiskixa da labeko brasak bazterrera ekartzeko aga baten puntan lotuta jartzen dan erropa zarrezko moltsua. And AUzta 136n.

2. (G, AN, L, BN, S; Urt I 71, Ht VocGr, Lar, Añ, Hb, H; ph- Arch VocGr 211, Dv, H, Zam Voc), biztu (V, AN-ulz; Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), bistu (AN-ulz), bitztu (SP), pitztu (SP; ph- VocBN), pixtu (G-goi), phistu ( VocS 141) Ref.: A ( phitz, piztu, biztu ); Lrq ( phitz, phizte ); SMuj ( pixtu ); Iz Uls ( sue ); Etxba Eib ( biztu ); Holmer ApuntV 17; Elexp Berg .
Encender(se). "Atizar, sua edo argia piztu, biztu " Lar, Añ. "Allumer; phitzazu gandera hori, allumez cette chandelle" VocBN . "Rallumer" VocS . " Sua, labea, sutegia phiztea " H. " Sue biztu, encender el fuego; sue bistutzen " Iz Ulz.
Nehork argia biztu duenean, eztu hura unzi batez estaltzen. Lç Lc 8, 16 (He, BiblE biztu, TB piztu, Leon phiztu ). Sua biztu zutenean salaren erdian. Ib. 22,55. Argia gero bitzten da laster nola xixmixta. EZ Man I 104. Ordañez darozkigutzu / izar xeheak pizten, / gau beltzeko illhunbetan / hetzaz gida gaitezen. EZ Noel 138. Harriak harriaren ioitea, bietarik suaren pitztea. Ax 292 (V 194). Begira biute, okelatu zikin oriek eztitezela sobra barrena sar, eztezagun zenbait su bitz. (VIllava, 1647). ReinEusk 140. Putzak pitzen du bela, eta bai hiltzen ere. O Pr 401. Soko-moko guziak miratuko dira argiak pitzturik. SP Imit III 43, 2. Ikhatz lehen hillak berriz pitz eta irazeki ditezke. SP Phil 437 (He 442 berriz pix ahal daitezke ). Zien lanternak eta lanpak beude pisturik. Tt Onsa 76 (75 pizturik ). Hañhitz kandela pizturik. Gç 176. Süia ardüra phiztürik diagozü. Mst III 49, 2 (Ch bixten; SP erre, Ip bero ). Jainkoak damnatuen erretzeko bere koleran phiztu du, eta bethi phiztua dauka Ifernuko sua. Brtc 149. Behar duzu / labeko suia piztu. AstLas 30. Su eternal debruentzat piztuak. Monho 120 (126 biztu ). Argia pizten dute, Meza erratetan. Hb Esk 199. Ezko benedikatua bizten dute. Dv LEd 166. Nola mendiyan piztu lezaken / tximistak arbol igarra. Bil 66. Zigarrua pixtutzen. Sor Bar 46 (110 pipa piztu ). [Pipa] bethe eta piztu. Elzb PAd 33. Jainkoaren justiziak gaixtaginentzat piztua duen bethiereko [sua] . Jnn SBi 160. Argimutilletan kruzailloak iziotu edo biztu orduko. Ag AL 88 (Ag G 182 pipea piztu ).
( s. XX) Berina hek oro pizten diren! JE Bur 72s. Pistutzen du zuzia. Ill Pill 27. [Zigarreta] bat pizten du eta erretzen. Barb Sup 35 (142 phizten ). Nork piztutzen ote ditu bere [eguzkiaren] galda arrigarriak iñoiz sukia bukatu gabe? Inza Azalp 33. Zarpatik atera du sua piztekoa, / errezalea da ta berekin daroa. Or Eus 114 ( Mi 145 pipa biztu ). San Juan-suak ere bidegurutzetan pizten dira. JMB ELG 89. Lasto igarrean sua garretan piztu. TAg Uzt 8. Ez bezate erritarrak tximist-argirik piztu. EAEg 18-4-1937, 1523. Suak phizten du ikatza, garrak egurra. Zerb IxtS 58. Puroa pizten asi da. NEtx Antz 102. Belara biztuta sorgiña gatu baten figuran agertu zan eta etzaiken mogi, bela piztuta zegonla piztuta zegon bitartean . (Sal). AEF 1955, 22s. Zimist batek piztu zuen laharra. Arti MaldanB 196. Neurriz piztu ta itxungi egiten dan su ori. Zait Plat 32. Labearen pizteko. JEtchep 36. Poxpolua piztu. Anab Aprika 49. Erriko argiak pixtutzen dituztenean. Ugalde Iltz 62. Galbanum-lurriña erlategian pizteko esango nizuke. Ibiñ Virgil 113. Nai nin bixtu argia. Auspoa 77-78, 36. Kabaliak largatürik, / gaizer süia dügü phizten. Casve SGrazi 138. Aurten kanpoa ez liro erre / nunbait pizten balitz garrak. Xa EzinB 113. Onoko-ontantxe piztu zuan piztu kuadrillariak bere krisaillua. Berron Kijote 187. Jesusen Biotzari kandelea biztuten. Etxabu Kontu 126. Karobia piztu. JAzpiroz 74. Parola piztu zuanean. BBarand 45. Kanpoko sua biztu eban. Gerrika 222. Pitz dezola munduari berak ukan argia. Larre ArtzainE 354. Piztu argiak, jantzi leioak, / Patxiri jarri kandela. MEIG I 42.
v. tbn. Hm 54. Bp II 114. AA II 51. Balad 57. Zab Gabon 99. Bv AsL 217. Arr May 8. HU Aurp 60. Urruz Urz 29. Noe 96. Lh Yol 46. Ox 30. Muj PAm 68. Const 43. Altuna 78. Jaukol Biozk 98. Laux BBa 8. Lek EunD 37. Ldi UO 34. Ir YKBiz 174. Iratz 142. Lf Murtuts 54. SMitx Aranz 157. Munita 139. Etxde JJ 10. Mde Pr 153. Txill Let 50. Vill Jaink 111. Izeta DirG 29. Gand Elorri 15 (124 biztu). MAtx Gazt 22. Salav 22. Larz Senper 113. Lab SuEm 192. Mattin 112. Uzt EBT 111. Ataño TxanKan 253. Phiztu: Mercy 21. Dh 272. MarIl 14. Jaur 412. ECocin 15. UNLilia 11. Phitztu: Gy 103. Pistu: Ag Serm 538. Pixtu: Goñi 33. Alz Ram 100. Zendoia 205. Bistu: Arg DevB 34. Biztu: Lg II 263. Añ LoraS 97. Lard 513. AB AmaE 367. Azc PB 30. Belaus Andoni 6. Enb 164. Erkiag Arran 19. Bilbao IpuiB 117. Osk Kurl 24. Etxba Ibilt 468.